Reformacja – ruch religijny i społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Był on reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej. Podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa na początku XV wieku – ruch husycki (husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji.

W wyniku reformacji wyłoniły się nowe odłamy chrześcijaństwa:

• luteranizm – 1517, jego twórcą był Marcin Luter, zaś podstawą Pismo Święte (dozwolona własna interpretacja), dwa sakramenty (komunia, chrzest), głośne czytanie Biblii, śpiewanie psalmów, Kościół instytucją tanią, liturgia w języku narodowym, komunia pod dwiema postaciami (chleb i wino). Zanegował nieomylność papieża, sakrament spowiedzi oraz płatne odpusty (co przysporzyło mu wielu potężnych przeciwników w postaci np. Inkwizycji). Zniósł również celibat, który w Kościele Katolickim przestał być przestrzegany (większość księży prowadziła dość rozpustne życie i posiadała wielu nieślubnych potomków).

• anglikanizm – 1534, jego twórcą był Henryk VIII, na skutek buntu przeciw papieżowi, który odmówił udzielenia unieważnienia małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Henryk VIII rozwiązał zakony, znacjonalizował dobra kościelne, zniósł przymusowy celibat duchownych. Wprowadził liturgię w języku angielskim oraz komunię pod dwiema postaciami.

• kalwinizm – 1536, jego twórcą był Jan Kalwin, u jego podstaw leżało przekonanie, że Bóg jednych obdarza łaską konieczną do zbawienia, drugich nie (teoria predestynacji). Proste, cnotliwe życie, powodzenie w życiu doczesnym, powaga, rezygnacja z przyjemności oddalających od Boga miały zapewnić zbawienie. Gmina kalwińska miała charakter demokratyczny (seniorzy, pastorzy).

• nowożytny antytrynitaryzm – 1562, jego twórcami byli m.in. Miguel Servet i Faust Socyn. Negował istnienie Trójcy Świętej oraz boskość Jezusa, jako sprzeczne z logiką oraz z przekazem biblijnym. Szczególną rolę w tym nurcie odegrali bracia polscy (tzw. arianie), którzy stworzyli filozofię religii i naukę społeczną, znacznie wyprzedzającą epokę.

• husytyzm - ruch religijny i polityczny uczniów i zwolenników czeskiego reformatora religijnego Jana Husa, istniejący na przełomie XIV i XV wieku. Podstawowe założenia tej doktryny to: odrzucenie politycznej władzy oraz autorytetu papieży, krytyka dogmatów o sakramentach i łasce, odrzucenie niektórych obrzędów i ceremonii.

• anabaptyzm

Przyczyny religijno-ideowe

W Niemczech i ogólnie w środkowej Europie co najmniej od II poł. XIV w. rozwijały się, pod wpływem idei Wyclifa a następnie Husa, dyskusje o potrzebie reformy Kościoła, powszechne było też przekonanie o zepsuciu jego elit w szczególności dworu papieskiego. Główne żądania reformatorów dotyczyły: przyjmowania komunii świętej w dwóch postaciach, zniesienia celibatu duchownych i rezygnacji Kościoła z posiadania majątku. Przyczyną bezpośrednią było rozpowszechnienie tez Lutra dotyczących odpustów.

Przyczyny polityczne

Ówczesna elita polityczna Niemiec widziała w Kościele głównie zagrażającą im siłę polityczną, a także ewentualne źródło bogactw. Luter szybko zyskał protektora w osobie elektora Saksonii Fryderyka III, potężnym wzmocnieniem dla reformacji była sekularyzacja zakonu krzyżackiego, którego elity wobec braku wsparcia Kościoła w konfliktach z Polską postanowiły wykorzystać ruch reformatorski do zrzucenia ciężarów życia zakonnego. Luter korzystając z ochrony władz świeckich pouczony przykładem Jana Husa spalonego na stosie na soborze w Konstancji mimo uzyskania wcześniej listu żelaznego konsekwentnie odmawiał poddania się władzy papieskiej.

Tezy Lutra

Marcin Luter, augustiański mnich, całkowicie nie zgadzał się z ideą odpustów (odpust-odpuszczenie grzechów świętymi przedmiotami, na które było stać tylko bogatych), gdyż według niego zbawienie możliwe było wyłącznie dzięki łasce boskiej, a nie działaniom instytucji kościelnych. Efektem sprzeciwu Lutra było zawieszenie 31 października 1517 r., na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez, w których Luter nie zaatakował samego odpustu, lecz wyjaśniał jego znaczenie oraz istotę pokuty. Mimo zabiegów Lutra, początkowo niewielu zareagowało na jego postulaty, dopiero, gdy rozesłał tezy swoim przyjaciołom, a ci postarali się upowszechnić je za pomocą druku, nastąpił odzew. Jako pierwsi zareagowali humaniści z Erazmem z Rotterdamu i Tomaszem Morusem na czele. Ten ostatni wystąpił przeciwko nowinkom Lutra. Rzym także zareagował, wytyczając Lutrowi proces o kacerstwo. Dochodzenie przeciwko Lutrowi zaowocowało bullą papieską "Exsurge Domine", która jednak był pełna sprzeczności i dowodziła, że Rzym nie zadał sobie trudu rzetelnego zbadania sprawy. W bulli Leon X domagał się od Lutra odwołania swojej nauki i ukorzenia się przed Rzymem. Luter, rzecz jasna, zlekceważył papieża – w odwecie zakazano na niektórych uniwersytetach studiowania jego pism, on z kolei spalił bullę przy udziale publiczności. 3 stycznia 1521 roku rozpoczyna się oficjalnie reformacja – Leon X bullą "Docet pontificem Romanum" wyklina Marcina Lutra. Reformator jednak nie spłonął na stosie, miał bowiem potężnego protektora w osobie Fryderyka Mądrego. Nawet cesarz Niemiec, Karol V, nie odważył się nakazać wydania Rzymowi Lutra, gdyż koronę zawdzięczał właśnie Fryderykowi Mądremu. Decyzją sejmu wormackiego skazano jednak Lutra na banicję, a jako taki został on wyjęty spod prawa, nikt nie mógł udzielić mu schronienia, ale każdy mógł bezkarnie zabić. W celu chronienia Lutra upozorowano jego porwanie i umieszczono w bezpiecznym miejscu.

W ślady Marcina Lutra poszli inni reformatorzy, np. Jan Kalwin we Francji. Idee reformacji, ujęte w sposób najbardziej radykalny i uzupełnione programem rewolucji społecznej, szerzyli anabaptyści i przywódcy chłopscy, jak chociażby Tomasz Münzer. W dalszych etapach rozwój reformacji kształtowany był przez uroczysty protest – stąd zdaje się wywodzić nazwa ruchu – jak chociażby ten wyrażony przez protestancką mniejszość religijną na sejmie w Spirze w roku 1529, kiedy to postanowiono wstrzymać się od wykonania edyktu wormackiego aż do czasu zwołania soboru powszechnego. Jednak już trzy lata później na sejmie w tym samym mieście zabroniono nauk reformacyjnych. Istotne z punktu widzenia reformacji było sformułowanie przez Filipa Melanchtona – przyjaciela Lutra – pierwszego protestanckiego wyznania wiary, zwanego Confessio Augustyna (wyznaniem augsburskim) w 1530 i zawarcie 1555 pokoju religijnego w Augsburgu, uznającego prawnie podział wyznaniowy Niemiec według zasady cuius regio, eius religio (czyja władza, tego religia). Zasada wyboru religii nie obejmowała zatem niższych grup społecznych, te musiały się podporządkować władcom. Z Niemiec ruch reformacyjny przeniknął do innych krajów Europy, m.in. do krajów skandynawskich, gdzie luteranizm stał się religią panującą, Francji, Czech, Polski i na Węgry. Kalwinizm, rozwijający się w Szwajcarii obok doktryny Zwingliego, oddziaływał w znacznej mierze na Francję – stronnictwo to nazywano hugenotami, a także miał znaczący wpływ na wskrzeszenie antytrynitaryzmu. Osobny nurt reformacji – anglikanizm – powstał w Anglii 1534, gdy król Henryk VIII, na skutek nieuznania przez papieża jego kolejnego małżeństwa – tym razem z Anną Boleyn, zerwał, uzyskawszy wcześniej zgodę parlamentu, z Rzymem i stanął na czele niezależnego od papiestwa Kościoła w Anglii.

Reformacja w Polsce

Reformacja w Polsce.

Reformacja w I Rzeczypospolitej pojawiła się od lat 20. XVI w., jednak jej wpływ od początku ograniczał się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach zachodniej i północnej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Polska reformacja od początku cierpiała na brak funduszy, koniecznych do rozwoju. Pozycja Kościoła katolickiego nigdy nie była poważnie zagrożona, co ułatwiło działania kontrreformacji i szybką eliminację reformacji, jako liczącego się nurtu już w połowie XVII w. Tym niemniej reformacja przyczyniła się do rozkwitu literatury w języku polskim, a ruch braci polskich stworzył wiele wybitnych dzieł z dziedziny filozofii religii i nauk społecznych.

Wpływ reformacji na cywilizację europejską

Wpływ reformacji na cywilizację europejską jest znaczny, zważywszy że ten nurt religijny jest stosunkowo młody. Już na samym początku istnienia reformacja wpłynęła na kulturę europejską, przyczyniając się do jej rozwoju. Luter przetłumaczył Biblię na język niemiecki, i wprowadził to tłumaczenie do liturgii, za czym poszło wiele innych przekładów Pisma Świętego na języki narodowe. Zarówno niemieckie tłumaczenia Biblii, jak i prace Lutra i pozostałych reformatorów, przyczyniły się do wzrostu liczby drukarni i wysokości nakładów, gdyż niedawno wynaleziony druk był jedną z najskuteczniejszych metod propagowania założeń i idei reformacji. Wiązał się z tym gwałtowny rozwój zmonopolizowanego do tej pory przez kościół papieski szkolnictwa – od poziomu podstawowego, na uniwersyteckim kończąc. Duże zasługi na tym polu ma wspomniany już Melanchton, który zreorganizował niemiecką edukację w oparciu o zasady pedagogiki humanistycznej.

Reformacja przyczyniła się znacznie do rozkwitu kultur narodowych, a zwłaszcza literatury, która coraz częściej publikowana była w językach narodowych, co można zauważyć chociażby w działalności wydawniczej braci polskich.

Równie istotny wpływ wywarła reformacja na stosunki gospodarczo-społeczne w Europie. Tu szczególną role niektórzy badacze (Max Weber) przypisują kalwinizmowi, zwłaszcza w dziedzinie rozwoju stosunków wczesnokapitalistycznych, a także i republikańskich teorii źródeł władzy. W doktrynie kalwińskiej nie było już potępienia dla pobierania procentów od pożyczek, dotychczas uznawanego za lichwiarstwo. Podkreślano w niej też rolę pracowitości, a powodzenie materialne na ziemi było traktowane jako zwiastun zbawienia. Również bardziej demokratyczna organizacja kościoła kalwińskiego sprzyjała pozyskiwaniu zwolenników – szlachty i magnaterii, co przy malejących uprawnieniach monarchy, choć ciągle jeszcze silnych w niektórych państwach, postępującym powoli rozdziale władz, uniezależnianiu się do pewnego stopnia od monarchów i zwiększających się swobodach osobistych tworzyło bazę do rozwoju społeczno-gospodarczego, gdyż szlachta i magnateria stanowiły zalążki późniejszych przemysłowców. Z drugiej strony wobec faktycznego podporządkowania kościoła władzy świeckiej, stała się ona ostateczną instancją wyznaczającą normy moralne co otwierało drogę absolutyzmowi. Konfiskując dobra Kościoła katolickiego, państwo przejmowało też obowiązek kontynuowania jego charytatywnej działalności. Luter dobitnie sformułował program opieki społecznej państwa nad sierotami, wdowami, kalekami i chorymi. Jednakże zadanie to było przez państwa protestanckie zaniedbywane. Problem wrócił dopiero po stu latach, w programie tak zwanej drugiej reformacji, którą był ruch pietyzmu.

Reformacja odrzucając władzę Papieża odrzuciła doktryny uniwersalistyczne, wspomagając tym samym tworzenie się państw narodowych. Przyczyniła się do tego także innymi drogami, podnosząc rangę języków narodowych.

Reformacja ożywczo wpłynęła również na Kościół katolicki, zmuszając go do przeprowadzenia reform nazywanych kontrreformacją. Zwołany w tym celu sobór trydencki zwrócił szczególną uwagę na podniesienie kwalifikacji kleru – w sferze edukacji, ale także moralności. Biskupi musieli od tego czasu przebywać w swych diecezjach i wizytować kler na swoim terenie. Papież zdecydował się nawet na wygnanie ponad 100 biskupów, którzy opuścili swe diecezje bez specjalnych powodów oraz tysięcy mnichów – zakonników włóczących się po Rzymie poza macierzystymi klasztorami. Nie było litości nawet dla niemoralnych kardynałów i krewniaków papieża, jeśli udowodniono im gorszący tryb życia. Zostały przepędzone również wszystkie prostytutki, sutenerzy, komedianci i błaźni. W celu kształcenia kleru powstawały seminaria duchowne. Dogmatycznie reformacja w kościele rzymskim nie zmieniła nic, poza tym, że katolicyzm przejął sposoby skutecznego oddziaływania na wiernych np. poprzez drukowanie literatury teologicznej.

Reformacja była przyczyną licznych wojen religijnych z wojną trzydziestoletnią na czele. W ich wyniku w większej części Europy przyjęto zasadę Cuius regio, eius religio (czyja władza, tego religia), oznaczającą, że władca decydował o wyznaniu swoich poddanych. W nielicznych krajach (np. Rzeczpospolita Obojga Narodów) reakcją na reformację był wzrost znaczenia idei tolerancji. Upadek autorytetu Kościoła spowodowany przez reformację przyczynił się w późniejszych wiekach do sukcesów takich prądów umysłowych jak racjonalizm, czy oświecenie.

Reformacja zapoczątkowała przełomowe reformy w wielu dziedzinach – kulturze, oświacie, polityce i gospodarce. Wpłynęła również na duchowość ludzką, proponując drogę do Boga bez znaczącego pośrednictwa innych ludzi, czy instytucji.

Augustiański mnich Marcin Luter sprzeciwiał się praktyce sprzedaży odpustów, w wyniku czego 31 października 1517 r., zawiesił na drzwiach kościoła zamkowego w Wittenberdze 95 tez, w których nie zaatakował samego odpustu, lecz wyjaśniał jego znaczenie oraz istotę pokuty.

Mimo zabiegów Lutra, początkowo niewielu zareagowało na jego postulaty, dopiero, gdy rozesłał tezy swoim przyjaciołom, a ci postarali się upowszechnić je za pomocą druku, nastąpił odzew. Jako pierwsi zareagowali humaniści z Erazmem z Rotterdamu i Tomaszem Morusem na czele. Ten ostatni wystąpił przeciwko nowinkom Lutra. Rzym także zareagował, wytyczając Lutrowi proces o kacerstwo. W 1519 Luter musiał tłumaczyć się podczas obrad Sejmu Cesarstwa w Augsburgu. Ponieważ jednak cesarz Maksymilian I Habsburg nie był w najlepszych stosunkach z papieżem, nie zdecydował się na ukaranie mnicha. Dochodzenie przeciwko Lutrowi zaowocowało bullą papieską "Exsurge Domine". W bulli Leon X domagał się od Lutra odwołania swojej nauki i ukorzenia się przed Rzymem. Jako że papież nie odpowiadał na apele Lutra o reformy, ten zlekceważył papieża – w odwecie zakazano na niektórych uniwersytetach jego pism, on z kolei spalił bullę przy udziale publiczności.

3 stycznia 1521 roku rozpoczyna się oficjalnie reformacja: Leon X bullą "Docet pontificem Romanum" wyklął Marcina Lutra. Cesarz rzymsko-niemiecki Karol V Habsburg wezwał Lutra przed oblicze Sejmu Cesarstwa do Wormacji. Decyzją cesarza i sejmu wormackiego skazano Lutra na banicję. Jako banita został wyjęty spod prawa, nikt nie mógł udzielić mu schronienia a każdy mógł go bezkarnie zabić. W celu chronienia Lutra upozorowano jego porwanie i umieszczono na zamku Wartburg. Za incydentem stał Fryderyk Mądry, książę-elektor Saksonii.

Reformacja rozwijała się jednak dalej. Jej efektem, a więc pośrednio efektem idei Lutra, była wojna chłopska w Niemczech.

W XX wieku pojawił się ruch zwany Luterańskim Kościołem wysoki. Określenie "Kościół Wysoki" został przejęty z Anglikanizmu w tym wypadku używany jest jako opis Ewangelicznego katolicyzmu, formy Luteranizmu podkreślającego praktyki kultu i doktrynę, które są podobne do tych z ruchu "kościoła wysokiego" w obrębie Anglikanizmu, i w związku z tym także praktyk Kościoła katolickiego.

Główne zasady luteranizmu

• Odrzucenie dogmatów ustanowionych przez sobory i papieży z wyjątkiem wniosków czterech pierwszych soborów powszechnych; tylko Pismo Święte jest źródłem objawienia (zasada sola scriptura).

• Głową Kościoła nie jest papież, ale Jezus Chrystus, będący jedynym pośrednikiem w zbawieniu (solus Christus).

• Dla zbawienia najważniejszy jest wewnętrzny akt wiary (sola fide). Wiara jest ufnością wobec Boga i posłuszeństwem jego woli, a dopiero owocem wiary są dobre uczynki.

• Ewangelicy wierzą w zbawienie z łaski usprawiedliwiającej, która została człowiekowi darmo dana bez jego jakiejkolwiek zasługi przez Boga w Jezusie Chrystusie (sola gratia).

• Sakramenty są "znakami i świadectwami woli Bożej". Uznawane są jedynie dwa: Chrzest i Komunia św., podawana pod dwiema postaciami. Obecność Chrystusa w eucharystii jest rozumiana jako konsubstancjacja (współistnienie).

• Matkę Jezusa jako "błogosławioną między niewiastami" otaczają szacunkiem, lecz od tego szacunku daleko jest do czci, jaka należy się jedynie Bogu. Luteranie odrzucają kult świętych - modlić wolno się tylko do Trójjedynego Boga; natomiast świętych należy wspominać i naśladować.

• Pobożność ewangelicka opiera się głównie na posłuszeństwie wobec Słowa Bożego, na szczerej modlitwie, przykładnym życiu rodzinnym i sumiennym wykonywaniu wszelkich obowiązków.

• Luteranie praktykują spowiedź ogólną, ale uznają również spowiedź indywidualną.

• Duchowni – księża przewodniczą obrzędom i organizują je. Nie obowiązuje ich celibat. Ksiądz nie jest kapłanem, lecz pastorem. Luteranie uznają kapłaństwo powszechne ochrzczonych.

Luteranie na świecie

Obecnie na świecie żyje 70,2 mln luteran:

• W Afryce: 15,3 mln wiernych (wzrost w porównaniu z początkiem 2006 o 1,46%),

• W Europie: 37,5 mln wiernych (spadek w porównaniu z początkiem 2006 o 1,49%),

• W Azji: 8,3 mln wiernych (wzrost w porównaniu z początkiem 2006 o 12,10%),

• W Ameryce Południowej.: 1,1 mln wiernych (wzrost w porównaniu z początkiem 2006 o 0,57%),

• W Ameryce Północnej.: 8 mln wiernych (spadek w porównaniu z początkiem 2006 o 1,41%).

Luteranizm stanowi dominujące wyznanie w północnych Niemczech, Danii, Islandii, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Estonii i na Łotwie.

Część luteran na świecie zorganizowanych jest w Światowej Federacji Luterańskiej – organizacji ponadnarodowej. Światowa Federacja Luterańska została założona w 1947 roku, należy do niej 140 kościołów z 78 krajów, a więc 66 milionów wiernych z 70 mln wszystkich luteran. Siedziba ŚFL znajduje się w Genewie. Przewodniczącym Światowej Federacji Luterańskiej jest ks. bp. Mark Hanson (Ewangelicki Luterański Kościół w Ameryce).

Luteranie w Polsce

W Polsce żyje ok. 80 tys. luteran, należą oni do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP. Największe skupisko wiernych w Polsce znajduje się na Śląsku Cieszyńskim. Biskupem kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce jest ks.bp. Janusz Jagucki, który jest z mocy urzędu biskupa także prezesem Konsystorza, wiceprezesem Konsystorza jest Adam Pastucha; prezesem Synodu jest ksiądz Jerzy Samiec. Kościół organizacyjnie podzielony jest na 6 diecezji: diecezję warszawską (z siedzibą w Łodzi), diecezję cieszyńską (z siedzibą w Bielsku-Białej), diecezję katowicką (z siedzibą w Katowicach), diecezję wrocławską (z siedzibą we Wrocławiu), diecezję pomorsko-wielkopolską (z siedzibą w Sopocie) i diecezję mazurską (z siedzibą w Olsztynie).

Kalwinizm to jedna z ważniejszych doktryn i wyznań protestanckich. Kalwinizm zaliczany jest do ewangelicyzmu historycznego tj. wyznań wywodzących się wprost z reformacji. Kalwinizm wywodzi się z reformacji szwajcarskiej, której działaczem był m.in. Huldrych Zwingli. Ostateczną postać nadał jej Jan Kalwin. Kalwinizm odegrał znaczną rolę w formowaniu się wielu ruchów protestanckich: purytanów, hugenotów, anabaptystów, szkockich prezbiterian. Obecnie stanowi dominujące wyznanie w Szkocji, oraz wielu kantonach Szwajcarii. Ponadto najwięcej osób wyznaje kalwinizm w Republice Południowej Afryki, Niemczech i w USA. Do lat 60. XX wieku był dominującym wyznaniem w Holandii. W Polsce liczy blisko 4000 wyznawców, zrzeszonych w Kościele Ewangelicko-Reformowanym w RP, Kościele Dobrego Pasterza oraz w Konfederacji Kościołów Reformowanych.

Doktryna

Kalwin oparł swoją doktrynę na Biblii uznając, że tradycja podlega stałej rewizji (ecclesia reformata et semper reformanda). Jej centralnym punktem była nauka o predestynacji, wedle której ludzie od chwili urodzenia są przeznaczeni przez Boga albo do zbawienia, albo do potępienia. Bóg dokonał tego wyboru przed stworzeniem świata i nie będzie on zmieniony. Spełnianie dobrych uczynków jest wyłącznie dowodem, że należymy do grona wybranych przez Boga. Również powodzenie w biznesie i w życiu jest dowodem łaski Bożej. Teologia kalwińska inspirowała się poglądami św. Augustyna.

Kalwinizm surowo podchodził do wszelkich ozdób, zabaw, tańców, gier hazardowych. W kościołach nie umieszczano obrazów ani rzeźb. Kult koncentrował się wokół czytań biblijnych. Obowiązywała praktyka chrztu niemowląt.

Według Maksa Webera chęć udowodnienia przynależności do grupy, która zostanie zbawiona motywowała ludzi do wytężonej pracy, czym przyczyniła się do rozwoju kapitalizmu.

Główne zasady

Doktrynalnie kalwinizm różni się nie tylko od katolicyzmu, lecz także od większości innych wyznań chrześcijańskich:

• zasada ciągłego reformowania się i ewoluowania doktryny kościelnej (wedle zasady Ecclesia reformata semper reformanda - Kościół reformowany ciągle reformujący się) - przez to pierwotny kalwinizm ze swoimi surowymi zasadami stał się jednym z bardziej liberalnych wyznań chrześcijańskich

• dwa sakramenty - chrzest i eucharystia. (podczas sakramentu Komunii, zwanego Wieczerzą Pańską nie uznaje się transsubstancjacji, jest ona jedynie aktem symbolicznym obecności Chrystusa)

• zakaz umieszczania w kościele obrazów i rzeźb - w odróżnieniu od kościołów luterańskich w kalwinizmie nie stosuje się nawet krucyfiksów, czyli krzyży z figuralną postacią Chrystusa

• kult Biblii, zwłaszcza Ewangelii

• tradycja kościelna nie ma wpływu na doktryny kościelne

• odrzucona jest (podobnie jak w wielu innych wyznaniach protestanckich) tzw. sukcesja apostolska

• powszechne kapłaństwo wszystkich wiernych (księża pełnią funkcję kaznodziejów, ordynowanych z urzędu; brak rozbudowanej hierarchii).

• zbawienie jest ograniczone, tzn. Jezus umarł nie dla zbawienia wszystkich ludzi, lecz tylko tych wybranych przez Boga

• doktryna predestynacji (w liberalnych gałęziach kalwinizmu przestaje być postrzegana jako pewna i bezwzględna)

• niezależność od państwa (różnica np. z luteranizmem)

• odrzucenie wolnej woli człowieka (łaski Boga raz danej nie można stracić, ani z własnej woli odrzucić)

• akcentowanie wszechmocy Boga i nicości człowieka, "skażonego" przez grzech pierworodny

• podkreślanie roli zbawienia przez wiarę dzięki Łasce Bożej ("religia wiary") w opozycji do innych tzw. "religii uczynków" (np. katolicyzmu)

Nazwy arianie i arianizm pochodzą od Ariusza, duchownego Kościoła w Aleksandrii w Egipcie. W 321 r. został on ekskomunikowany przez synod w Aleksandrii. Ariusz twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu, że został stworzony przez Ojca, co oznaczało, że "był czas, kiedy nie było Jezusa Chrystusa" i zanim został stworzony, nie istniał. Tym samym Ariusz kwestionował boską naturę Jezusa Chrystusa. Było to sprzeczne z kształtującą się wtedy doktryną o równości Boga Ojca i Syna, która następnie rozwinęła naukę o Świętej Trójcy. Arianie odrzucali doktrynę o Trójcy jako niebiblijną.

Nauka Ariusza została potępiona na Soborze Nicejskim w 325 r., ale poparcie ze strony biskupa Euzebiusza z Nikomedii doprowadziło do kilkukrotnego wygnania Atanazego, głównego rzecznika soboru i przeciwnika arian.

Szczytowy okres wpływów arianizmu w Cesarstwie Rzymskim przypadł na panowanie ariańskiego cesarza Konstancjusza II w latach 350-361. W roku 381 cesarz Teodozjusz I uznał arianizm za herezję, co zapoczątkowało prześladowania jego zwolenników. Zagadnienia przywołane przez arianizm rozstrzygnął na niekorzyść arian Sobór Konstantynopolitański I w 381 r.

Arianizm stał się także wyznaniem germańskich ludów, które zalały Cesarstwo Zachodnie w V w. Szczególnie surową formę arianizmu przyjęli Wandalowie. Jedynie Frankowie przyjęli chrzest w obrządku rzymskim. Z czasem ludy germańskie zamieszkujące dawne imperium zaczęły odchodzić od nauk Ariusza (VII wiek).

W okresie Reformacji nawiązano do idei arianizmu (antytrynitaryzm). Mianem arian w Rzeczypospolitej Obojga Narodów błędnie określano członków kościoła braci polskich. Główne ośrodki arian w ówczesnej Rzeczypospolitej stanowiły Lewartów, Pińczów, Raków, Lusławice.

Tło biblijne kontrowersji ariańskiej

Należy zwrócić uwagę, że zarówno arianie jak i ich przeciwnicy w uzasadnieniu swojego stanowiska teologicznego odwoływali się do autorytetu Biblii. Teksty biblijne, na które powoływały się obie strony konfliktu możemy podzielić na trzy grupy:

teksty, na które powoływali się tylko arianie;

teksty, na które powoływali się tylko przeciwnicy arian;

teksty, na które powoływały się obie strony kontrowersji, odmiennie je interpretując.

Synody w Pińczowie

W XVI w. Pińczów (należący do protektora reformacji Mikołaja Oleśnickiego) stał się jednym z najważniejszych w Polsce ośrodków kalwinizmu, a następnie arianizmu. Tu, w latach 1550-1563 w dawnym kościele klasztornym paulinów (zmienionym w zbór) odbyły się 22 synody protestanckie, podczas których powstał m.in. projekt tłumaczenia Biblii Brzeskiej oraz nastąpiło wyodrębnienie z kalwinizmu ruchu braci polskich (arian).

Do najważniejszych synodów protestanckich w Pińczowie należały:

• Jesienią 1550- pierwszy zjazd szlachty i duchownych protestanckich.

• W 1559 Remigiusz Chełmski i Piotr Stoiński zanegowali ważność modlitwy do Ducha Świętego i nazwali ją "bluźnierstwem". Synod zatwierdził projekt tłumaczenia Biblii Brzeskiej i wyznaczył tłumaczy do pracy nad tym dziełem.

• W 1562 Stanisław Paklepka i Grzegorz Paweł z Brzezin odrzucili istnienie Trójcy Świętej jako koncepcji "papieskiej", nie opartej na świadectwie Biblii. W dniu 2 kwietnia tego roku synod większością głosów aprobował wyznanie wiary odrzucające Trójcę Świętą.

• W październiku ostatni w Pińczowie 1563 synod generalny zorganizował "Polski Mniejszy Kościół Reformowany" (Ecclesia Minor), skupiający wyznawców antytrynitaryzmu, zwanych "arianami" lub "braćmi polskimi", wyodrębnionych z kalwińskiego Większego Kościoła Reformowanego (Ecclesia Maior).

Prawosławie – doktryna ortodoksyjnego (gr. orthodoxos – prawdziwie, prawidłowo wierzący) Kościoła chrześcijańskiego – jednej z dwóch grup Kościołów, obok Kościoła rzymskokatolickiego, powstałych w wyniku rozłamu w Kościele chrześcijańskim z 1054 roku (tzw. schizmy wschodniej, lub, co uznaje się za historycznie bardziej uzasadnione – schizmy wielkiej).

Doktryna prawosławia opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i przekazach ojców Kościoła. Nie uznaje ustanowionego po tzw. "schizmie wschodniej" (wielkiej) w Kościele zachodnim prymatu jurysdykcyjnego biskupa Rzymu, opierając się na tradycji Kościoła starożytnego, który zakładał pojęcie kościoła jako wspólnoty opartej na równości jego członków; dogmatu o "Filioque", czyli pochodzenia Ducha Świętego od także Syna (teologowie prawosławni tłumaczą, że Bóg Ojciec, jest jedynym źródłem i Syna, i Ducha Świętego, wywodząc to od ponadczasowego pochodzenia Ducha Świętego, zob. J 15, 26: "Kiedy zaś przyjdzie Pocieszyciel, którego poślę wam od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi, on będzie świadczył o mnie". Dlatego Bazyli Wielki napisał "Bóg jest jeden bo Ojciec jest jeden"); odrzuca też ideę odpustu, czyśćca, dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny), dogmat o Wniebowzięciu Matki Boskiej (dwa ostatnie to nowe elementy wprowadzone do nauki kościoła rzymskokatolickiego w XIX i XX wieku), nauczanie o grzechu pierworodnym Augustyna z Hippony oraz celibat niższego duchowieństwa (diakonów i prezbiterów). Dogmat o Niepokalanym Poczęciu, według teologów Kościoła prawosławnego, zakłada bezgrzeszność Matki Bożej, podczas gdy jedynym bezgrzesznym był sam Jezus Chrystus. Zakłada się także, iż Matka Boska zakończyła swoje ziemskie bytowanie w sposób ludzki, dołączając do swojego Syna w Niebie przez Zaśnięcie (uznawane także przez doktrynę Kościoła rzymskokatolickiego).
Ważnym w Kościele prawosławnym jest fakt znaczącej odmienności eklezjalno-liturgicznej, konkretnie w pojmowaniu Kościoła jako wspólnoty soborowej (scs. sobornost'), co wyklucza prymat jakiegokolwiek biskupa (także papieża), a co za tym idzie uznanie jego nieomylności w sprawach wiary i moralności (co postuluje KRK w uchwalonym na Vaticanum I dogmacie). Wiąże się to z rozumieniem każdego człowieka jako istoty omylnej i błądzącej. Istnieją również różnice w pojmowaniu życia duchowego i sakramentalnego (choć uznaje się często obecnie tożsamo rozróżnienie siedmiu sakramentów, jakkolwiek nie jest to prawo w sensie dogmatycznym). Kościół prawosławny uważa się za jedynego "depozytariusza wiary" oraz za jedyny ściśle trzymający się Tradycji Ojców Kościoła, powołanego przez Jezusa Chrystusa.

Strukturę Kościoła tworzą cztery starożytne patriarchaty (składowe dawnej pentarchii) – konstantynopolitański (nazywany ekumenicznym; biskup tego miasta ma tytularne pierwszeństwo primus inter pares w prawosławiu), jerozolimski, antiocheński i aleksandryjski, pięć późniejszych patriarchatów: rosyjski (moskiewski, od 1589), gruziński, bułgarski, rumuński (od 1925), serbski i 6 kościołów autokefalicznych (niezależnych): polski, grecki, cypryjski, albański, czesko-słowacki i amerykański).

Sobór Wasyla Błogosławionego w Moskwie, jedna z wizytówek rosyjskiego prawosławia

W prawosławiu duże znaczenie mają autonomiczne, podlegające biskupom klasztory, nazywane monasterami (te o szczególnie wysokiej randze, podlegające patriarsze to monastery tzw. stauropigalne). W prawosławiu istnieje silna tradycja dużej autonomii organizacyjnej – tzw. autokefalia (od gr. auto i kephalos – głowa).

Autorytetem zdolnym ogłaszać prawdy dogmatyczne jest tylko sobór powszechny, aczkolwiek istnieją też pewne prawdy przyjęte po zakończeniu ostatniego z Soborów, które zostały uznane przez całą Cerkiew. Przykładem jest doktryna św. Grzegorza Palamasa o niestworzonej naturze łaski, ponieważ cerkiew wierzy, że każde twierdzenie usprawiedliwia się jedynie zaakceptowane przez całą wspólnotę kościoła – taką aprobatę muszą uzyskać także uchwały soborów. Jednak nie były to zwykle ustalenia o randze dogmatu tych z okresu patrystycznego (Ojców Kościoła), a raczej porządkujące i dostosowujące Kościół do nowych warunków (tj. z zakresu prawa kanonicznego). Ilość prawd dogmatycznych w Cerkwi Prawosławnej jest o wiele mniejsza niż w katolicyzmie. Twierdzi się, że dogmatyzować należy tylko prawdy zagrożone – ta zasada tłumaczy, dlaczego nie zapisano w dogmatach nowych tez mariologicznych (jak Wniebowzięcie NMP). Stąd wszystkie dogmaty w prawosławiu, również dotyczące Bogurodzicy, mają charakter chrystocentryczny (dowodzą bóstwa Chrystusa). Dogmaty Soborów Powszechnych uznawane są przez całą Cerkiew jako stałe, niezmienne części wiary, o wiele więcej jednak występuje tu teologumenów (prywatnych, dopuszczalnych ale nie obowiązkowych opinii teologicznych), które pozostawiają wiele spraw otwartych (np. nie neguje się Wniebowzięcia Matki Boskiej, ale też nie widzi się potrzeby podniesienia do rangi dogmatu). Kościół prawosławny nie wykazuje potrzeby dogmatyzacji wiary w takim stopniu jak katolicki, zostawiając wiele spraw natury moralnej i etycznej do indywidualnego rozpatrzenia na poziomie wierny-opiekun duchowy. To właśnie tłumaczy brak oficjalnego stanowiska Cerkwi w sprawie np. antykoncepcji, a zauważa się głosy zezwalające na nią przy pewnych okolicznościach.

Według Kościoła prawosławnego prawdy wiary określone w ramach siedmiu ekumenicznych soborów powszechnych mają znaczenie równorzędne z Pismem Świętym, a więc są w nim autorytetem absolutnym.
Nicejsko-Konstantynopolskiego Wyznania Wiary

Najważniejszy jest Nicejsko-Konstantynopolitański Symbol Wiary, wypowiadany w każdej sprawowanej Eucharystii oraz codziennie w trakcie nabożeństw Środka Nocy (gr. Mesonyktikon, cs. полунощница) i Powieczerza (gr. Apodeipnon, scs. повечерїе)

Tradycja w prawosławiu ma szczególne znaczenie, a w jej skład wchodzi Pismo Święte, Symbole Wiary, postanowienia soborów powszechnych i dokumenty pochodzące od ojców Kościoła, kanony, księgi liturgiczne oraz ikony, rozumiane jako spójny system religijny. Tradycja ustna pojmowana jest czasem przez inne wyznania oddzielnie od tradycji pisanej, czyli Biblii. Przyjmują ten punkt widzenia niektórzy wierni prawosławni, inni jednak przypominają, że są one częścią tego samego dziedzictwa. Jednocześnie trzeba pamiętać, że waga różnych elementów Tradycji nie jest w prawosławiu jednakowa.

Kościół prawosławny uznaje za swoje zadanie odczytywać, przeżywać i przekazywać tradycję chrześcijańską bez uszczerbku. Należy odróżnić tak określoną tradycję od tradycji ludzkich, zwyczajów, które niekoniecznie muszą być prawdziwe, dlatego współcześni prawosławni starają się badać przeszłość i przyjmować ją krytycznie, i uznają, że mogą być w tym pomocne kontakty z zachodnim chrześcijaństwem. Twórcze odczytywanie tradycji wynika także z konieczności jej bezpośredniego przeżywania.

W prawosławiu dominuje teologia apofetyczna, głosząca, że Boga nie da pojąć się rozumowo i pojęciowo, można go jedynie odczuwać. Stąd brak w prawosławiu dyskusji i polemik na temat istoty Boga.

Unia brzeska - unia kościelna zawarta w roku 1596 między częścią biskupów prawosławnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów a Kościołem katolickim na synodzie w Brześciu.

Miała na celu podporządkowanie Kościoła prawosławnego jurysdykcji papieskiej na terenach Rzeczpospolitej, przy zachowaniu przez Kościół prawosławny dotychczasowego obrządku. Jednakże tylko część hierarchii Kościoła prawosławnego podporządkowała się ustaleniom Unii Brzeskiej.

Bezpośrednią przyczyną zawarcia unii była chęć przekonwertowania na obrządek zachodni znacznej ludności państwa polskiego zamieszkującej kresy wschodnie. Już od początku XIV wieku trwały starania ze strony Kościoła katolickiego o poddanie tego wyznania pod zwierzchnictwo Rzymu. Idea unii była propagowana przez przybyłych do Polski w XVI w. jezuitów. Pisał o tym m.in. jezuita Piotr Skarga w swoim dziele O jedności Kościoła Bożego (1577).

W wyniku poparcia papieża Klemensa VIII, po długich negocjacjach, doszło do ogłoszenia i zatwierdzenia unii Kościołów na synodzie krajowym w Brześciu w 1596. Część wiernych prawosławnych na czele z ruskim kniaziem Konstantym Ostrogskim nie zaakceptowała warunków unii. W tym samym, 1596 r., został zwołany Sobór prawosławny, w skład którego weszli przeciwnicy unii na czele z biskupem przemyskim Michałem Kopysteńskim oraz biskupem lwowskim Gedeonem Bałabanem. Sobór ten potępił akt unii z Kościołem rzymskokatolickim i pozbawił hierarchów, którzy do niej przystąpili, święceń biskupich. Zaogniający się konflikt wkrótce pchnął przeciwników unii do przymierza z Księstwem Moskiewskim.

W wyniku unii powstał Kościół unicki. Unici zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, w zamian za to zachowali swój obrządek, kalendarz juliański i organizację kościelną.

Konfederacja warszawska – popularne, uproszczone określenie aktu zawiązania konfederacji generalnej utworzonej na pierwszy sejm konwokacyjny w 1573 r. w Warszawie, a właściwie dla tej jego części, która zawiera postanowienia dotyczące zapewnienia swobody wyznania dysydenckiej szlachcie w I Rzeczypospolitej. Dokument uważany jest za początek gwarantowanej prawnie wolności religijnej.

Historia tolerancji religijnej w Polsce

Tolerancja religijna w Polsce miała długie tradycje. Zadecydowały o tym dwa dokumenty króla Kazimierza Wielkiego. 30 sierpnia 1356 król zatwierdził zwyczaje, wolności i przywileje w dziedzinie kultu i spraw administracyjnych dla monofizyckich Ormian. W dokumencie z 1341 r. zagwarantował wyznawcom Kościoła prawosławnego poszanowanie ich obrządku i obyczajów. Dzięki takiej postawie króla Kazimierza Polska stała się pierwszym wielowyznaniowym państwem w Europie, gdzie dwór królewski był katolicki. Tolerancja dla schizmatyków, nie obejmowała jednak herezji wyrosłych na gruncie kościoła katolickiego. Edykt wieluński króla Władysława Jagiełły z 1424 r., uznał husytyzm za przestępstwo przeciwko państwu. Ale w tym samym wieku szlachta prawosławna cieszyła się tymi samymi przywilejami co i katolicka, podobnie jak Ormianie. Pewne ograniczenie w zakresie dostępu prawosławnych do najwyższych urzędów w Wielkim Księstwie Litewskim zniósł król Zygmunt August w 1563 r. i 1568 r. Oprócz prawosławnych i Ormian tolerancją cieszyli się w Polsce Tatarzy, zamieszkujący niektóre miasta i liczniej wsie litewskie, Żydzi, a także Karaimi pochodzenia tureckiego.

W opozycji do panujących na Zachodzie zasad kształtowała się w Polsce w XV stuleciu doktryna o stosunku państwa do pogan, a reprezentantem jej był biskup poznański Andrzej Łaskarz i Paweł Włodkowic z Akademii Krakowskiej. W pierwszych latach reformacji protestanckiej posypały się edykty królewskie przeciwko reformatorom, ale ich realizacja daleka była od doskonałości. Sam król Zygmunt Stary uznał w 1525 r. nie tylko sekularyzację Prus Książęcych, ale jako pierwszy panujący uznał luteranizm w Prusach za religię oficjalną, przy zagwarantowaniu katolikom tolerancji. Biskup Andrzej Krzycki, broniąc traktatu krakowskiego z 1525 r., powoływał się na fakt, iż w Polsce z dawien dawna obok katolików zgodnie współżyją ze sobą Rusini, Ormianie, Żydzi i Tatarzy; w tej wspólnocie jest także miejsce dla luteranów w Prusach Książęcych.

Tolerancję otrzymali również anabaptyści, którzy przybyli do Polski w 1535 r., a także menonici, którzy zjawili się w Polsce w 1526 r. "Płomień palonych książek był jednak jedynym, jaki roznieciły walki religijne w Polsce"[1]. W latach 1557-1559 król Zygmunt August zagwarantował miastom pruskim swobodę wyznania augsburskiego, a w układzie wileńskim w 1561 r. otrzymały ten sam przywilej Inflanty, w których król zagwarantował szlachcie i mieszczaństwu wolność wyznania luterańskiego zabezpieczając równocześnie tolerancję dla katolicyzmu.

Od zgody sandomierskiej do konfederacji warszawskiej

Po zawarciu zgody sandomierskiej (1570) dysydenci przedstawili sejmowi w 1570 r. projekt konstytucji gwarantujący wolność wyznania wszystkim, aby "wolno było każdemu wedle sumienia jego wierzyć" na zasadzie równouprawnienia z katolikami i prawosławnymi. Ale projekt ten wówczas nie przeszedł. Tymczasem 7 lipca 1572 r. zmarł ostatni z Jagiellonów, a obóz protestancki w obliczu nowej elekcji znalazł się bez gwarancji prawnych dla swego wyznania. Stąd na sejmie konwokacyjnym w Warszawie na żądanie protestantów komisja sejmowa pod przewodnictwem biskupa Stanisława Karnkowskiego opracowała 28 stycznia 1573 r. akt konfederacji warszawskiej, która w sprawach religijnych postanawiała i gwarantowała:

a) bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami (dissidentes in religione – art. 3)
b) jak niektórzy przyjmują szlachcie przyznano władzę cuius regio, eius religio, odrzuconą następnie na wniosek szlachty sandomierskiej (art. 4);
c) szlachcie, mieszczanom królewskim i innym ludziom wolnym zagwarantowano pełne równouprawnienie, niezależnie od wyznania w prawie publicznym i prywatnym.

Akt tolerancji miał zapewnić obozowi protestanckiemu prawne podstawy i bezpieczeństwo wobec krzepnącego obozu katolickiego. Został on przyjęty przez sejm większością głosów. Odrzucił go prymas Uchański i biskupi, a także szlachta mazurska. Podpisał go tylko propter honum pacis biskup krakowski Franciszek Krasiński. Uprawomocnienie zasad tolerancji było dużym osiągnięciem. Artykuły konfederacji wciągnięto do statutów, które miał zaprzysiąc każdy nowo obrany król ("artykuły henrykowskie"). Forma przysięgi królewskiej brzmiała: "Przysięgam, że będę bronił i przestrzegał pokoju wśród dysydentów i w żadnym wypadku nie dopuszczę, by z powodu religii ktokolwiek był uciskany zarówno przez urzędników państwowych, jak i przez nas". Mimo pewnej ogólnikowości konfederacja warszawska dała prawne podstawy dla protestantyzmu polskiego i była pierwszym w Europie aktem szerokiej tolerancji.

Po śmierci króla Zygmunta Augusta (7 lipca 1572) nie tylko nie wiedziano, kto będzie królem, ale nie wiedziano jeszcze, jak będzie wybrany. Sprawa wyboru nowego króla stanowiła bardzo ważny problem tak dla katolików, jak też i dla protestantów. W Europie królowie decydowali o obliczu wyznaniowym kraju. Obydwie grupy wyznaniowe – katolicy i protestanci – postanowili działać. Katolicy skupili się przy prymasie J. Uchańskim, który po 1564 r. przeszedł na katolickie pozycje kościelne, podczas gdy dysydentom przewodził marszałek wielki koronny Jan Firlej. Protestanci obawiając się nacisku ze strony licznej szlachty mazowieckiej, wiernej Kościołowi katolickiemu, postanowili, by wybór nowego króla odbył się w Bystrzycy pod Lublinem. Liczono, bowiem, że lubelska szlachta protestancka zaważy na przyszłej elekcji. Katolicy natomiast, a nade wszystko episkopat z prymasem, dążyli, by elekcja odbyła się pod Warszawą ze względu na liczną szlachtę mazowiecką. Na sejmie konwokacyjnym (styczeń 1573) postanowiono, że króla będzie wybierał każdy szlachcic (viritim), a na miejsce elekcji wyznaczono Warszawę. Również zwycięstwem dla katolików było uznanie prymasa "interreksem", który odtąd miał zwoływać zjazdy, mianować i koronować króla. Wielkiemu marszałkowi koronnemu, którym był podówczas kalwin Jan Firlej, przyznano prawo ogłoszenia wyboru nowego króla.

Skutki konfederacji warszawskiej

Konfederacja warszawska sprawiła, że XVI-wieczna Polska zyskała w Europie miano "azylu heretyków", a u dzisiejszych badaczy "państwa bez stosów". W kraju znajdowali schronienie wyznawcy sekt protestanckich, uciekający przed wyrokami katolickich sądów duchownych i trybunałów inkwizycyjnych, a także ludzie nienależący do żadnego wyznania i nieuznający żadnej organizacji kościelnej.

Pozawyznaniowa działalność obcych przybyszów, np. jako wykładowców, pisarzy czy typografów, w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju kultury polskiego odrodzenia.

Akt konfederacji warszawskiej

W 2003 tekst konfederacji warszawskiej został wpisany na listę UNESCO Pamięć Świata.

Kontrreformacja (reforma katolicka) – nurt odnowy Kościoła katolickiego w reakcji na wystąpienie protestantyzmu.

Prąd religijny powstały w Kościele katolickim, będący próbą zahamowania szerzącej się reformacji i odzyskania pozycji Kościoła rzymskokatolickiego. Należy tu odróżnić pomiędzy kontrreformacją a odnową Kościoła rzymskokatolickiego. Kontrreformacja została zapoczątkowana ekskomuniką Marcina Lutra w roku 1520 i jej ostatecznym celem było powstrzymanie rozwoju protestantyzmu a następnie fizyczna likwidacja protestantów i odzyskanie utraconej pozycji Kościoła rzymskokatolickiego. Dzieło reformy Kościoła rzymskokatolickiego zapoczątkował zwołany w 1545 roku Sobór Trydencki, na którym uchwalono dekrety potępiające innowierców i ustalono strategię działania Kościoła rzymskokatolickiego

Przyczyny Wołania o odnowę Kościoła rozlegały się już od XIII wieku., jednak kuria rzymska za wszelką cenę starała się utrzymać status quo. Problemy wewnątrz Kościoła narastały coraz bardziej, wybuchając od czasu do czasu z różną gwałtownością (schizmy i antypapieże, koncyliaryzm, husytyzm). Nurt odnowy wewnątrz Kościoła widoczny był pod koniec XV wieku jedynie w Hiszpanii, gdzie kardynał Franciszek Jiménez de Cisneros (1436-1517) rozpoczął reformę kościoła hiszpańskiego (wspieraną zresztą przez monarchię). Sobór Laterański V (1511-1517) miał na celu wprowadzenie koniecznych środków naprawy, jednak skończyło się tylko na deklaracjach, zaś Leon X uroczyście ponowił bullę Unam Sanctam dodając, że "nieposłuszeństwo papieżowi winno być karane śmiercią":

"Petri successores [...] quibus ex libri Regum testimonio ita obediere necesse est, ut qui non obedierit morte moriatur..

Sytuację pogarszał fakt, iż w wielu miastach Europy Zachodniej duchowni stanowili nawet do 10 proc. populacji społeczeństwa, przy czym olbrzymia większość z nich stanowiła "proletariat duchowny", którego podstawowym (a często jedynym) środkiem utrzymania były opłaty za odprawiane msze. Poziom umysłowy i kulturalny "proletariatu duchownego" był bardzo niski, a o zachowaniu celibatu nie mogło być mowy[1].

W takiej sytuacji wystąpienie Marcina Lutra w roku 1517 było rzuceniem iskry na beczkę prochu - reformacja szerzyła się niczym płomień. Kościół rzymskokatolicki zaczął gwałtownie tracić wpływy najpierw w Niemczech, następnie w Szwajcarii i Skandynawii, a idee reformacyjne zaczęły szerzyć się w północnych Włoszech.

Cele kontrreformacji

Ostatecznym celem kontrreformacji w Europie Zachodniej była fizyczna likwidacja protestantów. W Polsce cel ten zasadniczo nie był realizowany, gdyż, jak pisze J. Tazbir:

W Polsce nie można było jednak uciekać się do argumentów więzienia, wygnania czy stosu: szlachta podatna była jedynie na perswazję, i to nader umiejętnie prowadzoną.

Dlatego też cele kontrreformacji w Polsce realizowano zasadniczo bez stosów, skupiając się na opanowaniu życia umysłowego i odcięcia różnowiercom drogi do zaszczytów i urzędów.

Reforma katolicka

Zakony Powstały nowe zakony, takie jak: teatyni założeni przez św. Kajetana (1480-1547) i przez Jana Piotra Caraffę, późniejszego papieża Pawła IV (1476-1559), kapucyni założeni przez Matteo Serafini da Bascio (1495-1552). W 1534 św. Ignacy Loyola (1491-1556) założył zakon jezuitów, osobiście podległe papieżowi zgromadzenie, którego celem była czynna walka z poglądami protestantów i odzyskanie dla katolicyzmu ziem angielskich, niemieckich, austriackich i polskich.

Misje Kościół katolicki osłabiony w Europie, znalazł nowe tereny ekspansji w koloniach zamorskich - na ten okres datuje się powstanie nowych ośrodków misyjnych w obu Amerykach, Afryce i Azji. Jednym z najbardziej znanych wówczas misjonarzy świata był jezuita Franciszek Ksawery (1506-1562).

Postacie kontrreformacji i odnowy Kościoła rzymskokatolickiego

Kościół wydał wtedy cały zastęp ludzi oddanych bez reszty misji przywracaniu wpływów kościoła katolickiego. Należeli do nich św. Filip Neri (1515-1595), św. Karol Boromeusz (1538-1584), św. Franciszek Salezy (1567-1622).

Sobór trydencki (1545-1563) zajął się zdefiniowaniem prawd dogmatycznych negowanych przez protestantów, a następnie przebudową kościelnych struktur administracyjnych. Zreformował także liturgię. W 1570 zatwierdzono mszał rzymski (ryt trydencki). Po zakończeniu soboru wydano nowy katechizm, który obowiązywał do 1990 r.

Indeks ksiąg zakazanych W roku 1559 papież Paweł IV wprowadził indeks ksiąg zakazanych, których nie wolno było katolikom czytać pod karą ekskomuniki, zaś spowiednicy mieli obowiązek dowiadywać się, kto czyta i rozpowszechnia druki protestanckie.

Na indeksie umieszczono wszystkie edycje Biblii protestanckich, a także niektóre dokumenty ujawniające nadużycia w Kościele, m.in. opracowane w roku 1537 osławione Consilium de emendanda de ecclesia Romana, którego jednym z autorów był będący wówczas kardynałem Paweł IV.

Od roku 1599 czytanie Biblii w językach narodowych wymagało osobistego zezwolenia papieża. Ograniczenia te eliminowano stopniowo dopiero od II połowy wieku XVIII.

Było wiele uzupełnień i wydań Indeksu - ostatnie wydanie ukazało się w roku 1948. Indeks zniesiono w roku 1966

Inkwizycja

W roku 1542 utworzono Święte Oficjum.

Święte Oficjum (łac. Sacrum Officium) właściwie Kongregacja Kardynalska Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji, instytucja inkwizycji powołana w 1542 przez papieża Pawła III odnowiona w 1564 na mocy postanowień soboru w Trydencie.

Jego zadania określiła konstytucja apostolska Licet ab initio. Był to kościelny sąd najwyższy, rozpatrujący sprawy o herezje.

Oficjum składało się z 6 kardynałów, było całkowicie niezależne od lokalnych biskupów. Miało nadzorować działalność sądów inkwizycyjnych w walce z reformacją. Pierwsze Oficjum powstało już w 1215 roku dla zwalczania pierwszych heretyków jacy się pojawiali w Europie.

Święte Oficjum uzyskało zgodę na utworzenie i podporządkowanie sobie trybunałów inkwizycyjnych we Flandrii i we włoskich posiadłościach Hiszpanii. Wkrótce potem Mediolan wyraził zgodę, jednak dopiero po wysiłkach tamtejszego arcybiskupa Karola Boromeusza. Wenecja, bardzo tolerancyjna wobec herezja, w której sporymi wpływami cieszyły się bogate środowiska żydowskie zgodziła się na utworzenie trybunału pod egidą Świętego Oficjum dopiero w 1547 roku, kiedy problem panoszącej się herezji stawał się wyraźny. Zaledwie połowa procesów Świętego Oficjum dotyczyła herezji niemieckiej i całych północnych Włoch. Bardzo dużą uwagę poświęcało magom oraz księżom i zakonnikom posądzanych o niemoralność czy o wejście w związek małżeński. Znanym przypadkiem jest Giordani Bruno, dominikanin, najpierw katolik, potem kalwinista, spalony na stosie po wyroku Świętego Oficjum 17 lutego 1600 roku (proces trwał 7 lat, Bruno pomimo polemik z przysyłanymi przez bliskich kaznodziejami, pozostał przy swoim). Po śmierci papieża Pawła III w 1559 doszło do rozruchów – wzrastające poparcie dla idei antypapieskiej i proluterańskiej (poniekąd tolerowane nawet przez niektórych kardynałów) doprowadziło do zniszczenia siedziby Świętego Oficjum, spalenia archiwum oraz uwolnienia więźniów. Pod koniec XVI wieku Święte Oficjum mogło liczyć tylko na piętnaście trybunałów, wszystkie na terenie Włoch. Po zwalczeniu głównego zadania, do jakiego zostało powołane (zatrzymać falę protestantyzmu na Półwyspie Apenińskim), jego działalność została ograniczona i rola przygasła. Reformy Świętego Oficjum dokonał dopiero w 1908 roku papież Pius X. 7 grudnia 1965 roku papież Paweł VI nakazał przekształcić Kongregację Świętego Oficjum w Kongregację Nauki (Doktryny) Wiary.

Kontrreformacja w Polsce – działania podjęte przez Kościół rzymskokatolicki w I Rzeczypospolitej i poparte przez polskich monarchów, w reakcji na wystąpienie reformacji na ziemiach polskich. Była częścią kontrreformacji przeprowadzanej w Europie Zachodniej, jednak jej polską specyfiką był stosunkowo niski poziom represji wobec innowierców, uwarunkowany wiekową tradycją tolerancji w wielowyznaniowym i wieloetnicznym państwie polsko-litewskim. Trwała od połowy XVI wieku do połowy wieku XVIII.

To sprawiało, że Rzeczpospolita była ewenementem na tle innych ówczesnych państw europejskich, pogrążonych w krwawych represjach katolickich i protestanckich oraz prawie nigdy nie kończących się wojnach religijnych. Dlatego też współczesna historiografia nazywa Rzeczpospolitą Obojga Narodów państwem bez stosów[1].

W rezultacie nawet królowie wyjątkowo związani z interesami katolicyzmu, tacy jak Jan Kazimierz (jezuita i kardynał), nie byli w stanie wprowadzić masowych prześladowań innowierców. Wielu królów Polski zdawało sobie sprawę, że wprowadzenie represyjnej kontrreformacji na wzór zachodnioeuropejski grozi wewnętrznym rozpadem wielowyznaniowego państwa, co mogą wykorzystać sąsiednie kraje. Tym niemniej w Rzeczypospolitej nasilano represje i szykany wobec innowierców, które w praktyce trwały aż do I rozbioru Polski.

Uwarunkowania kontrreformacji

Kiedy reformacja pojawiła się w Rzeczypospolitej w latach 20. i 30. XVI w. Kościół katolicki był poważnie osłabiony wewnętrznymi sporami i brakiem dyscypliny wśród duchownych i zakonników. Z tego względu początkowo kontrreformacja koncentrowała się na licznych dysputach teologicznych z innowiercami, które jednak z reguły nie prowadziły do przekonania żadnej ze stron, a nierzadko sprzyjały rozpowszechnianiu protestantyzmu.

Z drugiej strony atutem katolicyzmu w Rzeczypospolitej było ograniczone poparcie społeczeństwa dla reformacji, która większe wpływy zdobyła tylko w zamieszkanych przez niemieckie mieszczaństwo większych miastach Prus Królewskich, w Prusach Książęcych, Inflantach, Księstwie Kurlandii i Semigalii, wśród średniej szlachty zamieszkałej w województwie sandomierskim i lubelskim oraz na pograniczu województwa wileńskiego i Księstwa Żmudzkiego. Z reguły reformacja cieszyła się tylko poparciem części magnatów, mieszczaństwa i drobnej szlachty. Od początku reformacja cierpiała na brak szerokiego poparcia i odpowiednich funduszy, ponieważ magnaci chętnie konfiskowali (na ograniczoną skalę) majątki Kościoła, jednak niezbyt chętnie wspomagali pastorów (brakowało funduszy nawet na wydrukowanie tak podstawowych dzieł jak Biblia Brzeska lub Biblia Nieświeska). Podczas gdy katolicyzm zachował praktycznie nienaruszony swój stan posiadania, polska reformacja nigdy nie miała dostatecznych sił i środków.

Kolejną słabością polskiej reformacji, było jej utożsamienie (w ciągu XVII w. i XVIII w.) z interesami sił obcych i wrogich Polsce. J. Tazbir stwierdził: Propaganda kontrreformacyjna w Polsce powoływała się na szykanowanie katolików w Prusach Książęcych czy Anglii, domagając się uszczuplenia praw rodzimych dysydentów. Ci więc oglądali się na pomoc swoich zagranicznych współwyznawców, co z kolei dawało asumpt do generalizującego oskarżania ich o antypolskie knowania, chęć wszczęcia wojny domowej i ściągnięcia obcej interwencji zbrojnej. To wzmagało poczucie wyobcowania i strach podejrzewanych, popychając ich do tego, co im zarzucano. Sytuacja geopolityczna Polski, otoczonej głównie przez kraje niekatolickie, napędzała takie błędne koło[2].

Byli więc polscy protestanci w sytuacji bez wyjścia; broniąc swojej wolności religijnej przed represjami, byli automatycznie oskarżani o zdradę. Przykładem takiej sytuacji są losy Jerzego Niemirycza- magnata ariańskiego.

Na Ukrainie działania kontrreformacji wobec prawosławia (w tym narzucenie Kościoła unickiego), doprowadziły do wybuchu powstania Chmielnickiego, co skrzętnie wykorzystała Rosja, traktując obronę prawosławia jako wygodny pretekst do rozpoczęcia wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667HYPERLINK \l "cite_note-2"[3]

Polską kontrreformację charakteryzowała ewolucja od dialogu z protestantami w wieku XVI, przez nasilanie różnych form represji w XVII w., aż do całkowitego odrzucenia i zmarginalizowania innowierców w wieku XVIII. J.Tazbir stwierdził:Dysydentów zaczęto więc stawiać poza wspólnotą narodową jako obcych, wyłamujących się z polskiej czyli katolickiej tradycji historycznej.[4]

Formy represji przeciwko innowiercom

Kontrreformacja w Rzeczypospolitej stosowała różne metody eliminacji innowierców i ograniczenia ich działalności; najczęściej były to:

• Propaganda religijna (pełna przepychu, "teatralna" obrzędowość religijna, literatura polemiczna, przejęcie szkolnictwa przez zakony, głównie jezuitów i pijarów, utrwalanie negatywnego stereotypu "innowiercy-potępionego heretyka".

• Stosowanie psychomanipulacji (np. pełne emocji kazania, wzywające do pozbycia się "heretyków" jako wrogów "prawdziwej wiary", obwinianie innowierców o wszystkie złe zdarzenia, np. klęski żywiołowe oraz porażki polityczne i militarne, utożsamianie polskości z katolicyzmem, a "herezji" z interesami krajów obcych).

• Naciski polityczne i dyplomatyczne (głównie za pośrednictwem katolickich magnatów oraz nuncjusza papieskiego).

• Naciski prawne (w XVII w. częste było wytaczanie procesów protestanckiej szlachcie, oskarżanej o "szerzenie herezji", wykorzystywano też Sejm do zakazywania działalności np. arian. Chociaż wyroki przeciwko bogatej szlachcie rzadko mogły być wykonane, to jednak skutkowały społecznym napiętnowaniem skazanych).

Brückner nazwał polską reformację "słomianym ogniem", który wprawdzie szybko rozprzestrzenił się i wydał wielu wybitnych działaczy (szczególnie wśród polskich arian), jednak równie szybko zanikł, nie mając szerokiego społecznego poparcia ani środków finansowych[5]. Z tego względu Kościół katolicki w Polsce nigdy nie musiał sięgać po tak brutalne środki, jakie powszechnie stosowano w krajach zachodniej Europy.

Przemoc

Powyższa opinia nie jest jednak całkowitą prawdą, ponieważ zdarzały się w Rzeczypospolitej przypadki palenia innowierców na stosach na skutek wyroków sądów biskupich przeciwko "heretykom" i "apostatom", np. w taki sposób zabito Helenę Weigel w Krakowie w 1539. 15 lipca 1738 za przejście na judaizm został spalony kapitan Woznicyn, a za ten sam czyn z wyroku biskupa Gamrata w XVI wieku została ścięta Katarzyna Weigel. Były to jednak przypadki nieliczne i odosobnione, w porównaniu z masowymi zabójstwami w Europie Zachodniej. Należy także pamiętać, że wszystkie wymienione osoby w świetle prawa kanonicznego były uważane przez kościół katolicki za katolików. Znacznie większa liczba innowierców musiała opuścić swoje miejsce zamieszkania na skutek zagrożenia wyrokami ze strony sądów biskupich. Uciekali oni przede wszystkim do luterańskich Prus Książęcych.

Faktem jest, że zdarzały się w Rzeczypospolitej przypadki napaści, zabójstw, niszczenia mienia i pogromów przeciwko innowiercom. Najczęściej takich czynów dopuszczał się tłum, podburzony przez miejscowy kler katolicki lub zakonników. Przykładem takich zdarzeń jest usiłowanie zabójstwa Socyna w Krakowie w dniu 30 kwietnia 1598HYPERLINK \l "cite_note-5"[6] oraz zburzenie zboru ariańskiego w Krakowie podczas rozruchów antyprotestanckich w maju 1591HYPERLINK \l "cite_note-6"[7]. Jednak podobne ekscesy (także ze strony protestantów) były stosunkowo rzadkie, a ich ofiary nieliczne (nie przekraczały kilkunastu zabitych). Kontrreformacja w Polsce nie musiała się więc uciekać do bardziej drastycznych metod, jakie stosowali wzajemnie wobec siebie protestanci i katolicy w pogrążonej w nieustannej wojnie religijnej Europie Zachodniej.

Działania prawne

Pierwszym aktem prawnym, zakazującym rozpowszechniania reformacji w Polsce był edykt toruński z 1520. Następnie Kościół rzymskokatolicki podejmował szereg działań, które miały na celu ograniczenie wolności wyznaniowej w Rzeczypospolitej. Przykładem takiej formy represji przeciwko polskim innowiercom jest zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w Rakowie (w tym słynnej Akademii Rakowskiej) na mocy uchwały sejmowej z kwietnia 1638. Nastąpiło to m.in. na skutek działań nuncjusza papieskiego, który wykorzystał domniemany fakt zniszczenia przydrożnego krzyża przez ariańskich uczniów. Wyjątkowy w historii Polski jest fakt wygnania z Rzeczypospolitej wszystkich arian na mocy kolejnej uchwały sejmowej z 1658. Najprawdopodobniej niezastosowanie banicji wobec polskich luteranów i kalwinistów wynikało z poparcia, jakim te grupy cieszyły się w krajach sąsiednich[8].

Konfederacja warszawska bardzo często nie była przestrzegana, m.in. z powodu nie uchwalenia przez Sejm przepisów wykonawczych.

Po zakończeniu potopu szwedzkiego innowierców dosięgły represje za ich współpracę z protestanckim najeźdźcą (pogromy, zabójstwa, spalenie Leszna). Pomijany był przy tym fakt podobnej kolaboracji ze strony części katolików. Protestanci masowo opuszczali Rzeczpospolitą, np. większość litewskich kalwinistów przeniosła się do Prus Książęcych.

W 1668 Sejm wprowadził karę śmierci za odstępstwo od katolicyzmu. Wykluczenie w 1712 protestantów z Senatu, a w 1734- wykluczenie z Sejmu, sprowokowało interwencjonizm Prus i Rosji pod hasłem "obrony praw innowierców".

Wpływ kontrreformacji

Polska kontrreformacja umocniła Kościół katolicki (także na Litwie), przyczyniła się do podwyższenia poziomu moralnego i wykształcenia duchownych. Zaczęto rozwijać katolickie szkoły, które poziomem nauczania musiały konkurować ze szkołami innowierczymi. Rozwinęła się także literatura katolicka w języku polskim, która początkowo czerpała wzorce z dzieł protestanckich. Kontrreformacja ukształtowała także stereotyp polskiego patrioty jako przede wszystkim katolika.

Negatywnym skutkiem kontrreformacji było zniszczenie protestanckich środowisk twórczych (np. braci polskich), rozwój ksenofobii, blokowanie ewolucji ustroju państwa i jego modernizacji oraz umożliwienie coraz większej interwencji państw sąsiednich pod hasłem "obrony praw innowierców".

Kalendarium kontrreformacji w Polsce

Chronologia

Rok	Wydarzenie
lata 20. XVI w.	Luteranizm znajduje zwolenników głównie wśród mieszczaństwa w miastach Prus Królewskich oraz na pograniczu wielkopolskim.
1520	Zygmunt Stary wydaje edykt toruński- pierwszy z licznych zakazów przyjmowania "nowinek religijnych".
1525-26	W Gdańsku luteranizm zostaje oficjalną religią, lecz wkrótce miasto jest spacyfikowane przez króla Zygmunta Starego, który wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci.
ok. 1540	Kalwinizm dociera na ziemie polskie.
1562	Z kalwinizmu wyłania się ruch braci polskich (tzw. arian).
1564	W Braniewie powstaje pierwsze w Rzeczypospolitej kolegium jezuickie. W następnych latach liczba prowadzonych przez jezuitów szkół średnich szybko rośnie, osiągając w połowie XVII w. liczbę 50 placówek.
1577	Synod piotrkowski przyjmuje postanowienia Soboru trydenckiego
1596	Na mocy Unii brzeskiej większość wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej zostaje podporządkowana Kościołowi rzymskokatolickiemu. Przeciwko Unii opowiadają się zakony i magnaci prawosławni, co powoduje wybuch konfliktu i ingerencje Rosji.
XVII w.	Zygmunt III Waza przestaje respektować postanowienia konfederacji warszawskiej i nasila kontrreformację. Pod koniec tego stulecia w Rzeczypospolitej zanikają ostatnie tajne wspólnoty braci polskich. Protestantyzm przestaje być liczącym się nurtem w życiu kraju.
1603	Pierwsza w Rzeczypospolitej publikacja Indeksu ksiąg zakazanych.
1638	Sejm nakazuje zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w Rakowie, w tym Akademii Rakowskiej.
1654	6 kwietnia tego roku król Jan Kazimierz podpisuje dekret, nakazujący wygnanie z Rzeczypospolitej wszystkich cudzoziemców-innowierców.
1656	Spalenie protestanckiego Leszna w odwecie za sprzyjanie najeźdźcy podczas Potopu. Protestanci masowo opuszczają Rzeczpospolitą. Kalwinizm zanika na wschodnich terenach kraju.
1658	Sejm skazuje braci polskich na wygnanie z Rzeczypospolitej.
1668	Sejm wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci.
1712	Wykluczenie protestantów z Senatu.
1717	Sejm zakazuje odprawiania publicznych nabożeństw protestanckich oraz budowania zborów.
1724	Tumult religijny w Toruniu, podczas którego dochodzi do splądrowania kolegium jezuickiego przez luteranów. Skazanie na śmierć uczestników zamieszek wywołuje falę oskarżeń Rzeczypospolitej przez państwa protestanckie o fanatyzm religijny.
1734	Wykluczenie protestantów z Sejmu.