Historia nowożytna

1. Zmiany obszaru Rzeczpospolitej
2. Podziały polityczne i administracyjne
3. Liczebność i rozmieszczenie ludności
4. Ludność struktura narodowa i wyznaniowa
5. Ludność struktura społeczna i zawodowa
6. Ludność – więzi społeczne, małe ojczyzny
7. Życie biologiczne i kultura materialna
8. Ustrój I RP
9. Król i jego władza
10. Sejm walny
11. Sejmik ziemski
12. Administracja
13. Unia lubelska
14.Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku
15. Folwark pańszczyźniany
16.Rozwój miast
17. Ożywienie gospodarcze w Polsce w 2 poł. XVIII w.
18.Familia
19. Konfederacja barska (1768 – 1772)
20.Sejm Czteroletni
21.Rozbiory Polski
22. Humanizm
23. Reformacja
24.Tolerancja religijna
25.Wpływy obce i rodzime źródła kultury umysłowej w Polsce w
dobie Renesansu.
26.Szkolnictwo i oświata odrodzenia.
27. Nauka odrodzenia.
28. Sztuka i architektura w renesansie
29. Kontrreformacja w Polsce
30. Ogląd świata i mentalność doby baroku. Sarmatyzm – ideologia i styl życia
31. Szkolnictwo i oświata w Polsce w dobie baroku
32. Nauka w dobie baroku
33. Sztuka i architektura Baroku w Rzeczypospolitej:główne kierunki, ośrodki, dzieła, twórcy i inwestorzy –
mecenasi
34. Narodziny nowoczesnego narodu i jego cechy w dobie Oświecenia.
35. Przyczyny przewrotu umysłowego w Polsce XVIII w. Światopogląd i mentalność ludzi epoki Oświecenia.
36. Odrodzenie szkolnictwa i oświaty. Komisja Edukacji Narodowej
37. Nauka polska w epoce Oświecenia.
38. Architektura i sztuka (malarstwo, grafika, rzeźba, rzemiosło artystyczne) w dobie Oświecenia.

I Rzeczpospolita – współczesna nazwa państwa zwanego dawniej Rzeczpospolitą,
obejmującego Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie, a więc tereny
dzisiejszej Polski, większej części Ukrainy, Białorusi, Litwy oraz częściowo Łotwy i
Rosji, stosowana dla okresu od połowy XV w., czyli od ukształtowania się ustroju tzw.
demokracji szlacheckiej do III rozbioru w 1795.
Po raz pierwszy nazwano Koronę Królestwa Polskiego Rzecząpospolitą w akcie
wierności Maćka Borkowica złożonym królowi Kazimierzowi Wielkiemu 16 lutego 1358
w Sieradzu.
Za początek demokracji szlacheckiej najczęściej przyjmuje się rok 1454, w którym na
mocy przywilejów nieszawskich szerokie kompetencje zdobyły sejmiki szlacheckie.

1. Zmiany obszaru RP XVI – XVIII

Rzeczpospolita Obojga Narodów

-właściwie Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego

Księstwa Litewskiego-państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i
Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej.
Rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a
częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny
zasięg terytorialny wynoszący 1,15 mln km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do
14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król
elekcyjny.
Termin "Polska" często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w
rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części:
-Korony Królestwa Polskiego, skrótowo nazywanej "Koroną" oraz Wielkiego Księstwa
Litewskiego
Korona miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy
dochód z podatków. Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej ulegał częstym zmianom, przede
wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 815 000
km² i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do
990 000 km² i był największy w historii. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła
10-11 mln, z czego ok. 4 mln stanowi Polacy.
Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo
Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez
wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze
jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast
zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych
urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec podziału
administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem
podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.
W ujęciu historycznym w skład Rzeczypospolitej wchodziły m.in. następujące krainy:Inflanty
– wspólne terytorium Polski i Litwy od 1561, w większości utracone na rzecz Szwecji w
1660; Kresy Wschodnie – południowo-wschodnie pogranicza Korony, określenie odnoszące
się do terenów Ukrainy od Dniestru po Dniepr (Podole, Dzikie Pola, Zaporoże) ; Kurlandia i
Semigalia – północne lenno Rzeczypospolitej od 1561 (wraz z koloniami na Tobago i w
Gambii); Litwa – zachodnia część Wielkiego Księstwa Litewskiego; Małopolska –
południowa prowincja Korony ze stolicą w Krakowie; Mazowsze – środkowa część Korony
ze stolicą w Warszawie, od XVI wieku zaliczana była do prowincji wielkopolskiej; Podlasie –
terytorium między Mazowszem i Wielkim Księstwem Litewskim, do XVI wieku część Litwy,
od 1569 część Korony; Prusy – terytorium dawnego państwa krzyżackiego podzielone na
należące do Korony Prusy Królewskie i będące jej lennem Prusy Książęce (do 1657); Warmia
– dominium biskupów warmińskich, wydzielone administracyjnie z Prus w 1466; Ruś –
wschodnie i południowe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego (Ruś Biała, Ruś Czarna,
Polesie), a także Ruś Czerwona wchodząca w skład prowincji małopolskiej i Wołyń wraz z
Ukrainą, które od 1569 roku były częścią Korony; Wielkopolska – środkowo-zachodnia
prowincja Korony z głównym ośrodkiem w Poznaniu; Żmudź – zachodnia część Litwy
W XVII Rzeczpospolita prowadziła wiele wojen min. z Rosją, Turcją i Szwecją, które
przyniosły duże straty terytorialne. Wojny spowodowały wyludnienie znacznych terenów i
spadek liczby ludności. Wzrosło zacofanie gospodarcze. Miasta były zniszczone. Następstwa
wojen polsko-szwedzkich, polsko-rosyjskich i polsko-tureckich były do siebie podobne.
Największe straty po wielu wojnach w XVII wieku poniosła ludność.

Z dziesięciu milionów zamieszkujących Polskę w tamtych czasach po wojnie zostało około 6
milionów. Te ogromne straty w liczbie ludności cywilnej były spowodowane głównie
szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Z około 990 000 km2 ziem należących
do Rzeczpospolitej, po wojnach w XVII wieku pozostało około 700 000 km2. Wiele terenów
stracono już po zawarciu pokoju. W 1660 roku po wieloletniej wojnie ustalono, że Szwecja
zajmie część terenów Inflant.

2. Podziały polityczne i administracyjne

Rzeczpospolita dzieliła się na prowincje, te na województwa, dalej na powiaty lub niekiedy
„ziemie”. Podział na 3 prowincje (czyli „narody”) wyrażał się w przynależności sejmików do
3 wspólnych generałów, oraz przynależności posłów na sejmie do trzech sesji
prowincjonalnych. Do Wielkopolski należały Mazowsze i poniekąd Prusy; do Małopolski-
ziemie ruskie, Wołyń, Podole, Ukraina i Podlasie; do Litwy- Ruś Biała i Czarna.
Wielkopolska w znaczeniu ściślejszym obejmowała Poznańskie, Kaliskie, Inowrocławskie,
Brzeskie, Sieradzkie, Łęczyckie, ziemie: dobrzyńską i wieluńską. Małopolska były to woj.:
krakowskie z księstwem oświęcimsko-zatorskim, sandomierskie i lubelskie. Mazowsze
historycznie obejmowało także woj. płockie i rawskie; księstwo mazowieckie tylko 10 ziem
prawie wyłącznie prawobrzeżnych. Województwa powstawały historycznie z dawnych
księstw lub tworzyli ja panujący w drodze rozporządzeń, później tą sprawą zajęły się sejmy.
Na państwo składały się trzy prowincje: Wielkopolska, Małopolska i Wielkie Księstwo
Litewskie. Dodatkowo Rzeczpospolita podzielona była na województwa zarządzane przez
wojewodów. Ich ilość wahała się od 33 do 35. Województwa dzieliły się na mniejsze
jednostki administracyjne – starostwa. Władzę w nich sprawowali starostowie, natomiast
zarząd miast pozostawał w gestii kasztelanów. Rzeczywiste kompetencje wymienionych
urzędników, szczególnie względem szlachty były niewielkie. Wobec opisanego podziału
administracyjnego istniały liczne wyjątki, przede wszystkim związane z funkcjonowaniem
podjednostek takich jak ziemie czy księstwa.

Związek wsi z miastem był niewielki i bardzo dotkliwy, głównym tego powodem były
zniszczenia wojenne, tylko niektóre typy wsi posiadały bardziej rozwinięty samorząd (np.
zanikające wsie na prawie wołoskim). W skali całego kraju duży aparat urzędniczy posiadały
latyfundia magnackie. Własną organizacją samorządową posiadała wspólnota żydowska,
której liczebność w czasach nowożytnych wzrastała; charakteryzowała ją głównie poczucie
odrębności historycznej i religijnej oraz własna kultura. Posiadali kahały (gminy stanowiące
podstawową formę żydowskiego samorządu). Autonomię posiadały także gminy ormiańskie,
mieli własne kościoły (synagogi), szkoły i instytucje publiczne. W czasach nowożytnych
religia katolicka miała charakter religii państwowej- kościół poprzez parafie wpływał na
państwo. W tym czasie było w Polsce ok. 5 tys. Parafii, sieć kościołów parafialnych
uzupełniały kościoły filialne, zakonne, kaplice publiczne, kapelanie na dworach magnackich i
bogatszej szlachty. Na terenach zachodnich przeciętny obszar parafii wynosił od 40 do70 km.
Znacznie większe były one w pozostałych regionach. Kościół katolicki w Polsce działał
poprzez dwie metropolie (gnieźnieńską i lwowską), oraz 17 diecezji, w skład których
wchodziła różna liczba parafii. Organizacja kościoła katolickiego nakładała się na wielu
terenach na organizację kościoła prawosławnego i unickiego. Ziemie Wielkiego Księstwa
Litewskiego wraz z Inflantami i Kurlandią wchodziły w skład metropolii gnieźnieńskiej;
ziemie ruskie należące do Korony obsługiwała metropolia lwowska. Metropolia gnieźnieńska
liczyła 11 diecezji(diecezja wrocławska znajdowała się poza granicami kraju). Diecezje
dzieliły się na dekanaty. W starych diecezjach polskich istniała dodatkowo podział na

archidiakonaty. Archidiakoni wizytowali parafie w imieniu biskupa. Bezpośredni nadzór nad
parafiami mały kongregacje dekanalne. Funkcje kontrolno- sadowe pełnili także oficjałowie i
wikariusze generalni.

3. Liczebność i rozmieszczenie ludności

XVI w. Społeczeństwo stanowe, aż do unii lubelskiej pod względem kulturowo-
cywilizacyjnym jednolite. Na całym terytorium dominowała ludność rolnicza(chłopi), ale pod
względem jej ilościowej dominacji i gęstości zaludnienia były istotne różnice, które miały
duże znaczenie dla stanu i poziomu życia społeczeństwa. Na terenach Korony (bez Ukrainy)
tzn. Wielkopolska, Małopolska, Pomorze mieszkały 21-22 osoby na km. Na terenach
Wielkiego Księstwa Litewskiego zasiedlenie i gospodarowanie miało charakter wyspowy,
gęstość zaludnienia 5-6 osób. Wzrost produkcji środków żywności oraz przestrzenie
osadnicze, które nadawały się do uprawy stwarzały warunki do szybkiego tempa przyrostu
ludności. Tempo przyrostu naturalnego było w Polsce większe niż w innych krajach Europy
Zachodniej. Po unii lubelskiej ogólna liczba ludności to ok. 8 mln. (z tego 3-3,5 mln.
Zamieszkiwało tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego). Na początku XVII wieku liczba
ludności nadal rosła. Większa część zamieszkiwała tereny Śląska i lenna bytowsko-
lęborskiego.

Wojny, prowadzone przez państwo polsko-litewskie w XVII-stuleciu wyniszczyły kraj.
Pierwsze wojny przyniosły zwycięstwa, jednak z czasem walki były coraz trudniejsze.
Brakowało żołnierzy, kraj był zniszczony. Wojnom bardzo często towarzyszyły zarazy i głód.
Ludność Rzeczypospolitej zmniejszyła się z 10 mln, do 6 mln pod koniec XVII wieku. Wojny
XVI-wieczne wyludniły miasta i wsie. Siedemnastowieczne wojny doprowadziły do utraty
mocarskiej pozycji Rzeczpospolitej w Europie. Kolejne konflikty ze Szwecją, Rosją czy
Turcją najbardziej dotknęły zwykłą ludność. Największe straty Polska odniosła pod
względem terytorialnym , ponieważ straciła wiele obszarów. W 1634r. obszar Polski wynosił
990 tys. km kwadratowych, podczas gdy w 1667r. już tylko 733 tys. Potop szwedzki
pociągnął za sobą wiele ofiar-populacja Polaków zmniejszyła się o 30% w przeciągu drugiej
połowy XVII w. Główną przyczyną wzrostu śmiertelności były epidemie oraz prowadzone
działania wojenne. Zmniejszenie się liczby ludności oraz spadek zapotrzebowania na polskie
towary, doprowadziło do pogorszenia się sytuacji rolników. Aby zniwelować poniesione z
tego tytułu straty, właściciele ziemscy zwiększyli pańszczyznę, co wzmogło niezadowolenie
chłopów. Doszło do wielu powstań m.in. na Podhalu (1669-1672), na Podlasiu i Mazowszu.
Na trudnej sytuacji drobnej szlachty, która nie mogła uporać się ze stratami poniesionymi w
trakcie wojny, skorzystali głównie wielcy właściciele ziemscy.

Sytuacja w miastach również nie byłą korzystna. Doszło do spadku ludności, co
spowodowało nawet upadek mniejszych miast, a w większych straty sięgające nawet 50% w
Krakowie czy Warszawie. Wojny doprowadziły również do spadku obrotu handlowego, gdyż
ludność nie miała pieniędzy na zbytnie wydatki oraz do osłabienia górnictwa.

Pierwszy rozbiór Polski nie przewidywał dalszych podziałów Rzeczypospolitej, wręcz
przeciwnie, w oczach Petersburga miał im zapobiec na przyszłość. Terytorium Polski i Litwy
były jednak na tyle duże, że miały w przyszłości odegrać kolejny raz rolę rezerwuaru, na
którym mocarstwa miały sobie powetować straty w innych konfliktach europejskich.

Polska po I rozbiorze

Austria otrzymała całą południową Polskę po Zbrucz ze Lwowem, ale bez Krakowa (83 tys.
km² oraz 2,65 mln mieszkańców). Przy czym już w 1770 r. Austria samorzutnie przejęła
Spisz i powiaty nowotarski, nowosądecki i czorsztyński. Prusy anektowały Warmię i Prusy
Królewskie (Pomorze Gdańskie), lecz bez Gdańska i Torunia (36 tys. km² oraz 580 tys.
mieszkańców). W ten sposób król Prus Fryderyk II Wielki zrealizował swe wieloletnie
marzenia o państwie na jednolitym obszarze od Niemna do Łaby. Rosja zagarnęła Inflanty
Polskie oraz wschodnie, peryferyjne krańce Rzeczypospolitej za Dnieprem i Dźwiną (92 tys.
km² oraz 1,5mln mieszkańców), utrzymując poza tym swój protektorat nad resztą okrojonego
kraju.

Polska straciła 211 tys. km² i 4,5 miliona ludności.

II rozbiór Polski 23 stycznia 1793 doszło do podpisania traktatu podziałowego między
Katarzyną Wielką a Fryderykiem Wilhelmem II, po podpisaniu którego wojska pruskie
weszły do Wielkopolski, a rosyjskie do wschodniej Polski.

22 lipca deputacja sejmu grodzieńskiego, obradującego pod lufami armat wojsk rosyjskich
podpisała traktat z Rosją, w którym Rzeczpospolita zrzekła się województw: mińskiego,
kijowskiego, bracławskiego i podolskiego oraz części wileńskiego, nowogródzkiego, brzesko-
litewskiego i wołyńskiego (250 tys. km²). 19 sierpnia traktat ten ratyfikował poseł rosyjski
Jakow Sievers.

25 września po niemej sesji podpisano traktat z Prusami, w którym otrzymały one Gdańsk i
Toruń oraz województwa gnieźnieńskie, poznańskie, sieradzkie (z Wieluniem), kaliskie,
płockie, brzesko-kujawskie, inowrocławskie, ziemię dobrzyńską oraz części krakowskiego,
rawskiego i mazowieckiego (58 tys. km²).

Niecały rok po upadku insurekcji kościuszkowskiej, 24 października 1795, monarchowie
Rosji, Prus i Austrii uzgodnili wzajemnie traktat, zgodnie z którym przeprowadzili ostatni,
pełny, III rozbiór Rzeczypospolitej. Rosji przypadły wszystkie ziemie na wschód od Niemna i
Bugu (120 tys. km²). Na zabranych terenach utworzono gubernie: wołyńską ze stolicą w
Izasławiu, grodzieńską, mińską oraz litewską z siedzibą w Wilnie. Otrzymała największy
powierzchniowo obszar.

Austria jako główny inicjator trzeciego rozbioru a także w ramach rekompensaty za straty w
wojnie z rewolucyjną Francją zajęła Lubelszczyznę. Zaanektowała także resztę Małopolski z
Krakowem, część Podlasia i Mazowsza. Otrzymała tereny najliczniej zaludnione.

Prusom przypadła najmniejsza zdobycz. Musiały zadowolić się częścią Podlasia, Mazowsza
z Warszawą i Żmudzi, za to były to tereny o rozwiniętej infrastrukturze.

Rzeczpospolita przestała istnieć.

4. Ludność struktura narodowa i wyznaniowa

W czasach Zygmuntowskich w Rzeczpospolitej mieszkali oprócz Polaków autochtoni:
Rusini, Białorusini, Litwini, Łotysze, Niemcy, Żydzi, Ormianie, Tatarzy, Karaimowie,

Wołysi, Cyganie. Polacy górowali pod względem bogactwa kultury i wyrobienia
politycznego.

Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i
Rusinów. W 1618 przedstawicieli tych narodowości było w przybliżeniu kolejno 4,5 mln,
0,75 mln i 5 mln na łączną liczbę 11 mln mieszkańców państwa

[2]

. Istotne mniejszości

stanowili m.in. Łotysze, Niemcy i Żydzi. Polacy, ze względu na przyłączenie znacznych
terenów Rusi nie stanowili większości w Koronie ani na Litwie.

Rzeczywista przynależność etniczna miała jednak drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych
warstw społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się
przede wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej.
Liczba osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako
Polaków wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791.
Polonizacja wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego
Korony. To w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały,
dwór królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie
Środkowej. Proces ten, a także kolonizacja Rusi polskimi osadnikami doprowadziły do spięć
na tle narodowościowym. Ważnym ich czynnikiem była wyznawana religia. Większość
przedstawicieli szlachty polskiej i spolonizowanej była katolikami lub protestantami,
natomiast ludność chłopska na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej wyznawała
prawosławie. Konflikty dodatkowo narosły po zawiązaniu unii brzeskiej (1596). W dużym
stopniu to właśnie z kwestiami religijnymi wiązały się powstania kozackie, w tym
najważniejsze powstanie Chmielnickiego.

Pod wpływem reformacji duża część szlachty przyjęła wyznania protestanckie (luteranizm,
kalwinizm i arianizm). W okresie zawiązywania unii lubelskiej pojawiały się nawet
propozycje utworzenia kościoła narodowego. Różnorodność wyznawanym religii, a także
tolerancyjne traktowanie jednej z największych w Europie mniejszości żydowskich sprawiło,
że Rzeczpospolita zyskała przydomek "państwa bez stosów". W efekcie kontrreformacji
większość szlachty powróciła do kościoła katolickiego, ale proces ten przebiegał pokojowo,
głównie poprzez propagandę i szkolnictwo jezuickie. Dopiero po potopie szwedzkim doszło
do prześladowań braci polskich i ich wygnania z kraju.

5. Ludność struktura społeczna i zawodowa
Wiek

XVI

-szlachta: w XVI wieku ziemie polskie zamieszkiwało około 8 milionów ludności z czego
10% stanowiła szlachta. Miała ona najwyższe znaczenie w kraju szczególnie pod względem
politycznym. Jej procentowa ilość była jedną z największych w całej Europie. Stanowiła ona
jednak dość zróżnicowaną grupę pod względem majątkowym, była podzielona na
magnaterię(najbogatsza grupa szlachecka), gołote szlachecką (grupa szlachty, która nie
posiadała własnego majątku) oraz najliczniejszą grupę, którą stanowiła szlachta zagrodowa
(posiadała swoje majątki i gospodarstwa). Szlachta dążyła do ograniczenia władzy króla. Ich
pozycja umocniła się dzięki nadanym im przywileją szlacheckim. (przywileje nadane w XV
wieku obowiązywały również w późniejszych latach). Zagwarantowała sobie ona dzięki nim
m.in. takie prawa jak: chłopi i mieszczanie nie mogli nabywać ziem, prawo chłopskie zostało
ograniczone do minimum, mieszczanie nie mogli sprawować urzędów państwowych a
szlachta została zwolniona z opłat celnych przez co ceny ich produktów były tańsze i częściej
kupowane niż produkty mieszczan. Dzięki przywilejom wzrosła również ich rola polityczna,

gdyż bez ich zgody władca nie mógł ustanawiać nowych praw, podatków, nie mógł również
zwoływać pospolitego ruszenia. Przywileje szlacheckie zapewniły również ochronę,
ponieważ król zapewnił szlachtę, że nie będzie konfiskował ich majątków, ziem bez wyroków
sądu oraz nie uwięzi żadnego szlachcica bez wyroku sądu.
-chłopi: stanowili oni 64% spośród 8 milionów mieszkańców. Sytuacja chłopów w XVI
wieku była lepsza niż w poprzednich stuleciach. Szlachta wykorzystując swoją pozycję w
państwie przeforsowała jednak szereg ustaw, które miały na celu ograniczenie praw chłopa.
W tym przypadku, również dużą rolę odgrywały przywileje ale w sytuacji chłopów miały one
na celu osłabić ich pozycję. Mieszczaństwo było bardzo silnie zróżnicowane pod względem
zamożności. Bogatsi budowali okazałe kamieniczki z podcieniami, ich dzieci uczyły się w
gimnazjach humanistycznych, a nawet na zagranicznych uniwersytetach. Parający się
rzemiosłem rękodzielniczym, czy drobnym handlem oraz wyrobnicy żyli w ubóstwie.
Znaczną rolę w miastach odgrywali Żydzi, którzy od połowy XIV w. napłynęli falami z
zachodniej Europy, gdzie okresowo występowały prześladowania.
Wiek

XVII

-szlachta: wierzyła, że wywodzi się z rodu walecznego ludu Sarmatów, dlatego też kultura
szlachecka często była nazywana sarmacką. W warunkach, upadku gospodarki folwarczno-
pańszczyźnianej, miast i mieszczaństwa, ubożeniu drobnej i średniej szlachty, wzrosła potęga
magnatów. Drobna szlachta pełniła służbę w dobrach magnackich, zamożniejsza pełniła rolę
zarządców. W sejmie przekupiona szlachta przestaje służyć Polsce, a zaczyna służyć
rodzinom magnackim, z którymi była związana. Działało to zgubnie na politykę wewnętrzną i
zagraniczną kraju. Szczególnego znaczenia nabrało liberum veto. Szczególnie winni byli
magnaci, którzy doprowadzali do zrywania sejmów. Magnateria w polityce kierowała się
tylko własnym interesem i korzyścią. Stała się narzędziem politycznym obcych państw na
terenie własnego kraju. Władza królewska miała coraz mniejsze znaczenie, niejednokrotnie
szlachta pod wodzą magnatów występowała zbrojnie przeciw królowi. Anarchia zapanowała
również w sądownictwie. Sądy surowo karały chłopów, mieszczan, drobną szlachtę, lecz były
pobłażliwe dla magnaterii i ich klienteli. W miarę upływu czasu malała rola szlachty. Był to
wynik pogarszającej się sytuacji ekonomicznej państwa, co uderzyło głównie w szlachtę i
mieszczaństwo. Magnaci zachowali swoje majątki, nawet jeśli zostały poważnie uszczuplone.

-chłopi: wojny w XVII wieku całkowicie osłabiły państwo polskie. Liczne przemarsze wojsk
powodowały ogromne straty, palono domy rabowano plony. Chłopi nie posiadali środków na
odbudowe ich. Na chłopa nałożone był liczne obowiązki wobec jego pana, szczególnie
uciążliwa była pańszczyzn, ponieważ została ona podniesiona. Szlachta traktowała chłopów
jako cześć swojego inwentarza. Pan mógł nawet sprzedać swojego poddanego
-mieszczanie: mieszczanie stracili część klientów, którzy kupowali ich towary, ponieważ
chłopi nie mieli pieniędzy na zakup ich wyrobów rzemieślniczych. Miasta, w których w
poprzednim stuleciu handel rozwijał się w dobrym kierunku były całkowicie zniszczone.
-duchowieństwo: kościół w XVII wieku tracił wiernych. Nie przyczyniło się to jednak do
ubożenia duchowieństwa. Ich pozycja tylko w niewielkim stopniu była inna od tej w XVI
wieku.
Mieszczaństwo było bardzo silnie zróżnicowane pod względem zamożności. Bogatsi
budowali okazałe kamieniczki z podcieniami, ich dzieci uczyły się w gimnazjach
humanistycznych, a nawet na zagranicznych uniwersytetach. Parający się rzemiosłem
rękodzielniczym, czy drobnym handlem oraz wyrobnicy żyli w ubóstwie. Znaczną rolę w
miastach odgrywali Żydzi, którzy od połowy XIV w. napłynęli falami z zachodniej Europy,
gdzie okresowo występowały prześladowania.

6. Ludność – więzi społeczne, małe ojczyzny

Pod koniec XVI. wieku zakończyło się ostateczne formowanie nowego potężnego państwa ,
w środkowej Europie, powstałego w wyniku unii Polski i Litwy w 1569 roku-Rzeczpospolitej
Obojga Narodów. Był to kraj o specyficznym ustroju politycznym, opierającym się na władzy
szlachty, a także państwo wielonarodowościowe zamieszkane nie tylko przez Polaków i
Litwinów ale i przez Rusinów, Ormian, Żydów, Niemców, Tatarów i przez tzw. ludność
napływową czyli Włochów, Szkotów, Holendrów czy nawet Francuzów. Przez ponad dwa
wieki te wszystkie grupy narodowościowe budowały wielkie kilkumilionowe państwo.
Większość ludności polskiej i litewskiej było wyznania rzymskokatolickiego ale także
protestantyzmu. Popularne wśród szlachty polskiej i litewskiej był kalwinizm. Mieszkańcy
większych miast w Prusach Królewskich, Gdańsku i Toruniu było wyznania luterańskiego.
Niewielką grupą stanowili arianie. Prawosławie wyznawała zdecydowana większość
ludności białoruskiej i ukraińskiej. Język polski stopniowo stawał się głównym językiem
urzędowym w Królestwie. Różnorodność w dziedzinie narodowości zamieszkujących
Rzeczpospolitą. Litwini i Rusini na skutek unii lubelskiej. Występowanie tu Włochów,
Szkotów, Holendrów, Francuzów- już w XVI wieku proces napływu do Polski ludności
krajów zachodnich. Łączy się to ze szczytowym rozwojem gospodarki folwarczno-
pańszczyźnianej w naszym kraju a co za tym idzie bogaceniem się szlachty i wykształceniem
spośród niej najbogatszej grupy-magnaterii. To właśnie oni zapraszają na swoje dwory
artystów, żołnierzy pochodzących z Włoch czy Szkocji. Najjaśniejszym tego przykładem jest
chociażby rodzina Radziwiłłów zafascynowanych zachodem. Wprowadzili oni również wiele
nowinek militarnych. Cudzoziemcy z zachodu przybywali również wraz z orszakami
małżonek królów polskich. Ogromna gościnność szlachty polskiej.
Obok Włochów, Szkotów czy też Francuzów dużą grupę cudzoziemców stanowili Niemcy.
Zamieszkiwali oni głównie duże miasta w Prusach Królewskich i w lennach Rzeczpospolitej.
Najliczniejsza grupa Niemców mieszkała w największym polskim mieście-Gdańsku. Byli oni
zazwyczaj dość dobrze sytuowanymi rzemieślnikami zajmującymi się murarką, czy
ludwisarstwem. Zachowywali oni język i kulturę niemiecką
Oprócz Niemców w miastach duży odsetek ludności stanowili Żydzi. Byli oni zazwyczaj
właścicielami karczm co zresztą utkwiło w kulturze polskiej. W połowie XVII w. Otrzymują
oni wyłączność na prowadzenie tego typu działalności. Jak duża była społeczność żydowska
w Rzeczpospolitej świadczyć mogą liczne synagogi rozmieszczone w całej Polsce (m.in.
synagoga w Lesku). Były one nie tylko miejscem modlitwy ale i miejscem spotkań, zebrań
Żydów.

Do najważniejszych i największych grup narodowościowych w Rzeczpospolitej zaliczyć
możemy ludność litewską i ruską, zamieszkującą ponad połowę państwa. Przez cały XVII
wiek obserwujemy w przypadku tych dwóch grup proces wzmożonej polonizacji. Rozwijają
się tam tradycje polskie, religia katolicka i język. O ile Litwa łatwo poddaje się tym procesom
o tyle trudniej następuje to na terenach zamieszkanych przez Rusinów zwanych Ukrainą.
Wypływ na to ma wyznawanie przez mieszkańców tamtych terenów religii prawosławnej a co
za tym idzie innych tradycji. Nie mały wpływ na słabszą niż na Litwie polonizację ma status
społeczności ruskiej jakże inny niż Litwinów. Rusini byli w zdecydowanej większości
zwykłymi chłopami pańszczyźnianymi. Szlachty wybitnie ruskiej bardzo mało. Potężne
latyfundia jakie istniały na Ukrainie były własnością magnaterii których przodkowie byli
średnią szlachtą polską a następnie w wyniku akcji kolonizacyjnej osiedlili się tutaj i dorobili
ogromnych majątków. Magnaci prowadzili jednak zgubną w skutkach politykę ucisku wobec
społeczności ruskiej doprowadzając do powstania organizacji Kozaczyzny skupiającej
chłopów zbiegłych z pod ręki panów, kryminalistów i ludzi żądnych przygód. Kozacy w
szczególności podkreślali swe ruskie korzenie i odrębność narodowościową.. Była to
społeczność nie uznająca poddaństwa, występująca przeciwko próbą wprowadzenia na Ruś

katolicyzmu, broniąca prawosławia. Z czasem panowie polscy zdali sobie sprawę, że
utrzymanie Kozaków na wodzy będzie rzeczą trudną. Postanowiono więc stworzyć tzw.
rejestr kozacki. W czasie wojen mogła się do niego wpisywać pewna liczba kozaków tworzą
pewnego rodzaju płatne wojsko. Niestety to nie wystarczyło ciągły ucisk chłopów na
Ukrainie, częste nie uznawanie praw kozaków doprowadzało do buntów ludności ruskiej.
Największe powstanie Kozackie w 1648 roku zwane powstaniem Chmielnickiego ukazało
słabość Rzeczypospolitej. Próbowano uratować całość Rzeczypospolitej w 1658 roku w
Hadziaczu gdzie zaproponowano coś w rodzaju unii lubelskiej uznając ludność ruską za
równą Polakom i Litwinom. Sejm nie ratyfikował umowy Hadziackiej.

Powstania kozackie były jednym ze skutków wielonarodowościowej formy państwa jakim
była Rzeczpospolita. Ponadto wiele grup narodowościowych to różne religie. Spotkać więc
możemy kilka wyznań protestanckich (kalwini, luteranie, arianie), prawosławie, katolicyzm,
judaizm, islam. W XVI mamy do czynienia z tolerancją religijną. Inaczej niż w innych
krajach Europy Zachodniej, w której w XVI w. doszło do wojen religijnych, w Polsce i na
Litwie panował pokój miedzy rozmaitymi wyznaniami.

Rzeczywista przynależność etniczna miała drugorzędne znaczenie. Wśród wyższych warstw
społeczeństwa Litwy i Rusi następował szybki proces polonizacji, wyrażający się przede
wszystkim w rozpowszechnieniu języka i kultury polskiej, a także religii katolickiej. Liczba
osób, które ze względu na używany język i przyjętą kulturę można by określić jako Polaków
wzrastała stopniowo z około 40% społeczeństwa w 1650 do 50% w 1791. Polonizacja
wynikała z wyższego rozwoju kulturalnego, gospodarczego i administracyjnego Korony. To
w niej znajdowały się główne instytucje państwowe (urzędy stołeczne, trybunały, dwór
królewski), największe miasta, a także drugi najstarszy uniwersytet w Europie Środkowej.

7. Życie biologiczne i kultura materialna
Kultura materialna-zmiany w sposobie życia ludzi były bardzo powolne. Były 2 podstawowe
czynniki, które sprawiły, że w XVIw. Dokonały się zmiany w kulturze. W odniesieniu do
kultury materialnej było to powstanie gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, a w
odniesieniu do kultury duchowej rozpowszechnienie się druku. Powstanie gospodarki
folwarczno –pańszczyźnianej wpłynęło na ukształtowanie się przestrzenne wsi, formy życia
chłopów i szlachty, drugi z czynników wpłynął na ożywienie życia religijnego i politycznego,
co dało kształt życiu kulturalnemu, ale nie dotyczyło to większości społeczeństwa (bo w
większości było ono niepiśmienne). Na kształt życia kulturalnego wpłynął określony podział
dochodu społecznego- w XVI w. Zmienił się na korzyść szlachty oraz konieczność
zaspokojenia potrzeb, które wynikały ze statusu społecznego, to wpływało na korzystnie z
obcych wzorców z Zachodu i Wschodu (mody i wzorce kulturowe). Potrzeby ludności
rolniczej i mieszczaństwa w niewielkim stopniu uległy zmianie, większe zmiany dotyczyły
szlachty, rodzącej się magnaterii oraz bogatych warstw mieszczaństwa. W sferze kultury
materialnej zróżnicowanie najsilniej zaznaczyło się w sposobie mieszkania i w ubiorach. Za
panowanie Zygmunta I dwór królewski stał się najważniejszym w kraju ośrodkiem
kulturalnym. Magnaci wzorując się na królu także uczestniczyli w rozwoju dworskiej kultury
materialnej i duchowej- wystawiali coraz wspanialsze zamki i pałace, za tym szła także
zmiana życia. Kontynuowano tradycyjne formy budowlane, ale pojawiły się nowe
renesansowe formy: attyki, krużganki, loggie, portale. Nowe budowle to powstające pod
wpływem włoskim pałace-w formie kompleksów pałacowych oraz zamków otoczonych
wielobocznymi bastionami. W pałacowych budynkach królewskich i magnackich
przykładano dużą uwagę do ozdoby wnętrz (belkowania, kasetonowe stropy, piece, kominki).

Dwory szlacheckie były przeważnie drewniane, budowano także „dwory wieżowe”, na ich
wzniesieni mogli pozwolić sobie tylko bogatsi szlachcice. W dworach: szklane okna,
oprawiane w ołów lub drewno, często wzbogacane okiennicami, , podłogi głównie z drewna i
ubitej gliny. Izby ogrzewano piecami kaflowymi o różnym stopniu dekoracyjności. Domy
mieszkalne chłopów były bardzo zróżnicowane: w całym kraju budynki drewniane (tzw.
lepianki), składały się z sieni, izby mieszkalnej i komory. Do zagrody chłopskiej należały
także stodoły, obory, stajnie, piwnice, szopy. Jakość tych budynków zależała od zamożności
chłopa. W miastach budowa zróżnicowana. Charakterystyczne budynki to: budowle świeckie
o charakterze publicznym (ratusze), konstrukcje handlowe (stragany, jatki), budowle sakralne
(kościoły, klasztory), kamienice mieszczańskie (służyły nie tylko do mieszkania, ale także
jako miejsca pracy: sklepy, warsztaty rzemieślnicze).
W ciągu XVI w. Nastąpiła ewolucja wnętrz mieszkalnych. Zwiększył się zasób sprzętów i
innych przedmiotów w domach oraz wprowadzono elementy artystyczne w życiu
codziennym. Drobna szlachta zazwyczaj nie posiadała dużo więcej sprzętów niż chłopi: ławy,
proste łóżka, półki, stoły, naczynia ceramiczne i drewniane. W przeciętnych dworkach
szlacheckich liczba sprzętów była dużo większa, m.in. szafki na naczynia (tzw. miśniki),
skrzynie i skrzynki, umywanie, rzadko szafy, służby- kredensy. W domach szlacheckich
ozdobne ściany (często obite materiałem), kobierce, naczynia z droższego surowca (cyna lub
srebro), zamożna szlachta i magnaci- sztućce zdobione, opatrzone sentencjami. W domach
szlacheckich w XVI/XVII wieku pojawiają się książki i obrazy, szkło i fajans jeszcze słabo
rozpowszechnione. Wnętrz zamków i pałaców królewskich i magnackich były dużo większe,
a meble w nich artystycznie wykonane. Ściany bogato dekorowano. Pod ścianami ustawiano
drogie i zdobione skrzynie, dywany na podłogach. Świeczniki, kinkiety, gobeliny, portrety.
Naczynia stołowe pozwalały na uzewnętrznienie społecznego statusu (talerze, półmiski itd.) –
było ich więcej w domu przeciętnego szlachcica, mało u chłopa. Podobnie z wyposażeniem w
pościel-była także wyróżnikiem pozycji społecznej (jakość użytych materiałów, ozdabianie
koronkami itd.). W XVI w. Zaznaczyły się także w Polsce tendencje i mody
zachodnioeuropejskie w zakresie stroju (wpływy włoskie i hiszpańskie w odniesieniu do klas
wyższych, wpływy niemieckie dla klasy średniej). Charakterystyczne dla XVI w. Było
wykształcenie się ubioru narodowego, dotyczyło to prawie wyłącznie szlachty oraz
bogatszych grup mieszczaństwa. W zakresie pożywienia nadal istniała przepaść między
stołem magnackim a chłopskim, dzięki rozwojowi handlu zwiększył się zestaw produktów
spożywczych. Do jadłospisu weszły nowe jarzyny (rzodkiewki, szparagi, kalafior). Dużą
wagę przywiązywano do wystroju stołu, chłopi jadali na drewnianych ławach, w drewnianych
misach, mieszczanie i szlachta na stołach krytych obrusami. Stół i pożywienie stanowiły
wyznaczniki pozycji społecznej.
Życie codzienne społeczeństwa było uzależnione od poziomu życia gospodarczego, tzn.
rodzajem produkcji i jej społeczną organizacją, charakterem wymiany z zagranicą oraz
mentalnością ludzi. Można wyróżnić 4 modele życia codziennego: chłopski, szlachecki,
magnacki, miejski. W nich istniały dalsze zróżnicowania. Wygląd zewnętrzny i ochrona
zdrowia. Ludzie byli sprawni, ale mało urodziwi, oszpecały ich choroby takie jak szkorbut,
ospa, wole oraz rany odniesione w bojach . dbałość o higienę była związana z warunkami
życiowymi danej jednostki i grupy społecznej. Podstawowym zabiegiem higienicznym było
mycie, gł. twarzy i rąk, zimą wodą z cebrzyków lub wiader. Kąpiele w domach były rzadsze,
częstsze w publicznych łaźniach. Wzrastało użycie mydła, wśród warstw zamożniejszych
zaczął upowszechniać się zwyczaj mycia zębów i płukania jamy ustnej. Wśród bogatych
mieszczanek zyskiwały popularność kosmetyki (olejki, pudry, pachnidła), używano grzebieni,
siatek na włosy. Zwłaszcza wśród chłopów i biedoty miejskiej higiena osobista pozostawiała
wiele do życzenia. W warstwach bogatszych popularne było noszenie bielizny spodniej,
pranie, maglowanie, prasowanie. Epidemie nawiedzały Polskę, ale miały one charakter

lokalny. W XVI w. pojawiła się kiła oraz kołtun, doprowadzający do sklejania włosów,
niebezpieczeństwo zakażenia inspirowało rozwój medycyny i poszukiwania leków. Częste
były choroby skóry (świerzb, wrzody, liszaje), zatrucia pokarmowe, reumatyzm, dna,
zimnica, padaczka, apopleksja. Stan zdrowotny pogarszała próchnica zębów, na który
cierpiała prawie połowa ludności. Szpitale miały charakter przytułków charytatywnych,
przyjmowano tam ludzi ubogich i starych.

8. Ustrój I RP

Rzeczpospolita Obojga Narodów

właściwie Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego

Księstwa Litewskiego- państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i
Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej.
Rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a
częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny
zasięg terytorialny wynoszący 1,15 mln km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do
14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król
elekcyjny. Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z
jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju
poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się
niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część.

Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla,
senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i
wyrażanie zgody na podatki. Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których
miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm
walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie.
Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych
propozycji.

Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Z czasem
artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa – osobistymi zobowiązaniami króla
elekta.

Artykuły henrykowskie – zostały spisane na sejmie elekcyjnym 20 maja 1573 r., którego
głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi
najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie, oraz określały
stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których
przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie
tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę
ustroju państwa polskiego w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego
władcy, który musiał ten dokument podpisać by wstąpić na tron polski – Henryka Walezego.
Artykuły:
gwarantowały szlachcie zachowanie przywilejów,
określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej,
nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni,
król na stałe ma przy swoim boku radę doradczą złożoną z szesnastu senatorów (tak zwanych
rezydentów),
nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez
wolną elekcję,

politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu,
zabraniały podejmować istotnych decyzji politycznych królowi bez zgody senatorów
przebywających na dworze królewskim,
ukazywały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa
sporządzała,
obywatele mają prawo do wolności wyznania (przysięga na przestrzeganie postanowień
konfederacji warszawskiej)
zezwalały na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa (rokosz), w wypadku łamania przez
niego przywilejów szlacheckich.
artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez
wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III
Walezego. Artykuły henrykowskie potwierdzały ponadto dawny zakaz nieodpłatnego
wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę oraz obowiązek utrzymywania wojska
kwarcianego przez króla. Wprowadzono do nich również postanowienia konfederacji
warszawskiej 1573, dotyczące tolerancji religijnej. W razie nieprzestrzegania przez monarchę
praw i przywilejów szlacheckich artkuły henrykowskie dawały szlachcie prawo
wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie
dotychczasowe urzędy.
Kardynalne prawa jako odrębną ustawę uchwalił w 1768 tzw. sejm delegacyjny. W ustawie
obok praw kardynalnych znalazł się także zbiór praw nazwany Materiae Status( prawa
możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu)
, dotyczący zagadnień polityki międzynarodowej, podatków, funkcjonowania urzędów,
polityki monetarnej, wymiaru sprawiedliwości.
Prawa kardynalne są to ustawy przeforsowane w latach 1767-1768 w Warszawie na sejmie,
zwanym „Repninowskim”, obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej,
gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo
wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus),
przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.
Gwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i
również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić –
były stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja
magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768
roku gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 roku wszystkich trzech mocarstw ościennych
(Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli
możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm
Wielki, aby znowu być przywrócone w 1793 przez Sejm grodzieński.
Mianem tym również określa się zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już
w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".
Sejm z 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do Materiae:
Prawa kardynalne (niezmienne)
Zasada wolnej elekcji
Zasada Liberum veto
Zasada Neminem Captivabimus – nietykalności osobistej szlachty
Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi (zawiązywania konfederacji i rokoszu)
Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi
Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania
śmiercią)
Unia z Litwą
Utrzymanie przywilejów Prus Królewskich
Równouprawnienie dysydentów (protestantów i prawosławnych)

Zmienianie i podnoszenie podatków
Powiększanie wojska
Zawieranie przymierzy i umów handlowych
Wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju
Sprawy monetarne
Zmiany sposobu sejmowania i sejmikowania
Zwoływanie pospolitego ruszenia
Zmiany i tworzenie nowych urzędów

Konstytucja 3 maja (właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) – uchwalona 3 maja 1791
roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie
przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po
konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją.
Konstytucja 3 maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm.
Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad systemu politycznego
Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej złotej wolności. Konstytucja wprowadziła polityczne
zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób
łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja zniosła zgubne instytucje, takie jak
liberum veto, które przed przyjęciem Konstytucji pozostawiało sejm na łasce każdego posła,
który, jeśli zechciał – z własnej inicjatywy, lub przekupiony przez zagraniczne siły, albo
magnatów – mógł unieważnić wszystkie podjęte przez sejm uchwały. Konstytucja 3 maja
miała wyprzeć istniejącą anarchię, popieraną przez część krajowych magnatów, na rzecz
egalitarnej i demokratycznej monarchii konstytucyjnej. W tym samym czasie przetłumaczono
Konstytucję na język litewski.
Przyjęcie Konstytucji 3 maja sprowokowało wrogość sąsiadów Rzeczypospolitej Obojga
Narodów. Podczas wojny w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego
sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez Imperium Rosyjskie
Katarzyny Wielkiej, sprzymierzonej z konfederacją targowicką - spiskiem polskich magnatów
przeciwnych reformom osłabiającym ich wpływy. Pomimo tej klęski i późniejszego II
rozbioru Polski, Konstytucja 3 maja wpłynęła na późniejsze ruchy demokratyczne w świecie.

9. Król i jego władza

Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej
założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju
poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się
niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część.

Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla,
senatu i izby poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i
wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król
miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni.

Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała
szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do

Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z
sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji. Pozycja króla w
Rzeczypospolitej nie była silna. Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać
artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i
zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa –
osobistymi zobowiązaniami króla elekta.

Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej
wolności. Składały się na nie: wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty zebranej na sejmie
elekcyjnym, sejm, pacta conventa, rokosz – prawo szlachty do buntu przeciwko królowi w
przypadku gdy ten złamie prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje, liberum veto
(łac. Wolne nie pozwalam) – prawo każdego pojedynczego deputowanego do sprzeciwienia
się decyzji większości na sejmie. Pozwalało unieważnić wszystkie postanowienia podjęte na
danej sesji, konfederacja – prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków
szlachty w celu osiągnięcia określonych celów politycznych.

Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w
innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających
do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała
nad królem pod względem kompetencji.

Słabość organizacji państwowej Rzeczypospolitej wynikała w dużej mierze z elekcyjności
monarchii. Do drugiej połowy XVII wieku szlachta preferowała wybór zagranicznych
kandydatów na tron, co nie doprowadziło do utworzenia nowej, silnej dynastii. Większość
władców rządziła nieudolnie, lub też szybko wpadała w konflikt ze szlachtą, co paraliżowało
działalność legislacyjną. Co więcej obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy
Rzeczypospolitej, czego przykładem był okres panowania Wazów. Zygmunt III za swój
podstawowy cel uznawał odzyskanie tronu Szwecji. Doprowadziło to do trwającej łącznie
ponad pół wieku serii niszczycielskich wojen.

Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów, związany m.in. z rokoszem
Zebrzydowskiego. Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej
decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka,
przerodziła się w drugiej połowie XVII wieku w oligarchię magnacką. Za czasów Jana III
Sobieskiego nie istniała już zasadniczo większa różnica między monarchą, a
najpotężniejszymi przedstawicielami magnaterii. Po jego śmierci i wyborze na króla Augusta
II Mocnego nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede
wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez wykorzystanie liberum veto.
Usankcjonowana prawnie możliwość łatwego blokowania reform doprowadziła do stagnacji
państwa i jego uzależnienia od sąsiadów.

10. Sejm walny – nazwa parlamentu w dawnej Polsce. Było to zgromadzenie decydujące o
polityce całej Rzeczypospolitej, istniejące w okresie od XV do XVIII wieku. W tym czasie
znacząco zmieniał się jego skład i charakter.
Geneza
Sejm walny powstał na początku XV wieku, gdy na ogólnopolskie zjazdy urzędnicze zaczęła
przybywać szlachta i przedstawiciele miast. Pierwszy sejm walny zwołano w 1493. W skład
sejmu wchodzili członkowie rady królewskiej (odgrywający największą rolę), niżsi urzędnicy
ziemscy (pełniący rolę nieformalnych reprezentantów swych ziem) oraz szlachta

przybywająca na sejm, a nie pełniąca żadnych urzędów, oraz przedstawiciele miast. Były to
tak zwane stany (królewski, senatorski, poselski).
Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego polsko-litewskiego sejmu
jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu
(sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie. Od 1573
zwoływany był przez monarchę raz na dwa lata. Od tego czasu sesje odbywały się w
Warszawie i co trzecia w Grodnie, sporadycznie miejscem obrad był też Toruń.
Bez zgody sejmu jako reprezentanta szlachty, król nie mógł nałożyć nowych podatków.
Jednak monarcha zwoływał sejm i zasięgał jego rady nie tylko z "fiskalnych" względów.
Sejm był organem ustawodawczym, co potwierdziła konstytucja z 1505.
Król mógł zamiast sejmu walnego zwołać sejmy prowincjonalne, o takich samych
kompetencjach jak sejm walny i uzyskiwać zatwierdzenie dla swych propozycji na każdym z
osobna. Mógł też przedstawiać swoje propozycje bezpośrednio sejmikom ziemskim i od nich
uzyskać zatwierdzenie dla swych propozycji. Taka sytuacja określana jest jako
alternatywność sejmu walnego, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Utrzymała
się do końca XV wieku.
Po wydaniu przywilejów dla szlachty w 1454 roku wzrosła rola sejmików ziemskich. Szlachta
zamiast zjeżdżać na sejmy walne zaczęła wysyłać swych przedstawicieli wybieranych na
sejmikach. Doprowadziło to do wyłonienia się na sejmie piotrkowskim w 1493 roku osobnej
izby sejmowej, będącej reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich – izby
poselskiej.
Skład
Na początku XVI wieku przedstawiciele sejmików ziemskich utworzyli izbę poselską, zaś
rada królewska przeistoczyła się w senat. W tym czasie nastąpiła również inna zmiana o
dużym znaczeniu – król stał się trzecim, obok izby poselskiej i senatu, "stanem sejmującym",
co wyraźnie świadczyło o zmniejszającej się roli monarchy w państwie. Na początku XVI
wieku ostatecznie określił się skład senatu i izby poselskiej. Większe zmiany nastąpiły po
zawarciu unii lubelskiej. I tak w skład izby poselskiej wchodzili: posłowie od sejmików
ziemskich w liczbie ok. 170 w tym 48 z Wielkiego Księstwa, oraz przedstawiciele miast,
posiadających prawa szlacheckie (Kraków i Wilno, później także Lublin, Lwów, Gdańsk i
Kamieniec Podolski), którzy nie mieli jednak prawa głosu. Skład senatu przedstawiono w
osobnym artykule.
Organizacja i funkcjonowanie
Dopiero w artykułach henrykowskich sprecyzowano na piśmie zasady działania Sejmu. Sejm
musiał być zwoływany co dwa lata na, trwającą do sześciu tygodni, sesję zwyczajną
(ordynaryjną). W razie potrzeby można było zwołać sesję nadzwyczajną (ekstraordynaryjną),
nie trwającą jednak dłużej niż dwa tygodnie. W razie potrzeby obrady sejmu mogły być za
zgodą wszystkich posłów zawieszone (limita) lub przedłużone (prolongata sejmu).
Sejm miał obradować w Warszawie, choć w 1673 postanowiono, iż co trzeci będzie zbierał
się w Grodnie.

Na Sejmie walnym obowiązywała zasada jednomyślności. Głosowanie większością głosów
zachowano jedynie dla wyboru marszałka Sejmu i sprawdzania ważności mandatów
poselskich (tzw. rugi poselskie).
Konstytucja (ustawa) przechodziła przez izbę poselską, gdzie była poddawana pod dyskusję i
głosowanie, oraz przez senat, w którym jedynie dyskutowano. Na podstawie dyskusji
przeprowadzonej w senacie król dokonywał ostatecznej redakcji jej treści i zarządzał
ogłoszenie. Głosowanie w izbie poselskiej od samego początku opierało się na zasadzie
jednomyślności. Jednakże w XVI wieku starano się przekonywać opornych, by przyjęli
postulowane rozwiązanie, a w ostateczności ignorowano sprzeciw, jeśli nie był zbyt liczny.

Dopiero w następnym stuleciu zaczęto rygorystycznie przestrzegać zasady jednomyślności.
Częstokroć wskutek tej zasady i przeciągających się dyskusji sejm po ustawowych sześciu
tygodniach rozchodził się bez podjęcia uchwał. Brak zgody, na dopuszczalne według prawa
przedłużenie obrad Sejmu (prolongatę), oraz sprzeciw wobec jakiegoś projektu – liberum veto
były często wykorzystywane przez stronnictwa magnackie dla prywatnych interesów i
prowadziły, w ich interesie zresztą, do rozkładu instytucji Sejmu. Próby zreformowania trybu
obrad sejmowych podjęto na sejmie konwokacyjnym w 1764 oraz Sejmie Czteroletnim.
Kompetencje
W kompetencji Sejmu leżało stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. W dobie
wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w czasie każdego bezkrólewia, by wybrać
nowego króla. Kolejne sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym
zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu, zaś szlachta zawiązywała się
w konfederację dla wyboru króla i strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia),
elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz koronacyjnego (na którym
koronowano króla).
rodzaje sejmów:
-konwokacyjny-rozpoczynał okres bezkrólewia, określał czas, miejsce wolnej elekcji, był
zwoływany przez interrexa
-elekcyjny-szlachta zapoznawała się z kandydatami na tron polski
-koronacyjny-kończył bezkrólewie i zatwierdzał elekta, odbywał się w Krakowie
-zwyczjny (ordynaryjny)-zwoływany co 2 lata na 6 tyg. (po 1573 - Art. henrykowkich)
-nadzyczajny (ekstraordynaryjny)-był zwoływany w czasie nagłej potrzeby na 2 tygodnie
-rokoszowy-wypowiadał posłuszeństwo królowi
-obozowy-zbierał się w czasie pospolitego ruszenia.
Mozna jeszcze dodać, że liczba senatorów przed/po 1569 wynosiła 80/140, a liczba posłów
45/170 (w tym 48 z Litwy).

11. Sejmik ziemski w dawnej Polsce (od końca XIV wieku), był to zjazd całej szlachty z
terenu danej ziemi bądź województwa. Wywodził się ze zjazdu urzędników ziemi, na który
zaczęła przybywać szlachta.
Obradom sejmiku przewodniczył Starosta (w Wielkopolsce), Wojewoda (w Małopolsce) lub
najwyższy godnością urzędnik ziemski. Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd
sejmikowy. Sejmiki - organy samorządu szlacheckiego w obrębie danego województwa,
zjazd szlaczty w ważnych sprawach państwowych. Rodzaje sejmików : przedsejmowy
zwoływane 6-7 tyg przed sejmem walnym, zwykle uczestniczyło w nich 100-150 szlachty,
obrady odbywały się w kościele, wybierano od 2 do 6 posłów na sejm i opracowywano
instrukcje poselskie. relacyjne wysłuchiwały sprawozdań posłów z obrad sejmu. Deputancki
wybierani byli deputanci przedstawiciele szlachty do Trybunału Koronnego i Litewskiego.
Gospodarcze omawiane były podatki, ustrój i inne sprawy gospodarcze. Kapturowe
zwoływane od 1572r.zawiązywały konfederacje i powoływały sądy kapturowe podczas
bezkrólewia, zadaniem kaptura było zapewnienie bezpieczeństwa w tym okresie.
Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym i król
mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.
Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli - posłów - na sejm
walny. Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza
sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje. Zależnie od funkcji sejmiki
przybierały różne nazwy:
przedsejmowy (wysłuchiwał legacji króla zwołującej sejm walny, wybierał posłów i
sporządzał dla nich instrukcje)

relacyjny (wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o przyłączeniu się do
jego decyzji, a także ustalał sposób rozdziału podatków uchwalonych na sejmie. Sejmiki
relacyjne odbywały się od 1589.)
elekcyjny (wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy podkomorzego,
sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego, a w Wielkim Księstwie Litewskim
również na urząd marszałka sejmikowego)
kapturowy (zwoływany na czas bezkrólewia dla wybrania władz konfederacji i sądu
kapturowego)
deputacki (wybierał deputata do Trybunału Koronnego i Litewskiego)
gospodarczy (w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się sprawami
gospodarczymi i po 1677 wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego Radomskiego)

Wyrazem rosnącej roli szlachty na sejmikach było wybieranie przewodniczącego obradom,
marszałka spośród szlachty.
Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając tym samym granice jego
działania na sejmie walnym. Mogły w nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od
przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę działania. Poseł, który działał
sprzecznie z instrukcją, nie był karany - jedyną konsekwencją było nie wybieranie go
następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego wymagały zatwierdzenia przez
sejmik. W przypadku odmowy, król zwracał się z prośbą do opornego sejmiku by ten jednak
zatwierdził rozpatrywaną ustawę.
Posłowie poszczególnych prowincji zbierali się na sejmikach generalnych by ustalić swoje
stanowisko przed obradami sejmu walnego.
Uchwały sejmikowe zwano laudami. Od końca XVI wieku wpisywano je zwykle do ksiąg
grodzkich.
W XVII wieku w obliczu bezwładu władzy centralnej sejmiki przejęły znaczną część jej
uprawnień (egzekucja i redystrybucja podatków, powoływanie żołnierza, zarząd lokalny). Te
tzw. "rządy sejmikowe" zostały zniesione w 1717.

12. Administracja: Urzędy I Rzeczypospolitej - W I Rzeczypospolitej wyróżniano w
porządku starszeństwa:
Urzędy senatorskie
Urzędy centralne
Urzędy ziemskie

Zaliczano też do urzędów i godności:
Urzędy dworskie
Urzędy wojskowe
Urzędy grodzkie
Urzędy sądowe
Urzędy miejskie
Urzędy wiejskie
Urzędy Ziemskie w I Rzeczypospolitej wywodziły się z urzędów książęcych z czasów
rozbicia dzielnicowego.

Najważniejszymi urzędnikami ziemskimi byli wojewoda i kasztelan, gdyż z urzędu wchodzili
do Senatu. Po nich w każdej ziemi następowali pozostali urzędnicy. W większości były to
godności honorowe. Urzędy ziemskie dzieliły się na dygnitatrskie (łac. dignitates) i officia.
Dygnitarzami byli: wojewoda, kasztelan, podkomorzy i sędzia ziemski. Officia to urzędy:
stolnika, podstolego, cześnika, podczaszego, łowczego, miecznika, chorążego i wojskiego

Porządek starszeństwa sprecyzowała konstytucja (ustawa sejmowa) z 1611 roku.
I tak w Koronie po urzędach senatorskich następowali kolejno:
Podkomorzy starosta grodowy chorąży sędzia ziemski stolnik podczaszy podsędek podstoli
cześnik łowczy wojski większy pisarz ziemski miecznik wojski mniejszy
Ministrowie w Rzeczypospolitej Obojga Narodów – grupa najwyższych urzędników w
państwie. Kierowali kluczowymi dziedzinami zarządu państwem. Istniały osobne urzędy dla
Korony i Wielkiego Księstwa) jednak o identycznych kompetencjach w ramach każdego z
państw (Korona i Litwa były prawnie dwoma osobnymi krajami).
Ministrami byli:
kanclerz wielki koronny i kanclerz wielki litewski
podkanclerzy koronny i podkanclerzy litewski
marszałek wielki koronny i marszałek wielki litewski
marszałek nadworny koronny i marszałek nadworny litewski
podskarbi wielki koronny i podskarbi wielki litewski.
Wszyscy wyżej wymienieni ministrowie wchodzili z racji sprawowanego urzędu do senatu.
Ministrami byli także: hetman wielki koronny i hetman wielki litewski oraz hetman polny
koronny, hetman polny litewski, oraz podskarbi nadworny koronny i podskarbi nadworny
litewski.
Hetmani, mimo iż byli jednymi z najważniejszych ministrów państwa, nie wchodzili z urzędu
do senatu. Podobnie podskarbiowie nadworni. Zasiadali jednak prawie zawsze w senacie z
racji jednoczesnego piastowania innej godności senatorskiej: wojewody lub kasztelana.
W 1768 do senatu z urzędu weszli hetman wielki koronny i hetman wielki litewski.
W 1775 do senatu z urzędu weszli podskarbi nadworny koronny i podskarbi nadworny
litewski.
Urzędy dworskie – w I Rzeczypospolitej zespół urzędów odpowiedzialnych za sprawne
funkcjonowanie dworu monarchy.
Urzędy dworskie dzieliły się na:
urzędy nadworne, związane bezpośrednio z obsługą monarchy, z kolei dzieliły się na:
urzędy stołu królewskiego, w ich skład wchodził
kuchmistrz wielki koronny
kuchmistrz wielki litewski
stolnik wielki koronny
stolnik wielki litewski
podczaszy wielki koronny
podczaszy wielki litewski
krajczy wielki koronny
krajczy wielki litewski
podstoli wielki koronny
podstoli wielki litewski
cześnik wielki koronny
cześnik wielki litewski
urzędy reprezentujące majestat monarszy, w ich skład wchodził
chorąży wielki koronny
chorąży wielki litewski
miecznik wielki koronny
miecznik wielki litewski
koniuszy wielki koronny
koniuszy wielki litewski
łowczy wielki koronny
łowczy wielki litewski

urzędy dworu to:
marszałek nadworny
podkomorzy nadworny
łożniczy
szambelan
prywatny sekretarz króla
sekretarz królewski
kapelan
szafarz
śpiżarny
piwniczy
woźniczy
pułkownik rot dworskich
kapitan gwardi królewskiej
ochmistrz
ochmistrzyni
Senat wywodzi się z Rady królewskiej. W I Rzeczypospolitej, od schyłku XV wieku, był
wyższą izbą Sejmu. W skład Senatu I Rzeczypospolitej wchodzili biskupi katoliccy oraz,
pochodzący z z nominacji królewskiej, wyżsi urzędnicy państwowi (wiryliści).
Urzędy senatorskie I Rzeczypospolitej.
Ostateczny skład senatu I Rzeczypospolitej ukształtował się w czasie panowania Zygmunta I
Starego. W skład senatu wchodzili wówczas z urzędu: arcybiskupi i biskupi katoliccy,
wojewodowie, kasztelanowie (konarscy z województw kujawskich) i niektórzy ministrowie.
Na początku XVI w. senat liczył 87 osób a po przyłączeniu Mazowsza – 94 osoby. W 1569 r.,
w związku z Unią lubelską i wprowadzeniem do senatu urzędników pruskich rozszerzył się
do 136 osób. Kolejne rozszerzenie miało miejsce w 1598.
Porządek zasiadania w senacie (starszeństwo) ustalił pod koniec panowania Zygmunt I Stary.
Zmienił się on w 1569 r., a ponownie dopiero w 1768 r., kiedy to utworzono województwo
gnieźnieńskie.
Pierwszym senatorem był interrex, prymas, arcybiskup gnieźnieński.
Zgodnie z porządkiem ustalonym w 1569 r., szli za nim senatorowie duchowni: arcybiskup
lwowski, biskup krakowski, biskup kujawski, biskup wileński na zmianę z biskupem
poznańskim, biskup płocki na zmianę z biskupem warmińskim, biskup łucki, biskup
przemyski, biskup miednicki (żmudzki), biskup chełmiński, biskup chełmski, biskup
kijowski, biskup kamieniecki i od 1612 r., kiedy to zostało utworzone jego biskupstwo,
biskup smoleński.
Najwyższą pozycję wśród senatorów świeckich miał kasztelan krakowski.
Po nim następowali wojewodowie i wyróżnieni kasztelanowie (wileński, trocki): wojewoda
krakowski na zmianę z wojewodą poznańskim, wojewoda wileński, wojewoda sandomierski,
kasztelan wileński, wojewoda sieradzki, wojewoda trocki, wojewoda kaliski, kasztelan trocki,
wojewoda łęczycki, starosta generalny żmudzki, wojewoda brzeski (kujawski), wojewoda
kijowski, wojewoda inowrocławski, wojewoda ruski, wojewoda wołyński, wojewoda
podolski, wojewoda smoleński, wojewoda lubelski, wojewoda połocki, wojewoda bełski,
wojewoda nowogrodzki, wojewoda płocki, wojewoda witebski, wojewoda mazowiecki,
wojewoda podlaski, wojewoda rawski, wojewoda brzesko-litewski, wojewoda chełmiński,
wojewoda mścisławski, wojewoda malborski, wojewoda bracławski, wojewoda pomorski i
wojewoda miński. Od 1598 doszły 3 nowe województwa: wojewoda wendeński, wojewoda
parnawski i wojewoda dorpacki (także znany jako wojewoda derpski). W 1635 utworzono
województwo czernihowskie, od 1667 już tylko tytularne, a wojewoda czernihowski zasiadał
w senacie na końcu.

W I Rzeczypospolitej zasada incompatibilitas miała szczególnie na celu zapobiegać skupianiu
w jednym ręku dwóch lub kilku intratnych urzędów np. nie wolno było piastować urzędu
kanclerza będąc starostą, wojewodą lub kasztelanem. W praktyce zakaz taki jednak był często
omijany. Nieprzestrzeganie tej zasady było częstą przyczyną sporów i zadrażnień między
szlachtą, królem oraz dygnitarzami kumulującymi owe urzędy.
Postanowienia o incompatibilitas w I Rzeczypospolitej:
Łączenie urzędu ziemskiego z urzędem starosty 1422
Łączenie dwóch urzędów ziemskich
Łączenie urzędu wojewody z urzędem starosty 1454
Łączenie urzędu kanclerza z urzędem starosty albo wojewody albo kasztelana albo biskupa
jednej z większych diecezji (gnieźnieńska, krakowska, warmińska, płocka, kujawska - dla
kanclerzy wywodzących się z duchowieństwa)
Łączenie urzędu wojewody lub kasztelana z urzędem starosty 1538
Łączenie dwóch starostw grodowych 1562-1563

13. Unia lubelska – związek Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim zawarty
1 lipca 1569 na Sejmie w Lublinie. Określany jako unia realna, w odróżnieniu od
poprzednich, wiążących oba państwa tylko osobą władcy (unia personalna). Została przyjęta
28 czerwca, a podpisana 1 lipca 1569, ostatecznie ratyfikowana przez króla 4 lipca 1569. W
jej wyniku powstało państwo zwane odtąd: Rzeczpospolitą Korony Królestwa Polskiego i
Wielkiego Księstwa Litewskiego – ze wspólnym monarchą, sejmem, walutą, polityką
zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.
Tło
Gdy w 1548 rządy w państwie objął koronowany jeszcze za życia ojca Zygmunta I Starego
król Polski i wielki książę litewski Zygmunt II August, wyraźnie dało się zauważyć dążenie
do bardziej ścisłego związku obu państw. Przywódcy ruchu egzekucyjnego Mikołaj Sienicki i
Rafał Leszczyński na kolejnych sejmach 1548 i 1550, podnosili postulaty wcielenia do
Korony Królestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego (co zakładała jeszcze unia w
Krewie z 1385), Prus Królewskich, Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego.
Na przeszkodzie unifikacji monarchii jagiellońskiej stała jednak odrębność ustrojowa i
administracyjno-prawna państwa litewskiego. W 1551 powołano specjalną komisję, która
zajęła się nowelizacją I Statutu Litewskiego z 1529 pod kątem reformy ustrojowej zbliżającej
Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego. W 1565 Zygmunt August ustanowił
sejmiki powiatowe, a w 1566 zatwierdził II Statut Litewski, w którym zrzekał się części
swoich kompetencji na rzecz sejmu litewskiego, czym upodobnił go do sejmu koronnego.
Oba sejmy, począwszy od 1551 wysyłały wzajemnie swoich delegatów. Zwołany w
Warszawie w listopadzie 1563 sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy
zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564
Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawo Jagiellonów
do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy
połączonego już państwa. Rozpoczęto prace mieszanej komisji polsko-litewskiej, która zajęła
się opracowaniem formy około unii. O ile magnaci i szlachta koronna byli zagorzałymi
zwolennikami zawarcia nowej unii na korzystnych dla Polski warunkach unii mielnickiej z
1501, to panowie i szlachta litewska pragnęli nadal unii możliwie jak najluźniejszej. 13 marca
spisano reces w sprawie około unii, który zawierał minimum tego, na co godzili się Litwini.
Obie strony zgodziły się na wspólną elekcję i koronację, utworzenie wspólnego sejmu,
urzędów i wspólną politykę obronną. Jednak już wkrótce okazało się, że postanowienia te
pozostały tylko na papierze, gdy Litwini zbojkotowali w 1564 mający je zatwierdzić sejm
koronny w Parczewie.

Zawarcie nowej unii walnie przyspieszyły wydarzenia międzynarodowe. Okazało się bowiem,
że Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie samodzielnie prowadzić wojny z Rosją cara
Iwana IV Groźnego. Trwająca od 1558 wojna litewsko-rosyjska, wydatnie ukazała słabość
państwa litewskiego, które z trudem znosiło spadające nań kolejne ciosy wojsk
moskiewskich. W ciągu 7 lat sojusznicza Polska wystawiła 300 rot wojsk kosztem 2
milionów złotych, co zyskało jej na Litwie kolejnych zwolenników ścisłego związku obu
państw. Dodatkowo ciężar wojny ponosiła głównie szlachta litewska, stanowiąca pospolite
ruszenie, i domagająca się z tego tytułu wzorem jej koronnej odpowiedniczki większego
wpływu na rządy w państwie. Niespodziewanie, przeciwni zawarciu nowej unii pozostali
tylko magnaci litewscy, którzy mogli najwięcej stracić na skutek nowego związku.
Sejm w Lublinie
10 stycznia 1569 obrady na Zamku Lubelskim rozpoczął sejm koronny pod laską Stanisława
Sędziwoja Czarnkowskiego. Równolegle obradował też sejm litewski. Podstawą negocjacji
był projekt biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, zakładający zawarcie bardzo
luźnego związku w formie unii personalnej (wspólna elekcja), jedynie w celu prowadzenia
wspólnej polityki obronnej. Nawet jednak i taka propozycja nie została przyjęta przez sejm
litewski, zdominowany przez magnatów. 1 marca większość Litwinów opuściła Lublin, co
skrzętnie wykorzystali Polacy, przeprowadzając inkorporacje poszczególnych ziem
Wielkiego Księstwa Litewskiego. 5 marca, przy aprobacie litewskich posłów z Podlasia sejm
koronny przegłosował włączenie województwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego.
26 maja do Korony włączono województwo wołyńskie, a 6 czerwca województwo kijowskie i
województwo bracławskie.
Ta metoda faktów dokonanych zmusiła przedstawicieli litewskich do powrotu. 28 marca król
zaaprobował nowy projekt unii opracowany przez sejm koronny. W kwietniu do Lublina
wrócili starosta generalny żmudzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, wojewoda podlaski
Mikołaj Kiszka, kasztelan witebski Dominik Pac, krajczy wielki litewski Krzysztof Radziwiłł
Piorun i marszałek nadworny litewski Ostafi Wołłowicz. Zdecydowano zwołać na 10 maja
sejmiki ziemskie litewskie, które miały by udzielić swoich pełnomocnictw nowowybranym
posłom.
Rokowania wznowiono 7 czerwca, a już 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko-
litewskiej. 1 lipca nastąpiła wymiana dokumentów i zaprzysiężenie podpisanego aktu. 4 lipca
król wydał dyplom potwierdzający ten związek. Zaniepokojony poseł rosyjski jeszcze tego
samego dnia doniósł carowi Iwanowi IV Groźnemu: jedinienje ich w tom, czto im stojati oto
wsiech okrain zaodin (unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno).
Postanowienia Unii Lubelskiej
Rzeczpospolita Korony Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie miały mieć
jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego na
króla Polski i wielkiego księcia Litwy w Krakowie.
Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się
ze 114 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych
i 27 litewskich.
Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i
zagraniczną
Wprowadzono wspólną monetę
Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji
identycznym w obu krajach
Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie
Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski)
Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie
Uchwalono unifikację systemów prawnych

Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie.

14.Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku
Rzeczpospolita szlachecka jest to przyjęta w historiografii nazwa systemu państwowego
istniejącego w Polsce od połowy XV w. do III rozbioru (1795) tzw. I Rzeczpospolita. Był to
okres, w kórym dominujący wpływ na państwo miał jeden stan - szlachta. W okresie
Rzeczpospolitej szlacheckiej również dochodziło do ingerencji władz świeckich w sprawy
związane z nadaniami tytułów biskupich. Działo się tak, dlatego że duchowni wchodzili do
rady królewskiej, po czym sprawowali urzędy senatorskie. Przy czym warto zaznaczyć, że
wyższe stanowiska kościelne były obsadzane przez szlachtę, wyjątek stanowi to osoba
kardynała Stanisława Hozjusza-mieszczanina.
Doba reformacji uwidoczniła wszechobecność kościoła, sprawował on piecza nad
szkolnictwem, szpitalami i opiekę nad ludźmi chorymi.
Dobra kościelne stanowiły przyczynę zatargów głównie z szlachtą. Znalazło to wyraz w
chętnym przyjmowaniu przez „potomków Sarmatów” kalwinizmu, spodziewając się zaboru
dóbr kościelnych, zniesienia dziesięciny i jurysdykcji sądów kościelnych. Z kolei
mieszczaństwo, głównie w Gdańsku, Toruniu i Elblągu popierało religię Marcina Lutra,
licząca na poprawę swojej pozycji poprzez zniesienie przywilejów szlacheckich. Reakcja
państwa była negatywna, stanęło ono przeciw owym „nowym religiom” (zakaz przyjmowania
luteranizmu, cenzura kościelna i świecka).Król Zygmunt Stary dopuścił swobodę wyznania
dla prawosławnych i dla wyznawców religii Mojżesza.
Jednak, mimo tych poczynań państwo idąc z duchem postępu oparło swoje zdanie, na temat
reformacji, na zasadzie „cuius regio eius religio”
Szlachta wystąpiła z propozycją utworzenia „Kościoła narodowego”. Zwolennikami tej
koncepcji był jeden z najwybitniejszych przedstawicieli protestantyzmu polskiego Jan Łaski.

Rok 1570 przyniósł podpisanie przez kalwinów, luteranów i arian ugody

sandomierskiej, skierowanej przeciw Kościołowi katolickiemu. Z czasem to porozumienie
obróciło się również przeciwko samym braciom polskim, przeciw nim wystąpili nie tylko
katolicy ale również luteranie i kalwini. Ugoda ogłosiła „tolerancję między dysydentami”,
tym samym połączyła ich przeciwko katolikom.

Po ugodzie sandomierskiej, czas bezkrólewia przyniósł uchwalenie przez szlachtę w

1573 Konfederacji Warszawskiej, potwierdzającą pokój religijny w Polsce. Konfederacja
została zatwierdzona przez Stefana Batorego i ogłoszona obowiązującym prawem (szkoda
tylko, że ta tolerancja dotyczyła wyłącznie szlachty niektórych miast królewskich).Owa
„tolerancja dla wybranych” doprowadziła do tego, że większość narodu nie przyjęła
reformacji, a i szlachta szybko wróciła do katolicyzmu po kompromitującej zdradzie podczas
najazdu szwedzkiego. Opierają się na liczbach można stwierdzić, że w 1660 roku protestanci
różnych odłamów stanowili (najprawdopodobniej) 10% ludności Polski, a w roku 1772 już
tylko 4%.W 1658 roku bracia polscy zostali wygnani z Rzeczypospolitej.

Czynnikiem ograniczającym rozwój reformacji było sprowadzenie jezuitów w 1565

roku przez kardynała Stanisława Hozjusza, jak także rozciągnięcie na Litwę swobód
religijnych związanych z Unią Lubelską (1569 r.), oraz przyjęcie przez synod piotrkowski w
1578 roku uchwał soboru trydenckiego. Ostatecznie o losie reformacji zadecydowała tzw.
Sprawa toruńska (1724), związana ze zniszczeniem kolegium jezuickiego i klasztoru oraz cała
kłótnia rozpętana z tego powodu przez Rosję i Prusy. Podsumowując okres reformacji i,
odpowiedz kościoła w postaci, kontrreformacji w Polsce, trzeba zauważyć, że te oba
zwalczające się kierunki dążyły do tych samych celów: wolności sumienia i pokoju
religijnego, odrzucając przymus i ingerencję państwa w sprawy wiary.
Odchodząc od spraw zmagań reformacyjnych należy wspomnieć o doniosłym akcie z roku
1596.Unia Brzeska mogła dojść do skutku dzięki panującej w Polsce od 1573 tolerancji. Na

mocy tej „ugody” Kościół greckokatolicki zachował język słowiański w liturgii oraz
małżeństwo księży, uznając jednak zwierzchnictwo papieskie. Przeciwni unii byli Kozacy z
księciem Konstantynem Ostrogskim. Wystąpienia przeciw unii miały także podłoże
polityczne, związane z walką o zachowanie narodowej tożsamości i kultury wschodniej. W
rok 1620 przywrócono hierarchie prawosławną (równoległą do unickiej) z metropolią w
Kijowie. Rok 1630 przywrócił na łona Kościoła katolickiego Ormianian, uznających
zwierzchnictwo papieskie i prowadząc do powstania Kościoła ormiańsko-katolickiego z
biskupstwem we Lwowie.

Nie bez znaczenia dla prawa wyznaniowego w I RP miała działalność wielkiego

kaznodziei sejmowego Piotra Skargi.
Biorąc pod uwagę stosunek państwa do religii owy duchowny uważał, że obowiązkiem
państwa jest bronić religii, a najlepiej tylko jednej-wyznania katolickiego. Skarga uchodził za
twórcę mesjanizmu polskiego, który w chwilach grozy i niewoli narodowej uciekał się do
mesjanizmu religijnego.

Czasy Stanisława Augusta Poniatowskiego przyniosły dążenia do uniezależnienia się

od władzy papieskiej i nadania Kościołowi krajowemu, na czele z prymasem, szerokiej
autonomii. W roku 1767 prymas Podoski, działając na polecenie Repina chciał stworzyć w
Polsce najwyższy synod narodowy , likwidując apelację do papieża i nuncjatury. Opór
senatorów i biskupów doprowadził do upadku tego projektu.

Polskie oświecenie charakteryzuje się rozwojem nurtu chrześcijańskiego, którego

najznakomitszym reprezentantem był ks. Stanisław Konarski. To on dokonał reformy
szkolnictwa zakładając w 1742 roku Collegium Nobilium i wprowadzając w nim nowe
metody nauczania.

Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku zapewniło wysoki poziom

szkól pijarskich i jezuickich, kładąc nacisk na wychowanie w duch etyki chrześcijańskiej i
tym samym kształcąc kadrę zdolną do podjęcia reform państwa polskiego.

Okres oświecenia doprowadził do wzrostu nietolerancji w stosunku do wyznań

niekatolickich. Ten fakt został wykorzystany przez wrogów Polski ( Prusy ), którzy sami
prześladowali u siebie dysydentów, uzyskując w ten sposób pretekst do ingerencji w nasze
wewnętrzne sprawy pod pozorem obrony wolności sumienia. Do takich wrogów należała
Rosja, uosabiana przez caryce Katarzynę II, mieszająca się do naszych spraw w imię zasad
tolerancji religijnej.
Nacisk Rosji i Prus w sprawach wyznaniowych doprowadził do uchwalenia przez sejm w
1768 roku pełnego równouprawnienia dysydentów, protestantów i prawosławnych z
katolikami, wywołując tym samym konfederację barską i w rezultacie I rozbiór Polski.
Obrona wiary i wolności ojczyzny stała się hasłem przewodnim konfederacji.

Uchwalona w 1791 roku Ustawa Rządowa opowiedziała się za swobodą wyznań

religijnych z przyznaniem pierwszeństwa religii katolickiej jako najliczniej wyznawanej przez
Polaków. Nadano jej rangę religii „ narodowej, panującej ze wszystkimi jej prawami”. W
Konstytucji zawarto przepisy zakazujące apostazji traktując je jak przestępstwo. Katolikom
zapewniono dostęp do tronu i stanowisk ministerialnych. Inne wyznania uzyskały „ pokój w
wierze i opiekę rządową”. Konstytucja Trzeciego Maja potwierdziła więzy Rzeczypospolitej z
Kościołem.

15. Folwark pańszczyźniany
to wielkie gospodarstwo rolne (szlacheckie) oparte na pańszcyźnianej pracy chłopa,
przymusowej i bezpłatnej nastawionej na eksport. Rozwój folwarku pańszcyźnianego w
Polsce był uwarunkowany czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Geneza folwarku
pańszcyźnianego w Polsce wiązała się z zakończeniem wojny trzynastoletniej z Krzyżakami
(II Pokój Toruński-1466r.), kiedy między innymi Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, tym

samym uzyskując dostęp do Bałtyku i możliwość handlu. Wiąże się także ze skutkami odkryć
geograficznych, to znaczy głównie z dualizmem w rozwoju ekonomicznym Europy. Polska
tym samym znalazła się, jak inne kraje leżące na wschód od Łaby, w grupie państw, które
wkroczyły na drogę refeudalizacji.

W Polsce na przełomie XV/XVIw. rozwinęły się dwa modele folwarków pańszczyźnianych.
Jeden związany był z rynkiem bałtyckim, rozwijał się wzdłuż spławnych rzek, tam gdzie
istniała możliwość dogodnego transportu do Gdańska. Opłacalność dowozu do miejsc
spławnych ustalano na 40-50km. Drugi model folwarku pańszczyźnianego był związany
przede wszystkim z rynkiem wewnętrznym, jego rozwój był uwarunkowany przez rozwijanie
się miast, które zgłaszały zapotrzebowanie na produkty do spożycie lub surowce.

Rozwój gospodarki folwarcznej sciśle wiązał się z polityką antychłopską i antymieszczńską
szlachty. Najpierw szlachta próbowała stosować rugi chłospskie, czyli usuwać chłopa z
lepszych terenów na gorsze. Większa szlachta starała się o nowe liczne przywileje. Już 1423r.
uzyskała przywilej warcki, który mówił o możliwości wykupywania przez szlachtę
gospodarstw sołtysich. W 1496 został ogłoszony przywilej piotrkowski, który stwierdzał że
tylko jeden chłop w ciągu roku mógł opuścić wieś, i tylko jedno dziecko z rodziny chłopskiej
mogło szukać zawodu poza wsią. Na taką sytuację musiał zgodzić się pan (poprzez przywilej
piotrkowski chłop był przywiązany do pana i do ziemi). W 1520r. Sejm podjął uchwałę, która
mówiła o obowiązku pańszczyzny dla chłopa w wymiarze jednego dnia w
tygodniu(pańszcyzna została usankcjonowana prawnie). Kolejnym faktem, który pogłębił
trudne położenie chłopstwa był rozwój tzw.sądownictwa patrymonialnego (dominialnego).
Jedynym sędziom życia i śmierci chłopa był szlachcic. W praktyce takie sądownictwo
uniemożliwiało odwoływanie się chłopa od wyroków pańskich do władz państwowych.
czynniki sprzyjające powstaniu folwarku

czynniki sprzyjające powstaniu folwarku szlacheckiego:
-doskonała koniunktura na produkty rolne na zach Europy
-rozszerzenie się rynku wewnętrznego wskutek rozwoju miast
-odzyskanie przez Polskę Pomorza Gdańskiego wraz z ujściem Wisły
-okres pokoju, który szlachta wykorzystała do rozwoju swoich gospodarstw
-przywileje gospodarcze szlachty;w 1374r - przywilej koszycki, w 1423r - statut warcki

Przebieg powstania folwarku:
-koncentracja ziemi w rękach szlachty: zagospodarowanie nieużytków, włączanie "pustek",
karczowanie lasów, zabieranie lub zamiana gruntów chłopom, wykup sołectw pod
przymusem
-zwolnienie szlachty od cła na towary sprowadzane i wywożone z kraju
-zwiększenie pańszczyzny i ograniczenie swobody osobistej chłopów
-w roku 1520 sejm w Toruniu i Bydgoszczy ustalił wymiar pańszczyzny na jeden dzień w
tygodniu
-folwark szlachecki stanowił gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi, będący
gospodarstwem własnym szlachcica uprawiany bezpośrednio przez poddanych chłopów

Skutki powstania folwarku:
-dominiacja szlachty w życiu politycznym państwa
-likwidacja samorządu wiejskiego
-poddaństwo osobiste i sądownicze chłopów

-ubożenie chłopów obciążonych pracą ponad swe możliwości i ograniczenie przez nich
własnej produkcji do niezbędnego minimum
-zbiegostwo, bierny i czynny opór chłopów
-zahamowanie postępu technicznego w rolnictwie, gospodarka ekstensywna, stopniowy
spadek wydajności pracy
Należące do feudała gospodarstwo, posługiwało się głównie darmową, przymusową pracą
chłopa pańszczyźnianego. Statuty piotrkowskie i toruńskie doprowadziły do zwiększenia
wyzysku chłopstwa, co z biegiem czasu zaczęło wywierać negatywny wpływ. Na przełomie
XVII i XVIII wieku doszło do kryzysku gospodarki folwarcznej, wywołanej spadkiem cen na
produkty rolnicze. Nie udało się go właściwie przezwyciężyć mimo powiększania areału
gospodarstw i wymiaru pańszczyzny.

Do końca XVIII wieku folwarki były podstawą znaczenia gospodarczego i politycznego
szlachty. Z uwłaszczeniem chłopów miejsce folwarku pańszczyźnianego zajął folwark oparty
o najemną siłę roboczą.

16.Rozwój miast – związany z XVI i XVII wiecznym ożywieniem gospodarczym. Szlachta
narzucała swą przewagę miastom, np. zakazując polskim kupcom wyjazdów zagranicznych,
czy zwalniając od ceł wszelkie produkty gospodarstwa szlacheckiego i towary przeznaczone
do własnego użytku. Perspektywy rozwoju miast nie były zatem dobre. Szlachta chciała
zapewnić sobie jak najlepsze warunki do wzrostu dochodów.
W XVI wieku maista polskie rozwijały się jeszcze w cieniu folwarków pańszczyźnianych i
potrzeb rynkowych wsi. Na tych terenach, gdzie folwarki były nastawione w większym
stopniu a rynek wewnętrzny ( jak w Wielkopolsce) miasta miały lepsze możliwości
rozwojowe i nowo zakładane ośrodki miejskie były trwałe.
Urbanizacja jest pojęciem dosyć ogólnym, jednak ściśle dotyczy rozwoju miejskiej sieci
osadniczej. Może także oznaczać:
zmianę osad wiejskich w osady o prawach miejskich,
zwiększenie liczby ludności zamieszkującej w miastach,
zakładanie nowych miast,
rozwój już istniejących osad miejskich,
przenikanie do wsi stylu życia charakterystycznego dla ludzi mieszkających w miastach, co
przejawia się w mianie przyzwyczajeń. Przeważnie dzieje się tak, gdy ktoś wyjechał ze wsi
do miasta na studia lub do pracy sezonowej. Wówczas wiele pozostałych mieszkańców
zaczyna przejmować miejską kulturę jako swoistego rodzaju modę. Często również ten
miejski styl życia jest przenoszony na obszary wiejskie przez letników lub osoby posiadające
w tych okolicach swoje letnie domki.
wprowadzanie do osad miejskich budownictwa i architektury specyficznych dla miast, czyli
np. wysokiej zabudowy o wielu kondygnacjach,
wzrost liczby ludzi, którzy pracują w sektorze pozarolniczym, czyli w przemyśle lub
usługach.
POCZĄTKI SIECI OSADNICZEJ:
Pierwsze miasta związane były z tzw. lokacją, czyli zakładaniem miast na podstawie aktu
prawnego, w którym określone były zasady ich zagospodarowania przestrzennego. Początki
takich miast są datowane na wiek XIII. Największą liczbę miast założono w okresie
średniowiecza. I tak w roku 1500 w Polsce istniało około 690 miast, z czego do największych
zaliczano:
Gdańsk,Toruń,Lublin,Kraków,Elbląg,Poznań.
Mniej więcej do XV wieku została ukształtowana sieć miast na obszarze naszego kraju.
Wówczas znajdowały się one w niewielkiej odległości od siebie tak, by można było się

swobodnie przemieszczać między nimi konno lub pieszo. Wymuszało to regularne ich
rozmieszczenie w odległości średnio 15-20 km od siebie. Również zabudowa tych miast była
charakterystyczna. W centralnej części znajdował się rynek, z którego wychodzące ulice
przecinały się pod kątem prostym. Widać to do dzisiaj w układzie centralnych części tych
miast. Miasta pełniły wówczas funkcje handlowe, administracyjne oraz obronne, gdyż były
niejednokrotnie otoczone murem, natomiast wsie miały za zadanie dostarczać pożywienie do
miast. Ten okres związany był z silnymi wpływami zachodu, toteż do dzisiejszego dnia
wyraźnie widać gęstszą sieć miejską w pasie zachodnim od Pomorza przez Wielkopolskę po
Śląsk. W okresie średniowiecza powstały między innymi Warszawa.
Liczba miast wzrosła prawie o 230 w dobie renesansu. Wówczas zakładano tzw. miasta
rezydencjonalne, których funkcje związane były ze służbą dla pobliskich dworów
magnackich. Ich zabudowa była dyktowana nowymi trendami zaczerpniętymi z włoskiego
renesansu. Wprowadzono również nowość w dziedzinie obronności miast - fortyfikacje
bastionowe. Przykładem tego typu miasta jest Zamość.
Po okresie rozkwitu w XV i XVI wieku zaczęły one upadać (agraryzacja miast). Chłopi nie
brali udziału w wymianie towarowo-pieniężnej. Przez to handel miejski uległ ogromnemu
skurczeniu. Znaczna cześć rzemieślników przenosiła się na wieś. Wiele miast, zwłaszcza
mniejszych zmieniło się na osady rolnicze. Było to w znaczny stopniu spowodowane przez
szlachtę. Przejęła ona dzięki temu w swoje ręce handel produktami rolnymi. Uchwały
sejmowe służyły tylko interesom szlachty przez co hamowały rozwój rzemiosła i handlu.
Duże utrudnienia stanowiły również nienormowane stosunki monetowe. W połowie XVII
wieku wybito znaczną ilości pogorszonej monety, tzn. zawierającej mniejszą ilość kruszcu.
Spowodowało to gwałtowny spadek jej wartości. Ostateczny cios miastom wymierzyły wojny
Druga połowa XVII i cały XVIII wiek przyniosły wiele zniszczeń z powodu licznych wojen.
Znaczna ilość miast została całkowicie zniszczona lub spalona. Wojny przyniosły także straty
w ludziach, dlatego wiele miast zostało zdegradowanych do miana wsi.
Barok związany jest z odbudową niektórych zniszczonych miast oraz z powstawaniem
rezydencji, mających zabudowę typu pałacowo-ogrodowego.
Na obszarze dzisiejszej Polski życie miejskie rozpoczyna się wraz z powstaniem organizacji
państwowej. Pierwsze miasta to grody, w ciągu XIV w., kraj nasz wkraczał w obszar
gospodarki pieniężnej, a nowym budulcem, który wówczas się pojawił, lecz mimo to przez
całe wieki nie zastąpił wszechobecnego drewna, staje się cegła. Właścicielem miasta w tym
czasie zazwyczaj był monarcha, zaczęły też powstawać miasta należące do duchowieństwa, a
w późniejszym okresie do właścicieli prywatnych.
W grudniu 1520 r. sejm w Bydgoszczy uchwalił uniwersał nowego podatku pogłównego,
społeczeństwo kraju zostało podzielone na 30 grup, a ustalając wysokość stawek posłużono
się kryterium gospodarczym. Miasta podzielono na 4 porządki (ordines):
I. - miasta wielkie, takie jak Kraków czy Poznań; rajcy z tych miast płacili 150 gr. (Kraków)
lub 120 gr. (Poznań) pogłównego;
II. - miasta nie tak wielkie tu m.in. Rawa, a rajcy płacili 15 groszy;
III. - miasta z jarmarkami i targami tygodniowymi, z których rajcy płacili po 8 gr.
pogłównego;
IV. -, niewiele różniące się od osad wiejskich, tu rajcy płacili po 2 gr. pogłównego.
W pracy Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej (Ossolineum 1986) prof.
Henryk Samsonowicz proponuje dla 688 miast z terenów ok. 1500 r. inne kryterium
określenia wielkości, mianowicie zasięg geograficzny kontaktów danego miasta:
I. - do 3000 km (Kraków, Poznań, Gdańska, Elbląg, Toruń);
II. - do 450 km (m.in. Łęczyca, Kalisz, Sieradz, Płock, Pułtusk, Rawa, Sandomierz);
III. - do 100 km (m.in. Serock, Czerwińsk, etc.);
IV. - do 20 km (m.in. Bolimów, etc.).

"Miasta Rzeczypospolitej stanowiły zbiór tak zróżnicowany, że trudno formułować
jakiekolwiek sądy uogólniające". To zdanie prof. Antoniego Mączaka, pochodzące z książki
Społeczeństwo polskie od X do XX wieku (Warszawa 1988) doskonale oddaje istotę
problemów badań nad urbanizacją w Polsce. W ciągu XVI w. w wyniku postępującej
urbanizacji, jak się szacuje, blisko 25% ludności mieszkało już w miastach. Zakładanie
nowych miast trwało nadal, aż do poł. XVII w. W tym okresie przeważnie lokowane były
miasta prywatne. Były to czasy pomyślnego rozwoju mieszczaństwa, dzięki udziałowi w
dochodach z eksportu zboża. Do miast przybywały też nowe grupy osadników z Niemiec,
Niderlandów czy Anglii, byli to zwykle wyznawcy innych religii; odrębną grupę stanowili
natomiast Żydzi, a ich liczebny wzrost w miastach Korony w ciągu XVII i XVIII w. był
znaczny.
Przeciwnie jednak niż na zachodzie Europy, gdzie następowała emancypacja mieszczaństwa,
w Rzeczypospolitej dominująca (ok. 10% ludności) szlachta dążyła do ograniczenia roli miast
w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym. Mieszczanin w Rzeczypospolitej (z
wyjątkiem Prus Królewskich) nie czuł się członkiem stanu mieszczańskiego ani tym bardziej
obywatelem państwa, a tylko własnego miasta, nie wytworzyła się więź łącząca społeczności
miejskie. Wspomniana uchwała sejmu bydgoskiego były kontynuacją rozpoczętego w końcu
XV w. ustawodawstwa antymieszczańskiego. Już w 1496 r. zakazano im dzierżawienia dóbr
ziemskich, a kolejne sejmy w XVI w. (1538, 1552) przypominały tę uchwałę. Szlachta starała
się też wyeliminować miejskie pośrednictwo w handlu zbożem. Z drugiej strony szlachta
także chętnie nabywała nieruchomości w miastach na własne rezydencje, a na obrzeżach
miast tworzyła jurydyki.
Kolejną istotną cezurą była połowa wieku XVII, gdy to w wyniku wojen (w tym "Potopu")
zniszczeniu i zubożeniu uległo większość centrów urbanizacyjnych. Dla Wielkopolski szacuje
się, że w miastach blisko 2/3 domów opustoszało w wyniku pożarów, kontrybucji, głodu i
epidemii, które towarzyszyły działaniom wojennym. Ubytek ludności miejskiej po wojnach
szwedzkich ocenia się między 60 a nawet 80%. Pozostali mieszkańcy miast ubożeją i w coraz
większym stopniu zaczynają uprawiać role. W tym okresie zmienia się struktura społeczna
miasta, wzrasta liczba mieszczan-rolników, a także biedoty miejskie, dochodząc nawet w
niektórych ośrodkach do 40%.
Następne stulecie, rozpoczęte wprawdzie kolejną wojną – "Północną", to powolna próba
odbudowy miast, która jednak nie zakończyła się w pełni sukcesem.
Wraz z pauperyzacją miast następowało pogorszenie ich sytuacji prawnej, dopiero w II poł.
XVIII w. powołano komisje dobrego porządku, aby zreformować sytuacje w miastach.
Ważnym było uchwalenie prawa o miastach przez Sejm Czteroletni, zbliżającego położenie
mieszczan miast królewskich do szlachty (mieszczanie nie uzyskali pełni praw politycznych).
Ustawa ta stworzyła de facto warunki do powstania stanu mieszczańskiego. (Hubert Wajs)
Wiek XIX przyniósł w dziejach miast europejskich przemiany związane z rozwojem
nowoczesnej cywilizacji i głębokimi przekształceniami prawno-ustrojowymi.

17. Ożywienie gospodarcze w Polsce w 2 poł. XVIII w.

Druga połowa XVIII w., zwłaszcza zaś lata po pierwszym rozbiorze, były dla wyczerpanej
długotrwałymi wojnami, kryzysem ekonomicznym i politycznym Rzeczypospolitej okresem
względnej stabilizacji i ożywienia gospodarczego. W gospodarstwie wiejskim znalazło to
wyraz, w niezbyt co prawda jeszcze powszechnym, dążeniu do zmiany w sposobie
zarządzania dobrami i zwrocie ku „nowemu rolnictwu”, wprowadzaniu nowych upraw,
zagospodarowywaniu ugorów i nieużytków, stosowaniu nowocześniejszych narzędzi i
sposobów upraw roli, a także w odchodzeniu od pańszczyzny i przeprowadzaniu reform

czynszowych. Sytuacja gospodarcza Polski w drugiej połowie XVIII wieku, zwłaszcza po
pierwszym rozbiorze, zaczęła kształtować się pomyślniej. Nastąpił rozwój rolnictwa, handlu,
manufaktur. Mieszczaństwo, szlachta, magnaci, a nawet król zakładali warsztaty
włókiennicze, ceramiczne, garbarnie, papiernie i inne. Miasta polskie, zniszczone wojnami na
przełomie XVII i XVIII wieku, szybko się odbudowywały. Przemianom ekonomicznym
odpowiadały zachodzące pod wpływem Oświecenia przemiany w życiu umysłowym
ówczesnej Polski. Poznanie osiągnięć postępowej myśli europejskiej umożliwiło krytykę
feudalnych porządków w wielu dziedzinach życia. Wynikiem tych przemian były reformy
Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja.
Rozwój wielu ośrodków miejskich ( np. Poznań: Poprawa koniuktury gospodarczej nastąpiła
dopiero w drugiej połowie XVIII wieku. Związane to było z początkami uprzemysłowienia;
powstały manufaktury sukiennicze, płócienne, skórzane. W związku z tymi zmianami wzrosło
zaludnienie, pod koniec XVIII wieku Poznań liczył około 15 tysięcy mieszkańców, z czego
około 20% stanowili Żydzi, a około 10% Niemcy. W celu uporządkowania dotychczasowych
zaniedbań, powołano Komisję Dobrego Porządku, która pracowała w Poznaniu pod
kierownictwem starosty generalnego Wielkopolski Kazimierza Raczyńskiego. Dzięki Komisji
między innymi odbudowano miasto, zreorganizowano cechy, przywrócono jarmarki,
zniesiono ograniczenia wyznaniowe.)
XVIII wiek w Rzeczypospolitej to rządy Sasów, najczęściej oceniane przez historyków
negatywnie. Dla Polski wiek XVIII to nie tylko same złe lata rządzenia krajem przez Augusta
II i Augusta III, są i dobre strony.
Oto one:
- Sejm pacyfikacyjny; rządy Rzeczpospolitej
Po burzliwych wydarzeniach wojny północnej i domowej ( 1733-1736) Zwołano sejm
pacyfikacyjny inaczej wprowadzający pokój , na którym szlachta doszła do porozumienia.
Władca chcąc usprawnić zarządzanie państwem, postanowił na wzór saki wprowadzić rządy
podporządkowanych sobie ministrów, najwyższym z nich był Henryk Bruhl- zaufany doradca
króla.
- Ożywienie gospodarcze
W drugiej połowie XIII w nastał okres stabilizacji gospodarki polskiej. Coraz chętniej
wprowadzono nowe metody gospodarowania, zastępując pańszczyznę opłatami
czynszowymi. W udoskonalono technikę uprawy ziemi, zmodernizowano maszyny :
zwiększyła się liczba części żelaznych przy pługach i radłach, sierpy zastąpiono kosami,
wprowadzono młynki do czyszczenia zboża oraz siekacze. Dbano o nawożenie, dobre gatunki
zwierząt hodowlanych i nowe uprawy.
W miastach rzemieślnicy wznowili produkcję, ożywił się handel. Dzięki wymianie towarów z
Saksonią odradzały się miasteczka w Wielkopolsce i Małopolsce, gdzie organizowano
jarmarki. Magnaci i bogata szlachta zainteresowani byli wyrobami luksusowymi, w związku z
tym pojawiały się w dobrach magnackich pierwsze manufaktury, często wzorcowały się na
saskich fabrykach fajansu i porcelany. W dużych miastach dla ułatwienia handlu i wymiany
pieniędzy zorganizowano banki. W Warszawie rozbudowano wspaniałą halę targową, która
nazwano na cześć Marysieńki Sobieskiej.
- Odrodzona kultura Polska.
Po spustoszeniu jaki zapanował w kulturze polskiej nastąpił wielki jej rozkwit. 1740r.
Stanisław Konarski założył w Warszawie szkołę pijarską. Nazwano ją po łacinie "Collegium
Nobilium", co znaczy szkoła dla szlachty. Jej twórca wyszedł ze słusznego założenia:
kształcenie jest kosztowne, więc najpierw musi objąć bogatą młodzież, aby ta w przyszłości
zdecydowała o losie państwa mądrzej niż to czyniła dotychczas szlachta. W programie nowej
szkoły znalazły się nauki przyrodnicze, geografia, historia i język polski. Jednak językiem
wykładowym pozostała nadal łacina. Głównym zadaniem szkół pijarskich było wykształcenie

młodzieży na patriotów, ludzi świadomych potrzeb państwa. Uwagę Konarskiego zajmowały
nie tylko sprawy szkolne. W swoich licznych książkach krytykował panujące rządy.
Największa sławę przyniosło mu dzieło "O skutecznym rad sposobie". Dla zachowania
pamięci po dawnych wiekach bracia Załuscy Andrzej i Józef 1748r. uroczyście z jednych z
okazałych pałaców w Warszawie otworzyli bibliotekę Rzeczpospolitej. Przeznaczona nie
tylko na użytek prywatny, ale dla prac naukowych i literackich.

18.Familia to nazwa stronnictwa, powstałego w połowie XVIII wieku, zgrupowanego wokół
magnackich rodów Czartoryskich i Poniatowskich, dążącego do wprowadzenia reform
społeczno-ustrojowych w Rzeczypospolitej. W roku 1754 przeszło ono do opozycji wobec
dworu Augusta III Sasa. Jego rywalem był obóz staroszlachecki Potockich, popierany przez
Francję. W oparciu o przeprowadzony z pomocą wojsk rosyjskich zamach stanu Familia
postanowiła podjąć próbę reform ustroju Rzeczypospolitej. Ich celem miało być usprawnienie
centralnej władzy królewskiej i ukrócenie anarchii, wynikającej z nadużywania "wolności"
szlacheckich, np. likwidacja liberum veto w sejmie. Domagali się usprawnienia działalności
sejmów oraz reform skarbowo-wojskowych, a także podatkowych. Na początku 1764
przywódcy Familii Andrzej Zamoyski i August Aleksander Czartoryski poprosili Katarzynę II
o wprowadzenie wojsk rosyjskich do Rzeczypospolitej w celu poparcia elekcji jej kandydata
do tronu polskiego. Nastąpiła wkrótce interwencja rosyjska, a prywatne wojska Czartoryskich
przeszły na żołd carycy. W 1766 sejm Czaplica obalił większość wprowadzonych przez nich
zmian ustrojowych na sejmie konwokacyjnym w 1764.
Program Familii, nawiązując do myśli St. Konarskiego, przedstawionej w dziele O
skutecznym rad sposobie, głosił sześć zasadniczych postulatów. Pierwszy dotyczył reformy
sejmu tak, aby podczas dwuletniej kadencji można było zwoływać sesje stosownie do potrzeb
państwa. Drugi postulat to pozbawienie szlachty-gołoty praw politycznych, pozostawienie ich
jedynie właścicielami ziemskimi. Trzeci dotyczył ograniczenia "liberum veto". Czwarty -
zniesienia przysięgi na instrukcje poselskie czyli wprowadzenia zasady reprezentowania przez
posła całej Rzeczypospolitej, a nie tylko swojej ziemi. Piąty zakładał wprowadzenie
odpowiedzialności rządu czyli wzmocnienie władzy wykonawczej. Szósty obejmował
reformę sejmików, w dalszej perspektywie przewidywano zniesienie wolnej elekcji i
wprowadzenie dziedziczności tronu. Decyzja carycy Katarzyny II przesądziła, że królem
wybrano St. Poniatowskiego, a nie A. Czartoryskiego czy A.K. Czartoryskiego.
Próby reform W latach 1764-1766 Czartoryscy przeprowadzili jedynie niewielką część
swoich reform: stworzono komisje skarbowe (koronną i litewską), które miały ściągać
podatki i wydatkować sumy skarbowe zapobiegając grabieży mienia państwowego oraz
czuwać nad podniesieniem gospodarczym kraju, pełnić funkcje sądów w sprawach
dotyczących zatargów handlowych. Ustanowione wraz z nimi komisje wojskowe miały za
zadanie ograniczyć olbrzymią dotąd władzę hetmanów, zreformować armię i kontrolować
wydatki przeznaczone na utrzymanie siły zbrojnej. W celu podwyższenia dochodów skarbu
państwa nakazano lustrację królewszczyzn. Zreformowano sądownictwo trybunalskie,
wprowadzając zasadę większości głosów w miejsce jednomyślności. W celu uzdrowienia
stosunków miejskich w miastach królewskich powołano "komisje dobrego porządku",
podporządkowane komisjom skarbowym. Wzmocniono samorząd miejski. Ustanowiono cło
generalne w miejsce dotychczasowego przywileju celnego szlachty i dworu królewskiego.
Zreformowano i unowocześniono pocztę. Ograniczono "liberum veto", wprowadzając
głosowanie większością głosów w uchwałach skarbowych. Wprowadzono przedstawicielstwa
dyplomatyczne za granicą, co wzmacniało znaczenie państwa.

Okres rozbiorów Na dalsze reformy nie pozwoliły Rosja i Prusy, Familię osłabiały walki
wewnętrzne. Spowodowało to rozdźwięk między królem i Czartoryskimi i przejście Familii
do opozycji.
Sejm konwokacyjny był sejmem poprzedzającym wolną elekcję, gdzie ustalani byli
kandydaci do władzy. Jego celem było ustalenie zasad obrad przyszłego sejmu elekcyjnego.
Pierwszy sejm konwokacyjny odbył się w 1573 roku po śmierci Zygmunta II Augusta. Nie
można było go zerwać. Sejm konwokacyjny obradujący w dniach 7 maja-23 czerwca 1764 w
Warszawie, zwołany pod węzłem konfederacji dla przygotowania elekcji Stanisława Augusta
Poniatowskiego, przeprowadził szereg reform ustroju I Rzeczypospolitej. Jego obradom
przewodniczył marszałek Adam Kazimierz Czartoryski. Wobec absencji posłów opozycji,
którzy w ramach protestu przeciwko obecności wojsk rosyjskich opuścili sesję, Familia
Czartoryskich przeprowadziła za zgodą posła rosyjskiego Hermana Karla von Keyserlinga
zmianę ustroju Rzeczypospolitej. W jego obradach uczestniczyło jedynie 80 posłów (powinno
300) i 7 senatorów (zamiast 136). W wyniku presji prymasa interrexa Władysława
Aleksandera Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała oficjalnie tytuły cesarzowej Wszech Rosji
Katarzyny II (nieuznawany od 1721) i tytuł króla w Prusach Fryderyka II (nie uznawany od
1701). Stanowiło to realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja
w czasie rozbiorów podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich
Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Prusy natomiast wykorzystały fakt,
że Prusy Królewskie stanowiły niegdyś integralną całość z Prusami Książęcymi.
Reformy: zlikwidowano cła prywatne
wprowadzono cło generalne do skarbu państwowego zniesiono liberum veto w głosowaniu w
sprawach skarbowych i wojskowych. zakaz przysięgania posłów na instrukcje poselskie
ujednolicenie systemu miar zreformowano kwartę i pogłówne żydowskie na czas
nieokreślony zawiązano konfederację generalną, co pozwalało na skuteczne przeprowadzenie
sejmu elekcyjnego i koronacyjnego
utworzenie, odrębnych jeszcze dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, centralnych
kolegialnych urzędów tj. Komisji Skarbowej Koronnej, Komisji Skarbowej Wielkiego
Księstwa Litewskiego i Komisji Wojskowej.
ograniczono władzę hetmanów, czyniąc ich przewodniczącymi Komisji Wojskowych z
głosem stanowczym
uchwalono lustrację królewszczyzn
zniesiono jurydyki i serwitoriaty.

19. Konfederacja barska (1768 – 1772)
Narzucony przez Rosję Rzeczypospolitej kandydat do polskiego tronu Stanisław Poniatowski,
rozpoczął w 1764 zmiany ustrojowe, które zrywały z dotychczasowym systemem demokracji
szlacheckiej. Szczególnie wiele kontrowersji wzbudził popierany przez protestanckie Prusy i
prawosławną Rosję projekt przyznania praw politycznych innowiercom zamieszkującym
Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie. Próba ta była na tyle
rewolucyjna, że począwszy od 1766 plany te porzuciła nawet inicjatorka reform Familia
Czartoryskich. Postawiło to Stanisława Augusta w sytuacji całkowitego osamotnienia, odtąd
król mógł jedynie liczyć na pomoc Katarzyny II.
W 1767 w granice Rzeczypospolitej wkroczyły czterdziestotysięczne oddziały wojsk
rosyjskich, pod osłoną których 20 marca 1767 poseł rosyjski Mikołaj Repnin zawiązał
konfederacje różnowiercze: słucką dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i toruńską dla
Korony. 23 czerwca w reakcji na te wydarzenia katolicka szlachta zawiązała konfederację
radomską skierowaną przeciwko Stanisławowi Augustowi. Szybko wpływ na nią uzyskał sam
Repnin, umiejętnie kierując jej ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo szachując

Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II. Zawiązany pod węzłem
konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform
przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764. Kością niezgody pozostała nadal
sprawa równouprawnienia innowierców. Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając
14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana
Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego
Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna.
Sterroryzowany sejm uległ ostatecznie woli posła rosyjskiego. 24 lutego 1768 Rzeczpospolita
podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektoratem
rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego
państwa. 26 lutego uchwalono prawa kardynalne, wpisując jako nienaruszalne prawo
Rzeczypospolitej równouprawnienie innowierców. W przededniu tych wydarzeń Warszawę
opuścili główni przywódcy spisku barskiego.

W 1768, w miasteczku Bar na Podolu, została zawiązana konfederacja szlachty, skierowana
przeciwko królowi, Rosji i dysydentom. Był to ruch zdecydowanie konserwatywny,
stawiający za cel obronę tradycyjnej złotej wolności, lecz zarazem patriotyczny. Szanse na
zwycięstwo z militarnego punktu widzenia były znikome. Przeciwko konfederatom
skierowano oddziały wojskowe. Doszło także do wystąpienia chłopów ukraińskich,
nazwanego później koliszczyzną (nazwa ta pochodzi prawdopodobnie od okrzyku wydanego
przez powstańców: koli! [kłuj!]. Ruch ten zainicjowali przenikający z rosyjskiej części
Ukrainy kozacy [hajdamacy]. Do zbuntowanych chłopów przyłączali się często kozacy
dworscy, służący w wojskach magnackich). Pod pozorem walki z konfederatami zbuntowani
chłopi mordowali szlachtę i żydowskich dzierżawców karczm (arendarzy) uznawanych za
popleczników szlachty. Koliszczyzna została stłumiona przez wojska rosyjskie i królewskie.
Oddziały konfederatów na Podolu zostały rozbite. W 1769, kiedy wybuchła wojna pomiędzy
Rosją i Turcją, konfederacja uzyskała pomoc ze strony Turcji i popierającej ją Francji.
Napłynęły pieniądze, broń, instruktorzy i kadra oficerska. Ruch konfederacki rozprzestrzenił
się na cały kraj. Jako dowódca wojsk konfederackich szczególnie się wyróżnił, późniejszy
bohater amerykańskiej wojny o niepodległość, Kazimiesz Pułaski. Oddziały konfederatów
były stosunkowo nieliczne (stan wojsk nie przekroczył nigdy 20 tyś.), słabo uzbrojone i
niewyszkolone, a dowódcy skłóceni między sobą. Konfederaci prowadzili głównie walkę
partyzancką. Opór konfederatów został złamany po czterech latach. W 1772 padł ostatni
punkt oporu konfederatów – Częstochowa. Przywódcy konfederacji udali się na emigrację.
Wziętych do niewoli zesłano w głąb Rosji.
Walka konfederatów miała cechy wojny domowej, ponieważ duża część społeczeństwa
została wierna królowi. Stanisław August Poniatowski usiłował porozumieć się z niektórymi
przywódcami konfederacji, lecz bez rezultatu.

20.Sejm Czteroletni
Sejm zwołany 6 października 1788 za zgodą cesarzowej Rosji Katarzyny II w Warszawie,
obradujący do 29 maja 1791. Na początku obrad zawiązano konfederację, na której czele
stanęli marszałkowie Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. W ten sposób
zabezpieczono sejm przed zerwaniem. Wśród posłów ujawniły się wkrótce trzy obozy.
Pierwszy, nazwany hetmańskim (przywódcy – Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn
Rzewuski, Szczęsny Potocki), grupował skrajnie konserwatywną szlachtę. Był przeciwny
reformom i dążył do obalenia Stanisława Augusta przy pomocy Rosji. Do drugiego obozu
należał król i jego zwolennicy. Dążyli oni do przeprowadzenia reform w państwie w sojuszu z
Rosją. Przedstawiciele trzeciego obozu – patriotycznego – opowiadali się za
przeprowadzeniem reform w państwie i uniezależnieniem od Rosji w sojuszu z Prusami.

Przywódcami tego obozu byli Stanisław i Ignacy Potoccy, Adam Kazimierz Czartoryski,
Stanisław Małachowski. Ideowym przywódcą stronnictwa był niezasiadający w sejmie
ksiądz, Hugo Kołłątaj, pisarz popularny w kręgach zwolenników idei oświecenia. Obradami
sejmu isnteresowała się także ludność stolicy. Publiczność, przysłuchująca się obradom,
spontanicznie reagująca na wystąpienia posłów, wywierała wpływ na pracę parlamentu.
Mieszczaństwo stawało się coraz potężniejszą siłą polityczną. W listopadzie 1789, na
zaproszenie prezydenta Warszawy Jana Dekerta, zjechali się do stolicy przedstawiciele 141
miast królewskich. Przeszli przez miasto w czarnych strojach (jako tzw. Czarna procesja) na
zamek do króla i sejmu. Wręczyli memoriał, w którym domagali się zaprzestania więzienia
mieszczan bez wyroku sądowego, dostępu do urzędów, prawa zasiadania w sejmie oraz
nabywania dóbr ziemskich. W trakcie obrad sejmu przeważały nastroje niechętne Rosji.
Opowiedziano się za ścisłym przestrzeganiem neutralności wobec Turcji. Rozwiązano Radę
Nieustającą, w której powszechnie upatrywano narzędzia ros. Dominacji. Ambasador ros.
Wywierał nacisk na króla, aby ten rozwiązał sejm. Król odmówił. Wobec trwającej wojny z
Turcją Rosja nie mogła interweniować w Rzeczpospolitej. Sejm zwiększył liczbę sił
zbrojnych do 100 tyś. żołnierzy. Powiększenie i unowocześnienie armii wymagało znacznych
nakładów finansowych. Sejm wzbraniał się przed podniesieniem podatków licząc na
ofiarność publiczną. Dopiero po upływie pół roku uchwalono podatki na wojsko. Szlachtę
obciążono podatkiem w wysokości 10 % dochodów, a duchowieństwo w wysokości 20 %.
Podniesiono też kwotę dawnych podatków i przejęto na skarb państwa dobra biskupa
krako0wskiego. Tymczasem płatnicy zaniżali dochody, a kraj nie dysponował sprawnym
aparatem skarbowym. W tym samym czasie zaborcy na zagarniętych ziemiach RP bardzo
skutecznie ściągali znacznie wyższe podatki. Ostatecznie sejm obniżył liczbę wojska do 65
tyś. W 1790 upłynęła dwuletnia kadencja sejmu. Uchwalono jej przedłużenie, a nowo
wybrani posłowie dołączyli do posłów z poprzedniej kadencji.
Przymierze polsko-pruskie . 29 marca 1790 podpisano sojusz zaczepno-odporny z Prusami,
które zobowiązywały się przyjść z pomocą Rzeczypospolitej w razie jej zaatakowania przez
Rosję. Oznaczało to formalne uniezależnienie się polityki polskiej od wpływu Rosji.
Druga kadencja Sejmu Czteroletniego. W marcu 1791 sejm uchwalił prawo o sejmikach.
Odebrano gołocie (szlachta bez ziemi) prawa głosu na sejmikach, co ograniczało wpływy
magnaterii. W kwietniu 1791 uchwalono prawo o miastach królewskich. Prawo to
umożliwiało mieszczaństwu miast królewskich nabywanie ziemi, dostęp do urzędów i
reprezentowanie stanu w sejmie (24 plenipotentów z prawem głosu doradczego. Zarazem
zniesiono zakaz zajmowania się przez szlachtę handlem i rzemiosłem oraz piastowania
urzędów miejskich. Ustawa ta nie obejmowała miast prywatnych.
Konstytucja 3 maja. Akt prawny, który został uchwalony w dziejach Polski jako Konstytucja
3 maja, był przez dłuższy czas przygotowywany w tajemnicy, z obawy, aby konserwatywna
część posłów nie udaremniła jego realizaji. Nie zaznajomiono izby poselskiej z projektem.
Wiedzieli o nim nieliczni posłowie.
Zasady Konstytucji:
- zniesienie podziału państwa na Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie (jednolite państwo
polskie, zaczyna wychodzić z użycia nazwa Rzeczpospolita
- ustrój określono jako monarchię konstytucyjną
- władzą ustawodawczą pozostawał sejm złożony z izby poselskiej (wybierana przez i z
posesjonatów co dwa lata w składzie: 204 posłów i 24 plenipotentów miast królewskich) i
senatu (wojewodowie, kasztelanowie, biskupi diecezjalni, ministrowie, łącznie 132 osoby)
- kompetencje sejmu: ustawodawstwo, uchwalanie podatków i kontrola innych władz
- zniesiono zasadę liberum veto
- ograniczono rolę senatu
- zniesiono konfederację

- król przestał odgrywać rolę „stanu sejmującego”
- władza wykonawcza należała do Straży Praw z królem na czele (14 ministrów powołanych
przez władcę i odpowiadających za swoją działalność przed sejmem)
- król: dożywotni szef rządu (czyli Straży Praw), głowa państwa, wprowadzono zasadę
dziedziczności tronu polskiego (po Stanisławie Auguście korona poszłaby w ręce dynastii
saskiej Wettinów)
- pozbawienie szlachty prawa najwyższej zwierzchności nad poddanymi (chłopi pod opieką
prawa i rządu krajowego)
- prawo sprawowania urzędów przez mieszczan
- podtrzymanie uprzywilejowanej pozycji szlachty gołoty, ale większe możliwości nobilitacji.
2 maja dla poparcia reform, wprowadzonych przez nową konstytucję, powstało Zgromadzenie
Przyjaciół Konstytucji Rządowej, które zajęło się przeprowadzaniem w sejmie wielu
przepisów szczegółowych, uzupełniających dokonaną zmianę ustroju. Ostatecznie Sejm
Wielki trwał do 29 maja 1792, a Konstytucja 3 Maja utrzymała się 14 miesięcy i 3 tygodnie.
Obalona została przez konfederację targowicką i zbrojną interwencję Rosji w czasie wojny
polsko-rosyjskiej w 1792 roku.

21.Rozbiory Polski - okres w dziejach Polski w latach 1772-1795, kiedy to I Rzeczpospolita
była zmuszana przez Rosję, Królestwo Pruskie i Austrię do dokonania na ich rzecz cesji
części swojego terytorium. U źródeł rozbiorów leży współdziałanie Rosji i Prus na sejmie
konwokacyjnym w 1764. 11 kwietnia mocarstwa te podpisały tajny aneks do traktatu
sojuszniczego, w którym zobowiązały się do wspólnego wystąpienia zbrojnego przeciwko
Rzeczypospolitej, gdy strony uznają, że zagrożone są ich interesy w tym kraju. W wyniku
presji prymasa interrexa Władysława Aleksandra Łubieńskiego Rzeczpospolita uznała
oficjalnie na sejmie konwokacyjnym tytuły cesarzowej Wszech Rosji Katarzyny II
(nieuznawany od 1721) i tytuł króla Prus Fryderyka II (nieuznawany od 1701). Stanowiło to
realne zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Rosja w czasie rozbiorów
podnosiła z tego tytułu roszczenia terytorialne wobec ziem ruskich Królestwa Polskiego i
Wielkiego

Księstwa

Litewskiego.

Główne fazy rozbiorów:
I rozbiór Polski – 1772 (Rosja, Prusy, Austria)
II rozbiór Polski – 1793 (Rosja, Prusy)
III rozbiór Polski – 1795 (Rosja, Prusy, Austria)
Pierwszy rozbiór
Przyczyny:
- korekta dotychczasowej polityki Rosji wobec Rzeczpospolitej (w związku z przedłużającą
się konfederacją barską i wojną rosyjsko – turecką Katarzyna II postanowiła przyłączyć się do
projektów rozbiorowych Prus i Austrii
- oficjalna przyczyna rozbioru przyjęta przez Prusy, Austrię i Rosję: całkowity rozpad
państwa, anarchia (konfederacja barska przeciw królowi) i rzekome prawa Austrii do spadku
po Arpadach, którzy na pewien czas podporządkowywali sobie dawne księstwo halickie
- traktat rozbiorowy: zagarnięte ziemie
* Rosja – ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru – 92 tyś. km. kw.
* Prusy – Warmia, Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia) – 36 tyś. km. kw.
* Austria – województwo ruskie po rzekę Zbrucz, części województw sandomierskiego i
krakowskiego (bez Krakowa)
Sejm rozbiorowy i zmiany w organizacji państwa 1773 – 1775
- ratyfikacja przez sejm RP traktatu rozbiorowego pod groźbą dalszych aneksji (daremny
protest posła z ziemi nowogrodzkiej Tadeusza Rejtana)

- wymuszone traktaty handlowe z zaborcami (m. in. 12% cło płacone Prusom za polskie
towary transportowane Wisłą do Gdańska
Reformy wewnętrzne sejmu: powołanie Rady Nieustającej, organu kierującego sprawami
państwa między obradami sejmu w składzie 36 konsyliarzy i król – przewodniczący obradom.
Rada podzielona na 5 departamentów: interesów cudzoziemskich, policji, wojska,
sprawiedliwości, skarbu – 1775. Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej – odrębnego
organu kierującego szkolnictwem; przejęła majątek skasowanego zakonu jezuitów, podlegała
bezpośrednio królowi – 1773
Drugi rozbiór Polski
Chociaż Katarzyna II zapewniała konfederatów, ze nie uszczupli terytorium RP, jej doradcy
uważali, iż buntowniczy kraj należy pozbawić części ziem. Pretensje do RP zgłosiły także
Prusy, domagając się rekompensaty za udział w wojnie przeciwko rewolucyjnej Francji. 23
stycznia 1793 została podpisana w Petersburgu konwencja rozbiorowa pomiędzy Rosją i
Prusami. W drugim rozbiorze Prusy zagarnęły Wielkopolskę i dużą część Mazowsza oraz
Gdańsk i Toruń (łącznie 58 tyś. km. kw., zamieszkane przez ponad milion ludzi). Rosja
przypadła większość Białorusi oraz Ukraina naddnieprzańska i Podole (łącznie 280 tyś. km.
kw., około 3 mln. ludności). Pozostały skrawek państwa polskiego obejmował 227 tyś. km.
kw. I około 4,4 mln. mieszkańców. Zwołany do Grodna sejm został zmuszony do
zatwierdzenia traktatów rozbiorowych. Niektórzy z przywódców Targowicy, na zank protestu
przeciwko aktowi rozbiorów, złożyli dymisję z zajmowanych stanowisk i opuścili kraj.
Rzeczpospolita uzyskała gwarancję nienaruszalności granic i dawnego ustroju ze strony Rosji
i Prus (był to ostatni sejm w historii RP).
Trzeci rozbiór
Już latem 1794 toczyły się rokowania w sprawie kolejnego rozbioru RP. Pomiędzy Prusami i
Austrią omal nie doszło do wojny o podział łupów. Granice zaborów ustalono 24
października 1795. Ostateczna konwencja została podpisana w Petersburgu w 1797. W
trzecim rozbiorze Prusy powiększyły swoje terytorium o 48 tyś. km. kw., zamieszkane przez
około miliona mieszkańców. Były to: większość Mazowsza z Warszawą, część Podlasia,
ziemie litewskie po rzekę Niemen, a na południu tereny byłego księstwa siewierskiego.
Austria zajęła część Małopolski między Pilicą a Bugiem wraz z częścią Mazowsza i Podlasia
(łącznie 47 tyś. km. kw., zamieszkane przez około 1,5 mln. ludności). Zabór rosyjski objął
większość ziem litewskich, resztę woj. Wołyńskiego oraz część ziemi chełmskiej ( 120 tyś.
km. kw., 1,2 mln. ludności). Granica między trzema zaborami przebiegała wzdłuż linii
wyznaczonej przez Bug, Wisłę i środkową Pilicę. Prusacy musieli opuścić Kraków, który
zajęli podczas powstania. Zagrabili jednak ze skarbca katedralnego na Wawelu i wywieźli do
Berlina pol. insygnia koronacyjne. Warszawa znalazła się w zaborze pruskim.
Stanisław August Poniatowski w 1795 wyjechał do grodna, gdzie ogłosił abdykację. Tu zmarł
w 1798. ostatni monarcha odszedł w niesławie, powszechnie uznany za zdrajcę. Wszyscy
zaborcy podpisali konwencję petersburską 1797, która zakazywała oficjalnego używania
tytułu „Królestwo Polskie”

22. Humanizm (z łac. humanus - ludzki) - główny prąd epoki powstał w opozycji do
średniowiecznego koncentryzmu (Teos - Bóg). Humaniści powołują się na myśli Cycerona,
który postulował hormonijny i wszechstronny rozwój człowieka, w centrum swojej uwagi
umieścił jednostkę z jej wszystkimi problemami moralnymi, społecznymi, politycznymi,
Średniowiecznemu

teocentryzmowi

przeciwstawili

więc

humaniści

antropocentryzm(Atropos-Człowiek),którego hasłem stały się słowa rzymskiego antycznego
komediopisarza-Terencjusza "Homo sum-humani nih l a me alienum puto"(człowiekiem
jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce). Humaniści oceniając indywidualne potrzeby
człowieka, kładąc nacisk na konieczność jego wszechstronnego rozwoju, głosząc idee

harmonijnego życia w zgodzie z naturą, odwoływali się do założeń filozofii starożytnej,
głównie Epikureizmu i Hedomizmu. Głosiły one potrzebę korzystania z wszelkich przejawów
życia,

a

szczęście

rozumiały

jako

brak

cierpienia.

Odrzucając średniowieczną filozofię nie krytykowali religii chrześcijańskiej, tylko próbowali
nawiązać płaszczyznę porozumienia między swoimi poglądami, a innymi wyznaniami
(irenizm - ruch, który dąży do ustanawiania pokoju między wszystkimi religiami). Głównym
przedmiotem zainteresowania humanistów stała się kultura antyczna, która w XV i XVI w.
przeżyła

prawdziwe

odrodzenie.

W XIV w Włoszech rozpoczęto studia nad literaturą starożytnej Grecji i Rzymu, pojawiły się
liczne publikacje tłumaczenia wybitnych dzieł tamtego okresu. Epoka Renesansu odkryła
wiele oryginalnych źródeł kultury antycznej, naczelną zasadą była dbałość o czystość języka
oraz idea powrotu do źródeł, czyli czytania i poznawania dzieł w oryginale. Wszystkie
dziedziny badań filozoficznych i filologicznych określano mianem "studia humanistyczne -
czyli właściwe człowiekowi, a ludzi zajmujących się tymi dziedzinami wiedzy nazywano od
XV wieku HUMANISTAMI. W tej epoce nauki humanistyczne stały się przedmiotem
uniwersyteckich wykładów.

23. Reformacja
Reformacją nazywa się ruch religijny w Europie w XVI wieku, który doprowadził do
powstania niezależnych od papiestwa kościołów. Przyczyny reformacji:
• Niechęć do narzuconej interpretacji biblii
• Zeświecczenie duchowych(rozprężenie moralne)
• Fiskalizm papiestwa
• Obowiązek płacenia dziesięciny przez chłopów
• Niechęć władców świeckich do władzy papieża
• Sprawa opustów
• Chciano uprościć ceremonię i ceremonie i prowadzić mszę w języku narodowym
• Niewystarczające wykształcenie duchowieństwa
W XIV w nastąpił rozłam w kościele katolickim wynikający z wzajemnych animozji kościoła
i władzy papieskiej , przeniesienie papieskiej stolicy do Awinionu, doprowadziło do schizmy
zachodniej czyli kolejnego rozłamu w łonie kościoła. (Powstanie wyznań protestanckich,
wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r, przybicie 95 tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze,
spalenie publiczne papieskiej bulli Leona X przez Lutra, w której to bulli papież skrytykował
postępowanie Lutra ).Marcin Luter schronienie przed ekskomuniką i banicją znalazł na
dworze elektora - Fryderyka Mądrego.
Głoszona przez Lutra nauka znalazła wielu zwolenników, którzy w 1530 r ustanowili kościół
ewangelicko - augsburski. Natomiast w Szwajcarii Jan Kalwin utworzy l odłam ewangelicko -
reformowany. Tymczasem w Anglii powstał kościół państwowy zwany anglikańskim, na
czele którego stanął król. Protestanckie odłamy wyznaniowe powstały również w Czechach
(Bracia Czescy ) i w Polsce (Bracia Polscy ).Kościół katolicki próbował zahamować
ekspansję ruchów reformatorskich ale z niewielkim skutkiem.
W 1545 r sobór Trydencki uznał Wulgatę ( przekład Biblii dokonany przez św.Hieronima ),
za tekst obowiązujący w kościele katolickim, przeprowadzono odnowę moralną, "nastąpiło
rozwinięcie" oświaty duchowej. Rozpoczęto szeroko zakrojoną akcję misyjną, co przyczyniło
się do znacznego rozwoju szkolnictwa, zakładano liczne kolegia ( Ignacy de Loyds - zakon
Jezuitów).
Skutki reformacji: 3/5 Europy oddzieliło się od Watykanu. Katolickie pozostały Włochy,
Francja, Hiszpania, Portugalia, Węgry, Austria i Polska. Kalwinizm upowszechnił się we
Francji, na Węgrzech i w Austrii; a luteranizm w Niemczech,

Danii

i

Szwecji.

24.Tolerancja religijna
WOJNY RELIGIJNE
- Początek wojen religijnych tzw. Wielka wojna chłopska ( 1524 - 1525 ), domagali się
poprawy sytuacji materialnej, reformy prawa, wolnego wyboru proboszczów, obniżenia opłat
na

rzecz

kościoła.

Krwawo

stłumiona

wojna

- W 1529 na Sejmie Rzeczy Niemieckiej protest części książąt i szlachty niemieckiej
( zwolennicy reformacji ) przeciwko uchwale zabraniającej głoszenia haseł reformacyjnych.
Walki w Niemczech 1546 - 1555 : walka na terenie całego kraju, pomiędzy katolikami a
protestantami, pokój w Asburgu - utrwalenie zasady czyj kraj tego religia
- Wojny religijne we Francji 1562 - 1598 walka o władzę, o obalenie monarchii absolutnej we
Francji, motyw religijny drugoplanowy, walka między katolikami ( Walezjusze ) a
hugenotami ( Burbunowie ), w 23/24 sierpnia 1572 noc Św. Bartłomieja - rzeź hugenotów,
1598 edykt nantejski wprowadzenie swobody wyznania, zrównania praw.
- Konfederacja Warszawska.
28 stycznia 1573 roku szlachta polska pod kierownictwem biskupa Stanisława
Karnkowskiego podpisała Akt Konfederacji Warszawskiej, która gwarantowała:
a) bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami
b) jak niektórzy przyjmują szlachcie przyznano władzę cuius regio, eius religio, odrzuconą
następnie na wniosek szlachty sandomierskiej
c) szlachcie, mieszczanom królewskim i innym ludziom wolnym zagwarantowano pełne
równouprawnienie, niezależnie od wyznania w prawie publicznym i prywatnym.. W skrócie:
zapewniała ona wszystkim wolnum mieszkańcom ziem Rzeczypospolitej Obojga Narodów
swobodę wyznania. Pierwszym królem, który musiał się zobowiązać do jej przestrzegania był
Henryk Walezy.
Polska XVI wieku była krajem tolerancyjnym, dlatego też właśnie w naszym kraju znajdowali
schronienie - prześladowani w swoich ojczyznach - innowiercy: głównie husyci i kalwini.
Szczególne zasługi położyli arianie, czyli bracia polscy dla rozwoju kultury, nauki, życia
społecznego. Wyodrębnili się oni z grupy polskich kalwinów i stali się najbardziej
radykalnym odłamem reformacji w Polsce. Odrzucali dogmat Trójcy Świętej, na pierwszy
plan w swej religii wysuwali treści moralne oraz postulat tolerancji religijnej. Potępiali
wyzysk człowieka przez człowieka, znosili w swych majątkach pańszczyznę i poddaństwo,
byli przeciwni zabijaniu i w związku z tym nie brali udziału w wojnach (nosili u pasa
drewniane szable). Radykalne poglądy społeczne arian bardzo nie podobały się szlachcie
katolickiej, która odnosiła się do tych innowierców z rosnącą niechęcią, aż w połowie XVII
wieku szlachta wymogła na królu edykt skazujący arian na wygnanie z kraju lub bezwzględne
przejście na katolicyzm. Stało się to jednak już w następnej epoce, zaś w okresie odrodzenia
właśnie arianie zakładali szkoły, zatrudniali w nich wybitnych nauczycieli. Oprócz pokoju
augsburskiego i edyktu nantejskiego. Należy także wspomnieć o ugodzie sandomierskiej.

25.Wpływy obce i rodzime źródła kultury umysłowej w Polsce w
dobie Renesansu.

W XIV w. rozpoczęto studia nad literaturą starożytnej Grecji i Rzymu, pojawiły się liczne
publikacje tłumaczenia wybitnych dzieł tamtego okresu. Epoka Renesansu odkryła wiele
oryginalnych źródeł kultury antycznej, naczelną zasadą była dbałość o czystość języka oraz
idea powrotu do źródeł, czyli czytania i poznawania dzieł w oryginale. Renesansowe odkrycie
antyku polegało na wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia

starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i
znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do
innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej
zabytkom nowego, właściwego sensu. Wpływ twórczości cudzoziemców przybyłych do
Polski (najwybitniejszy Włoch - Kallimach). Humanizm przeniknął też na wskroś naukę,
sztukę i literaturę tego okresu. Ludziom Odrodzenia przyświecała słynna dewiza rzymskiego
poety i komediopisarza z II w p.n.e - Terencjusza "Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie
jest mi obce" . Renesans polski był jednym z najbogatszych okresów kulturalnych , w niczym
nie odbiegał od przemian zachodzących w pozostałych krajach europejskich. Rosnące
znaczenie Polski w dziedzinie kultury, rozgłos Uniwersytetu Krakowskiego, międzynarodowe
powiązania ruchu humanistycznego Śląska i Krakowa, a następnie tolerancja religijna, która
pozwalała wielu prześladowanym działaczom reformacji znajdować schronienie w naszym
kraju. Tolerancja panująca w Rzeczypospolitej budziła podziw całej Europy i stawiana była
często przez radykalnych myślicieli za wzór godny naśladowania.
Wkład Polski do kultury europejskiej w XVI w. był rzeczywiście bardzo duży. Polegał on
przede wszystkim na tym, iż Polska stawała się aktywnym ośrodkiem rozwoju kulturalnego
na terenach podlegających bezpośrednio jej władzy politycznej, ale także i promieniowała na
tereny przygraniczne i kraje sąsiadujące

26.Szkolnictwo i oświata odrodzenia.
Wysoki poziom osiąga również szkolnictwo zarówno średnie jak i wyższe. Do rozwoju
szkolnictwa przyczyniło się upowszechnienie wynalezionego przez Jana Gutenberga ok. roku
1440 druku. Dzięki niemu możliwe stało się wydawanie podręczników szkolnych. Na
przełomie XVI i XVII wieku w Rzeczypospolitej funkcjonowało już 20 warsztatów
drukarskich. Utworzony został zakon jezuitów. tym jezuici zdawali sobie sprawę ze znaczenia
wychowania młodzieży w duchu przyjaznym dla Kościoła. W tym celu zakładali kolegia
zakonne. Do programu nauczania wprowadzili elementy kształcenia humanistycznego na
wysokim poziomie. Uczniów zachęcali do pisania sztuk i przygotowywania przedstawień
teatralnych dla publiczności, ale musiały one być ściśle związane tematycznie z władzą
królewską i senioratem. Na początku XVII wieku istniało ok. 600 kolegiów jezuickich. W
samym Paryżu uczyło się w nich kilkanaście tysięcy chłopców należących do elit
społecznych. W Rzeczypospolitej pierwsze kolegium jezuickie powstało w 1564 r. w
Braniewie. Wkrótce powstały następne kolegia m.in. w Toruniu, Gdańsku, Pułtusku,
Poznaniu, Wilnie i Lwowie. Nauka w ich kolegiach była bezpłatna, co niejednokrotnie
decydowało o wyborze tych szkół. Uczyły się w nich nawet dzieci chłopskie. Nauka
młodzieży świeckiej trwała około 5-6 lat, natomiast kandydaci do stanu duchownego
studiowali dodatkowo 2 lata filozofię i kolejne lata teologię. Ponadto na początku XVI w. w
Koronie działało ok. 2500-3000 szkół parafialnych prowadzonych przez duchownych. Do
tego typu szkół uczęszczali chłopcy, głównie z rodzin szlacheckich. Około 25% uczniów
stanowiły dzieci mieszczańskie, a kilka procent - chłopskie. W placówkach tych uczono
podstaw wiary, śpiewu kościelnego, czytania i pisania po łacinie oraz liczenia. W niektórych
wprowadzono rozbudowany program, dzięki czemu ich poziom był porównywalny z
poziomem szkoły średniej. Nauczano w nich matematyki, astronomii (w rozumieniu
dzisiejszej astrologii), klasycznej łaciny, greki, hebrajskiego i retoryki. Wśród szkół średnich
wysokim poziomem odznaczały się gimnazja zakładane przez protestantów. Pierwsze założyli
kalwini w Pińczowie w 1551 r. Później stało się ono szkołą ariańską. Gimnazjum ariańskie
powstało też w Rakowie, luterańskie - w Gdańsku i Toruniu, a braci czeskich - w Lesznie.
Uniwersytet w Krakowie na przełomie XV i XVI wieku prezentował najwyższy europejski
poziom. Ogromnym powodzeniem cieszyły się wykłady z matematyki Wojciech z Brudzewa,
duże zainteresowanie budziły też astronomia, geografia i filologia. Lubrański. Założył w 1519

r. kolegium humanistyczne w Poznaniu, nazywane Akademią Lubrańskiego, jednak nie zdołał
przkształcić tej placówki w uczelnię wyższą. W 1594 r. prywatną akademię w Zamościu
założył Jan Zamoyski. Miała ona kształcić przyszłe elity polityczne. Zamoyski nie zdołał
jednak ściągnąć odpowiednio wykwalifikowanej kadry i w rzeczywistości poziom akademii
był porównywalny z dobrym gimnazjum. Udało się natomiast Stefanowi Batoremu w 1578 r.
powołać Akademię Wileńską. Kierowali nią jezuici i dlatego największy nacisk kładziono w
niej na edukację teologiczną w duchu kontrreformacyjnym.
Wielu władców w epoce oświecenia doceniało przydatność edukacji i łożyło olbrzymie
kwoty na szkolnictwo. To właśnie wówczas po raz pierwszy wysunięto postulat objęcia
powszechnym obowiązkiem szkolnym całej młodzieży męskiej. Jako pierwszy wprowadził
obligatoryjną edukację na poziomie podstawowym król Prus - Fryderyk II. Szkoły średnie,
znajdujące się ciągle pod opieką Kościoła nie odpowiadały potrzebom epoki. Nadal
dominowały w nich nauki humanistyczne kładące nacisk na języki klasyczne - łacinę i grekę.
Nie zaspokajały one potrzeb państwa nowożytnego, które potrzebowało np. kadr
inżynierskich i oficerskich. Dlatego też zaczęły pojawiać się nowe szkoły średnie zwane
rycerskimi. Nauczano w nich przedmiotów bardziej użytecznych - wojskowości, prawa,
matematyki, języków nowożytnych, ale również tańca, jazdy konnej czy dobrych manier. W
Niemczech powstały nawet szkoły wyspecjalizowane, czyli realne, w których uczono
konkretnych zawodów.
Uniwersytety przeżywały kryzys. Rozwijały się natomiast szkoły wyższe innego typu -
akademie wojskowe i techniczne. Na przykład we Francji powstała Szkoła Budowy Dróg i
Mostów. W Rzeczypospolitej reforma oświaty rozpoczęła się już w czasach saskich. W
kolegiach jezuitów i pijarów wprowadzano do programów nauczania nauki przyrodnicze,
język i historię ojczystą. W 1773 r. rozwiązano zakon jezuitów. Umożliwiło to przejście
funduszy i szkół jezuickich pod zarząd państwa. Również w 1773 r. powołana została
Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Podlegały jej dwie
prowincje szkolne - koronna i litewska, na czele których postawiono zreformowane
uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Tym dwóm szkołom głównym podlegały szkoły
wydziałowe, będące odpowiednikami dzisiejszych średnich, którym z kolei
podporządkowano szkoły podwydziałowe, czyli średnie niższego szczebla. Szkoły parafialne
nadal podlegały Kościołowi, ale nauczyciele byli zobowiązani do prowadzenia zajęć według
ustalonych programów i podręczników. Umożliwiło to ujednolicenie systemu edukacji
elementarnej w całym kraju. Nauka nie była obowiązkowa i obejmowała jedynie młodzież
męską. Dziewczęta mogły się kształcić jedynie w żeńskich szkołach prywatnych, w których
uczono ich dobrych manier, tańca, muzyki, języka francuskiego czy haftu. Umiejętności te
uważano za niezbędne dla młodej damy. W ramach reformy szkolnictwa powstały również
nowe programy nauczania, wydano nowe podręczniki oraz zwiększono dbałość o
wykształcenie kadry nauczycielskiej. Komisja powołała w 1775 r. Towarzystwo do spraw
Ksiąg Elementarnych. Jego sekretarzem został ksiądz Grzegorz Piramowicz.

27. Nauka odrodzenia.
Humaniści propagowali ideał człowieka wszechstronnie wykształconego. Do kształcenia
humanistycznego zaliczano edukację filologiczną, rozumianą jako poznawanie i studiowanie
języków starożytnych - łaciny, greki oraz hebrajskiego, znajomość antycznej literatury
pięknej, historii i dzieł politycznych, a także studiowanie prawa rzymskiego. Wzorem
poprawnego myślenia oraz pięknego pisania i wysławiania się stały się teksty pisarzy i
filozofów greckich - głównie Platona i Arystotelesa, a także dzieła rzymskie, m.in. Cycerona.
Nastąpił również intensywny rozwój nauk przyrodniczych - m.in. medycyny, astronomii i
chemii. W renesansie klasztory i kontrolowane przez Kościół uniwersytety przestały być
najważniejszymi ośrodkami edukacji i rozpowszechniania kultury. Studia i dyskusje

humanistyczne odbywały się w akademiach zakładanych na wzór Akademii Platońskiej.
Osiągnięcia nukowe: Wojciesz z Brudzewa – matematyka (wykładowca UJ), Mikołaj
Kopernik – astronomia (dzieło życia – O obrotach sfer niebieskich,) także medycyna,
ekonomia, kartografia, Maciej z Miechowa – geografia – Rozprawa o dwóch Sarmacjach –
pierwsza nowożytna geografia Europy Wschodniej. Poeci i inny autorzy renesansowych dzieł
pisali o różnorodnych sprawach. Jedną wspólną ich cechą był człowiek. Także w literaturze
stał na pierwszym miejscu.
Dzieła myśli społecznej i nauk humanistycznych
W pracach z zakresu prawa krajowego zasłużył się m.in. kanclerz wielki koronny, arcybiskup
Jan Łaski. Zebrał on wszystkie prawa i konstytucje sejmowe sprzed XVI w – zbiór znany
później jako tzw. „Statut Łaskiego”. Łaski inspirował wybitne dzieło z zakresu teorii prawa –
„De natura iurium”, napisane przez Stanisława Zaborowskiego. Autor powołując się na prawo
narodów, głosił w nim koncepcję ograniczenia władzy królewskiej, proponował także reformę
skarbu i wojska. Zaborowski był też autorem projektu reformy ortografii polskiej i
podręcznika gramatyki.
W ogólnej popularyzacji prawa zasłużył się Bartłomiej Groicki (ok. 1534-1605), autor m.in.
pierwszej książki prawniczej w jęz. polskim. Prawdziwą wielkość w skali historycznej
reprezentował pisarz i uczony, moralista i działacz państwowy - Andrzej Frycz Modrzewski
( ok. 1503-1572) ur. w Wolborzu. Najwybitniejsze jego dzieło ukazało się drukiem w
Krakowie w 1551 r (po łac., potem kolejne wyd. łac. W Bazylei, tłumaczenie na pol., franc. i
ros.). Było to „O poprawie Rzeczypospolitej” wyd. w jęz. pol. w 1577 r. Dzieło to zawiera
program nowoczesnej i gruntownej reformy ustroju społecznego, obyczajów, prawa i polityki
zagranicznej, Kościoła i szkoły. Poglądy Modrzewskiego wyprzedzały w dużej mierze jego
epokę : usiłował racjonalizować życie społeczne, wykazał, że ustrój feudalnej
niesprawiedliwości społecznej sprzeczny jest z rozumem, i że nikt nie może budować swej
pozycji na przywilejach i ucisku innych. Wielką sławę już w skali europejskiej, a później
nawet światowej zyskał, , wybitny polityk, dyplomata, biskup Wawrzyniec Goślicki (ok.
1530-1607). Jego traktat „De optimo senatore”(1568) był wykładem własnej doktryny
politycznej, reprezentującej ówczesny interes szlachty polskiej i wymierzonej ostro przeciw
wszelkiej tyranii i przerostom władzy. W dziele tym autor dowodził, iż w należycie rządzonej
Rzeczypospolitej władza powinna być podzielona sprawiedliwie między króla, senat i naród
(in. szlachtę), zaś wszyscy ludzie mają być równi wobec prawa. (amer. „Deklaracja
Niepodległości” z 1776 r wzorowana jest na tym dziele). Spośród różnych dziedzin
humanistyki owocnie rozwijała się historia . Świadomie tworzona podstawa źródłowa do
badań dziejów wzbogaciła się o nowe zbiory dokumentów tzw. „Acta Tomiciana” – 27-
tomowy zbiór kanonika krakowskiego Stanisława Górskiego.
Rozwijały się też w Polsce specjalistyczne działy historii, m.in. pamiętnikarstwo,
biografistyka i heraldyka. Bartłomiej Paprocki (1543-1614) wydał liczne prace heraldyczne,
wśród nich słynne „Herby rycerstwa. Odrodzenie w Polsce przyniosło także pewien postęp w
słabo dotąd rozwijanych naukach: botanice i zoologii. Botanika nadal była całkowicie prawie
związana z potrzebami lecznictwa i też lekarze się nią głównie zajmowali. Pierwszą pracą
botaniczną był sławny w XVI w. „Herbarz polski, to jest o przyrodzeniu ziół i drzew
rozmaitych i innych rzeczy do lekarstw należących księgi dwoje” Marcina z Urzędowa. Był
on wielkim znawcą roślin, umiał oddzielić informację prawdziwą od przesądów – był więc
prekursorem botaniki i w pewnej mierze farmakologii.
Również Szymon Syreniusz, lekarz i przyrodnik, pierwszy prof. botaniki w Akad. Krak., całe
prawie życie zbierał materiały do swego zielnika, wydanego pt. „Zielnik herbarzem z języka
łacińskiego zowią” badając rośliny w Małopolsce, w Tatrach, Beskidach, na Podolu i
Pokuciu. Dzieło to liczyło ok. 1550 stron.

Ojcem kartografii polskiej nazywa się słynnego w Europie twórcę map, geografa i historyka,
Bernarda Wapowskiego. Dokonał on sam wielu potrzebnych mu do wykreślania map
pomiarów astronomicznych. Znawcy twierdzą, że osiągnął dość wyjątkową w tamtej epoce
dokładność w oznaczeniach położeń geograficznych, uwzględnił też bardzo gęstą sieć wód i
większość miejscowości.
W poł. XVI w. pojawił się pierwszy pisany po polsku podręcznik pedagogiki – Erazma
Glicznera. Klasykiem polskiej pedagogiki można nazwać wspomnianego już Szymona
Kociołka z Pilzna, znanego jako Marycjusz. W swym gł. dziele „O szkołach” omawia
znaczenie szkół dla rozwoju Rzeczypospolitej, wagę właściwego kształcenia króla, działaczy
państwowych i w ogóle całego społeczeństwa oraz próbował dostosować programy szkół
polskich do życia praktycznego i potrzeb państwa. Etykę traktował jako naukę świecką,
niezależną od teologii, głosił też ideę uwolnienia szkolnictwa od wpływów Kościoła.

28. Sztuka i architektura w renesansie
Na dwór

Jagiellonów

pierwsze idee

renesansu

przeniknęły pod koniec

XV wieku

. Już w

1470

r. osiedlił się w

Krakowie

włoski humanista

Kallimach

(Filippo Buonacorsi), który przebywał

na królewskim dworze jako nauczyciel syna

Kazimierza Jagiellończyka

Po objęciu tronu w

Polsce (

1506

) Zygmunt I sprowadził z Włoch artystów.. W architekturze polskiej renesans

dzieli się na trzy okresy:
okres I -

1500

-

1550

, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem

włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z

Florencji

okres II - 1550 -

1600

, czas upowszechnienia stylu, początki

manieryzmu

i uleganie

wpływom niderlandzkim
okres III - 1600 -

1650

, manieryzm, pojawienie się elementów

baroku

Architektura. Główne cechy tej budowli: jednotraktowość, piano nobile na II piętrze, wysoki
dach i gradację stylistyczną elementów kamieniarskich na poszczególnych kondygnacjach
realizowano także w kolejnych etapach rozbudowy za Zygmunta I (od 1506 do 1510), kiedy
to ukończono drugi pałac stanowiący obecnie północne skrzydło zamku. Zespołem
wykonawców kierował Franciszek Florentczyk zatrudniający Włochów i Węgrów.
Kontynuatorem Florentczyka był B. Berrecci - autor słynnej kaplicy Zygmuntowskiej. Na
zamku, który ukończono w 1536. Kraków promieniował elementami nowego stylu
obejmującego cały kraj w 2. połowie XVI w., co znalazło wyraz w architekturze innych
zamków (Niepołomice, Pieskowa Skała, Brzeg) Najwspanialszy ratusz epoki renesansu w
Polsce powstał w Poznaniu (architekt G.B. Quadro). Często stosowano podcienia i attyki
(Kazimierz). Najlepszą realizację urbanistyczno-architektoniczną stanowi zaprojektowany
przez

B.

Morando

Zamość.

W architekturze sakralnej upowszechniano typ kopułowej kaplicy grobowej. W 2. połowie
XVI w. zaczęto wprowadzać koncepcje manierystyczne (pełne atektonicznej dekoracyjności,
np. budowle S. Gucciego - pałac Mirów w Książu Wielkim, kaplica Firlejów w Bejscach. W
Gdańsku, Toruniu i Elblągu dominowały wówczas wpływy niderlandzkie i łączenie wątku
ceglanego z dekoracyjnymi detalami kamiennymi. Główni przedstawiciele tego nurtu to w
Gdańsku A. van Opbergen (Arsenał, Ratusz starego miasta),
Rzeźba. W rzeźbie renesansowej ważne miejsce zajmuje wprowadzony przez Włochów typ
nagrobka przyściennego, który zastąpił baldachimową strukturę sarkofagów gotyckich. Jest to
wnęka oparta na schemacie łuku triumfalnego, a w niej przedstawienie jakby uśpionej postaci
zmarłego, np. w nagrobku Zygmunta I (B. Berrecci). Ten typ nagrobka miał również odmianę
piętrowąW zakresie rzeźby drewnianej wyjątkowy tematycznie jest zespół głów w kasetonach
stropowych sali Poselskiej na Wawelu (S. Tauerbach z Wrocławia, ok. 1535).
Malarstwo XVI w. znacznie wolniej aniżeli rzeźba i architektura przyjmowało formy
renesansowe Ponad to w Polsce działało mniej włoskich malarzy niż architektów i rzeźbiarzy.

Największe znaczenie miało początkowo malarstwo miniaturowe o cechach gotycko-
renesansowych: Kodeks Behema, Graduał Jana Olbrachta (1499-1506), Pontyfikał Erazma
Ciołka (ok. 1515). Szczytowym punktem rozwoju sztuki miniatorskiej była twórczość S.
Samostrzelnika, górującego już nad tradycją gotyku i ukształtowanego pod wpływem sztuki
południowoniemieckiej: Przywilej kanclerza Szydłowieckiego (1519), Modlitewnik
Zygmunta I (1524), Ewangeliarz Piotra Tomickiego (1534),

Rzemiosło polskie wykazuje wpływy Norymbergi - oprócz licznych importów w zakresie
złotnictwa i ludwisarstwa w Krakowie działał norymberczyk H. Beham - twórca dzwonu
Zygmunta (1520). W dziedzinie stolarstwa artystycznego ważnym dziełem są drzwi z ratusza
krakowskiego, obecnie w Collegium Maius, autorstwa P. Kaliny (1593).
Grafika. Rozwijał się renesansowy drzeworyt ilustracyjny i książkowa ornamentyka
marginalna typu włoskiego. Sceny postaciowe inspirowała grafika niemiecka. Na ich treść
składały się legendy świętych, tematy historyczne i symbole, portrety panujących i
wydarzenia aktualne. Motywy sakralne sąsiadowały z laickimi, krystalizowała się ikonografia
polska. Od 1550 roku zmieniła się grafika książkowa, a front i spisy odznaczały się bogatą
kompozycją. Elementy manieryzmu pojawiały się w 1552 roku we wzorach złotniczych
Erazma Kamyna. Przy końcu XVI wieku stosowano miedzioryt, ale nie tracił znaczenia
drzeworyt ilustracyjny Ośrodki Dwór Czartoryskich w Puławach jako popularyzator
narodowego charakteru w muzyce. Warszawa posiadała jedną z najlepszych europejskich
oper publicznych. Król bardziej cenił balet, lecz doceniał społeczną rolę opery, którą również
podporządkowano utylitarnym, propagandowym celom. Powstanie opery polskiej ściśle było
związane z powstaniem sceny narodowej. Obce wzory wkrótce uzupełniono o rodzime
mazurki, krakowiaki i polonezy ("Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale").
Aktywność kulturalna króla zaznaczyła się najsilniej w dziedzinie sztuk plastycznych i
literatury. Roztoczył on szeroki mecenat nad artystami i pisarzami. Sprowadzał do Polski
wybitnych artystów i wspomagał finansowo rodzimych. Pochodzący z Włoch Dominik
Merlini zaprojektował przy współudziale króla Łazienki. Włoski malarz Marcello Bacciarelli
ozdobił wnętrze Zamku Królewskiego i Pałacu Łazienkowskiego malowidłami o treści
alegoryczno-mitologicznej i historycznej. Trzeci Włoch, Bernardo Belotto, pozostawił cykl
widoków Warszawy. Zygmunt Vogel stworzył akwarele z widokami miast, ruin i zabytków.
Słynne stały się królewskie Obiady Czwartkowe. Były one bardziej formą organizacji życia
kulturalnego, niż wspierania twórców, jednak i ten charakter miały. Były to cotygodniowe
spotkania, które rozpoczęły się od około 1770 roku. Odbywały się na Zamku Królewskim lub
w Łazienkach. Zbierali się na nim przedstawiciele elity intelektualnej, zbliżenie do króla w
jego programie polityczno-kulturalnym - Konarski, Naruszewicz, Bohomolec, Czartoryski,
Zamoyski, Krasicki, Wybicki. W swobodnej atmosferze salonu literackiego toczono dyskusje
nad istotnymi kwestiami naukowymi, oświatowymi, prawno-politycznymi, literackimi.
Organizowano turnieje poetyckie i odczyty. Jego nieoficjalnym organem były "Zabawy
Przyjemne i Pożyteczne" (typowo literackie pismo). Obiady podupadły około 1777 roku,
później

niestety

zaniechano

ich.

Duże zasługi położył również wspominany dwór Czartoryskich w Puławach. Stał się on
jednym z najważniejszych ośrodków kulturalnych w kraju. Przeciwstawiał się
stanisławowskiemu klasycyzmowi i jako tako stał się kolebką polskiego sentymentalizmu.

29. Kontrreformacja w Polsce
Idee reformy katolickiej dotarły na ziemie polskie niemal natychmiast po zakończeniu soboru
trydenckiego. Już w 1564 r. powstało w Braniewie pierwsze w Rzeczypospolitej kolegium
jezuickie. W następnych latach liczba jezuitów oraz prowadzonych przez nich szkół średnich
szybko rosła, osiągając w połowie XVII w. poziom 50 placówek oświatowych. Jezuici
przejawiali aktywność także na prawosławnych ziemiach południowo-wschodnich państwa.

Za ich pośrednictwem dotarły tam idee humanizmu (nieobecne w Cerkwi prawosławnej).
Spowodowało to konwersję na katolicyzm części szlachty i magnaterii ruskiej i
przeciwdziałanie ze strony prawosławia w postaci organizowania bractw religijnych,
propagowania wpływu świeckich na Cerkiew w celu podniesienia poziomu intelektualnego
duchowieństwa. Działalności takiej patronował m.in. Konstanty Ostrogski, inicjator
prawosławnego wydania Pisma Św. - tzw. Biblii ostrogskiej). Postępy kontrreformacji
wzmacniało faworyzowanie przez Zygmunta III Wazę katolików w nominacjach na urzędy.
Poparciem tego władcy cieszył się również unia brzeska (1596) pomiędzy Kościołem
katolickim a Cerkwią prawosławną. Przystąpili do niej w większości biskupi prawosławni z
terenów Rzeczpospolitej, przeciw opowiedziały się natomiast klasztory, bractwa i świeccy
protektorzy, co stało się zarzewiem konfliktu. Unici uznali zwierzchność papieża, lecz
zachowali ceremoniał prawosławny.
Zygmunt III w 1607 r. zgodził się na działalność Cerkwi prawosławnej, ale nie uznał
prawosławnej hierarchii. Ponownie zalegalizował ją dopiero jego syn i następca Władysław
IV w 1633 r. Nierozstrzygnięty pozostał problem należących do biskupstw majątków
ziemskich, które w 1596 r. przejęli unici.
Pierwsze poważne konflikty na tle religijnym pojawiły się w Rzeczpospolitej jednak dopiero
w XVIII w. W 1724 r. miał miejsce tumult religijny w Toruniu, w czasie którego doszło do
splądrowania kolegium jezuickiego. Skazanie na śmierć uczestników zamieszek wywołało
burzę oskarżeń Rzeczypospolitej przez państwa protestanckie o fanatyzm religijny.
W 1733 r. wprowadzony został zakaz piastowania urzędów i posłowania na sejmy przez
innowierców. Mimo tych restrykcji w Rzeczpospolitej nigdy nie doszło do wojen religijnych i
systematycznych prześladowań innych wyznań.
Formy represji przeciwko innowiercom
Kontrreformacja w Rzeczypospolitej stosowała różne metody eliminacji innowierców i
ograniczenia ich działalności; najczęściej były to:
Propaganda religijna (pełna przepychu, "teatralna" obrzędowość religijna, literatura
polemiczna, przejęcie szkolnictwa przez zakony, głównie

jezuitów

i

pijarów

, utrwalanie

negatywnego

stereotypu

"innowiercy-potępionego heretyka".

Stosowanie psychomanipulacji (np. pełne emocji kazania, wzywające do pozbycia się
"heretyków" jako wrogów "prawdziwej wiary", obwinianie innowierców o wszystkie złe
zdarzenia, np. klęski żywiołowe oraz porażki polityczne i militarne, utożsamianie polskości z
katolicyzmem, a "herezji" z interesami krajów obcych).
Naciski polityczne i dyplomatyczne (głównie za pośrednictwem katolickich magnatów oraz

nuncjusza

papieskiego).

Naciski prawne (w XVII w. częste było wytaczanie procesów protestanckiej szlachcie,
oskarżanej o "szerzenie herezji", wykorzystywano też Sejm do zakazywania działalności np.
arian. Chociaż wyroki przeciwko bogatej szlachcie rzadko mogły być wykonane, to jednak
skutkowały społecznym napiętnowaniem skazanych).
Wpływ kontrreformacji
Polska kontrreformacja umocniła Kościół katolicki (także na Litwie), przyczyniła się do
podwyższenia poziomu moralnego i wykształcenia duchownych. Zaczęto rozwijać katolickie
szkoły, które poziomem nauczania musiały konkurować ze szkołami innowierczymi.
Rozwinęła się także literatura katolicka w języku polskim, która początkowo czerpała wzorce
z dzieł protestanckich. Kontrreformacja ukształtowała także stereotyp polskiego patrioty jako
przede wszystkim katolika.
Negatywnym skutkiem kontrreformacji było zniszczenie protestanckich środowisk twórczych
(np. braci polskich), rozwój

ksenofobii

, blokowanie ewolucji ustroju państwa i jego

modernizacji oraz umożliwienie coraz większej interwencji państw sąsiednich pod hasłem
"obrony praw innowierców".

30. Ogląd świata i mentalność doby baroku. Sarmatyzm – ideologia i styl życia
Sarmatyzm to ideologia i styl życia w XVIII wieku. Szlachta ta wywodziła swój rodowód od
legendarnych sarmatów, którzy słynęli z umiłowania wolności, patriotyzmu, waleczności i
odwagi.Taki rodowód miał zapewnić uprzywilejowaną pozycję szlachty w państwie. sarmata
utożsamiony był z takimi cechami jak: warcholstwo(pijaństwo, bijatyki, awantury,niechęć do
nauki),obskurantyzm ( zacofanie, ciemnota,zabobonność),fanatyzm religijny,brak tolerancji
religijnej,nacjonalizm (poczucie wyższości nacji polskiej nad innymi
narodami),ksenofobia(lęk, niechęć wobec obcych)pieniactwo(skłonność procesowania się,
megalomania -przesad przekonanie o swej wartości i wyższości nad innymi
stanami)rozumiany zazwyczaj jako cywilizacyjnie swoisty i do własnych wartościrodzimych
się odwołujący ziemiańsko -patriarchalny styl życia średniej,drobnej i zaściankowej szlachty
polskiej XVII w.
Od razu został ograniczony klasowo do warstwy szlacheckiej(z podrzędnością miast i
pańszczyzną chłopa), a zarazem narzucający się jako wzorzec cywilizacyjno - kulturowy,
przyjmowany nawet przez pisarzy mieszczańskich i tzw. rybałtowskich, a niebawem zaś także
i poza granicami Rzeczpospolitej, np. w Rosji. uznawał za własną genealogię rozbudowane
szeroko w dobie humanistyczno - renesansowej dziejopisarskie poglądy na temat Sarmacji
-praojczyzny Słowian. Teoria owa, wywodząca się ze starożytnych i
średniowiecznych pojęć geograficznych (Sarmację utożsamiano z Polską iSłowiańszczyzną)
została rozbudowana i ostatecznie skodyfikowana przez historyków renesansu, utrzymywała
się aż po schyłek oświecenia.sarmatyzm dzieli się na kilka okresów.
okres pierwszy - obejmuje 60 lat tj. dobę która przejąwszy z renesansu wszystkie
składniki(rodowód historyczny, ideologię, układ społeczno polityczny) od razu rozbudowała
je twórczo, choć w duchu odmiennym, barokowym. Zmiany zaznaczały się w umysłowości
literaturze i sztuce, nauce i szkolnictwie.Okres drugi - oznacza rozwój szczytowy
sarmatyzmu w Polsce. Cechy obu okresów:Zacieśnianie się szlacheckiej złotej wolności' przy
podziale społeczeństwa na przeciwstawne sobie nurty: szlachecki i magnacki,osłabienie i
decentralizacja władzy państwowej.Utwierdzenie w świadomości narodowej mitu
sarmackiego,zabarwiającego się mistycznie i mesjanistycznie.Urastanie sarmatyzmu do rangi
światopoglądu,

coraz

bardziej

tradycyjnego,niechętnego

obczyźnie.

Ograniczenie się do ideałów ziemiańsko - prowincjonalnych, do szlacheckiejgościnności i
patriarchalizmu,wzrost czynników orientalnych w obyczaju, strojach, stylu życia, języku.W
sztuce i literaturze pogłębianie się i umacnianie pierwiastków rodzimych
(tzw. barok sarmacki).okres_trzeci_- na początku schyłkowy, a później rozkładowy - czasy
saskie

+

cenzura

lat

30.

Okres

ten

znamionuje upadek polityczny, gospodarczy i ustrojowy państwa, zarazem rozkład
szlacheckiej kultury sarmackiej.okres_czwarty - (okres końcowy) doba stanisławowska -
rozkwit nurtu reformatorskiego;ogłębienie się granic między obydwoma nurtami.Szlachta
sarmacka' uważała się za bractwo, Pojęcie równości i wolnościszlacheckiej nabrało
niebywałej siły w sposobie myślenia, co uzewnętrzniło się w powiedzeniu: "szlachcic na
zagrodzie równy wojewodzie".Ustaliły się wspólne i jednolite stereotypy
zachowania,postępowania oraz rozumowania i argumentacji, a charakterystyczną cechą
postawy stał się tradycjonalizm. Stąd chwalenie swojszczyzny, a niechęć do cudzoziemcówi
cudzoziemszczyzny, jak również wyjazdów zagranicznych. Jan Chryzostom Pasek jako
szlachcic-sarmata na podstawie "Pamiętników"."Pamiętniki" jako dokument epoki i zapis
mentalności polskiej szlachty. obraz stosunków społecznych: życie ziemian,obyczaje
szlacheckie,wyzysk i niedola chłopa jako naturalny stan rzeczy Głosiła wolność jednostki
szlacheckiej - aż do skrajnego liberum veto. Głosiła kult tradycji, włącznie z własnym

tradycyjnym strojem - kontuszem. Wyznawała religię katolicką - bywało, że popadając w
dewocję lub nietolerancję. I to właśnie stało się przyczyną faktu, iż ich następcy, ludzie
oświecenia - kulturę sarmacka określili jako etap zacofania, dewocji i ciemnoty

31. Szkolnictwo i oświata w Polsce w dobie baroku
Z Topolskiego: najważniejszy sposób zdobywania wiedzy:praktyka i umiejętności
przekazywane z pokolenia na pokolenie. (w rolnictwie)Młodzi szlachcice codziennie uczyli
się zarządzać folwarkiem i zachowywać się zgodnie z wymogami stanu szlacheckiego. Tylko
w miastach, w handlu,rzemiośle zdobywanie wiedzy ujęte było w system przechodzenia
kolejnych stopni zawodowych(uczeń,czeladnik,mistrz).Z różną dynamiką rozwijała się
edukacja szkolna podstawowa(głównie nastawienie na nauczanie zasad wiary,nauczyciele
jako pomocnicy Kościoła,urzędu lub sądu gminnego),średnia i uniwersytecka, W szkołach
średnich zakres przekazywanej wiedzy był już większy.Ogólnie w XVII i na początku XVIII
stan szkolnictwa pogorszył się. Przyczyny:trudności gospodarcze,pauperyzacja
społeczeństwa,dewastacja

kraju,zniszczenia

wojenny,epidemie,przemarsze

wojsk,intelektualny zastój,dogmatyzacja myslenia.Stad potrzeba reformy. NAUCZANIE
POCZĄTKOWE.SZKOŁY PARAFIALNE:już w poprzednim okresie główna instytucja
przekazywania wiedzy to szkoły parafialne,związane z Koścołem.Inne to:szkółki
prywatne,nauczanie domowe.Brak ustalonego programu nauczania.zróżnicowany poziom.W
niektórych szkołach uczono nie tylko czytania i pisania,ale też
gramatyki,retoryki,dialektyki.Pamięciowy sposób uczenia,zwłaszcza katechizmu,pojawia się
też krytyka przełomowe znaczenie ma tu podręcznik Jana Amosa Komeniskiego Orbis Pictus-
pokazuje wiedzę przez obrazki.W szkolach parafialnych uczyli się nieliczni chłopcy(czasem
tylko 3)rzadka sieć parafialna,przełom XVII-XVIIIw zmniejsza się liczba szkół
parafialnych,wobec zwycięstwa kontrreformacji nie były już kościołowi potrzebne.Na
wschodzie po Unii Brzeskiej 1596 powstało nieco szkół bractw cerkiewnych.Na terenach
ruskich-szkoły przy kościołach unickich lecz mniejszy zasięg i poziom niż katolickie.Na
pomorzu ważna znajomość j.polskiego,uczyli go nauczyciele polscy.Na żuławach gdańskich
nakaz posyłania dzieci (od 6 do 14)do szkoły,bujny rozwój szkół prywatnych na pomorzu
gdańskim. W Gdańsku ponad 50z czego 30% to szkoły polskie ŚREDNIEkształtowało
świadomość elity społecznej,głównie cała młodzież szlachecka,zamożna połowa synów
szlachty średniej,nielicznie szlachta drobna i chłopi.W XVIIw rozwój szkolnictwa
jezuickiego-postępująca kontrrefomacja i upadek średniego szkolnictwa
protestanckiego.Około 50 szkół jezuickich od początku XVIIIw-
20000uczniów,400profesorów.Podstawą funkcjonowania szkoły była zatwierdzona w 1599
Ratio atque institutio studiorum Societatis nstawiona na edukację filologiczno retoryczną i
religijną trwała 7 lat,podzielona na 5 klas,w pierwszej j. Łaciński na podstawie Alvara i trochę
greki-kontynuacja w kl. 3 i 3. Czwarta-hist. Starożytna, czytanie utw. Poetyckich,piąta-
retoryka,cały czas religia, możliwe było osobne studiowanie filozofii głównie przyswajanie
pamięciowe i samokształcenie,dyskusje i korepetycje,wolny czas-teatr i sejmiki szkolne.
Mimo to stawały się konserwatywne,nietolerancja i mitologia katolicko-złoto wolnościowa
podważały status uniw. krakow.-w 1634 jezuici utworzyli własne kolegium w
krakowie,Władysław IV jednak nie dopuścił do tego,a UK podjął próby stworzenia własnej
sieci gimnazjów,np Kolegium Nowodworskiego od Bartłomieja Nowodworskiego,wojownika
maltańskiego. Kolegium nie stroniło od krytyki złotej wolności, miało poparcie Władysława
IV,uczył się tu przyszły król-Jan Sobieski,było 30 kolonii akademickich, kształtowały
nowocześnie myślących ludzi, były przeciwwagą dla jezuickich, inne zakony nauczające-
zakon braci szkół pobożnych,teatyni,bazylianie.rozwój gimnazjów akademickich w
gdańsku,toruniu,elblągu.Gimnazjum w lesznie(uczył tu Jan Amos Komański) po spaleniu

leszna przerwało swą działalnośćWYŻSZEpoważny kryzys UK przestał być atrakcyjny:)
szlachta wybiera uniw. obce (padwa,rzym,wiedeń,lejda)Nadal istnieje akademia zamojska
lecz jako wysokiego stopnia gimnazjum akademickie.Akademia wileńska stopniowo
ewoluowała do pełnej wyższej uczelni,w wielu dziedzinach nie ustępowała innym uczelniom-
osiągnięcia na polu mechaniki,filozofii i scholastyki.w 1661 jezuici przekształcili swe
kolegium we lwowie w akademię.Piotr mochyła zakłada kolegium kijowsko-mochilanskiego
1631,nie miało szans rozwoju.Edukacyjne peregrynacje magnatów np. Jeży niemirycz, Jan
sobieski, przyszły król August III.Podróżowanie w celu zdobycia wiedzy
praktycznej,językowej i dla nawiązania kontaktów. W XVII ukazują się przewodniki dla
podróżujących.

32. Nauka w dobie baroku
Społeczenstwo,głównie szlachta i magnaci stało się bardziej piszące i czytające. Zwrot ku
eksperyymentom,starania o aparaturę i narzędzia,laboratoria,ogrody botaniczne,rozwój nauk
matematyczno fizycznych,myśli technicznej,językoznawstwa i historiografii. Poszerzył się
krąg ludzi popierających naukę(dwory królewskie,magnaci,duchowni)-sprawili że polska
uczestniczyła w „republice uczonych”. Rozwinięcie mecenatu królewskiego,postawy
oddzielające naukę od religii(tu libertyni i nieliczni wolnomyśliciele).Środowisko
dworskie,Ludwika Maria nawiązały związki z myślą naukową francuską.Główną rolę
odgrywa Pierre Des Noyers (astronomia i astrologia).Jan Kazimierz stworzył z zamku
warszawskiego ośrodek naukowy.Też Władysław IV otaczał się uczonymi.Na zamku-
doświadczenia chemiczno-alchemiczne,botanika,astronomia,wytwórnia przyrządów
mechanicznych i optycznych.tworzy się ośrodek naukowy w gdańsku,stał się w poł XVII
ośrodkiem drukarskim i księgarskim.Lwów tu też wyraźne ambicje naukowe licznych rodzin
mieszczańskich. Józef Naronowicz Naroński-wielotomowa encyklopedia matematyki. Maciej
Głoskowski-podręcznik geometrii praktycznej. Karol Malapert-astronomia w kaliszu,chciał
potwierdzić teorię kopernika.Fizyka-Tytus Liwiusz boratini-głosił ideę ujednolicenia miar i
wag, budował modele samolotów,odkrył plamy na wenus,tworzył koncepcję maszyn
liczacych.Prace z geografii i kartografii-Jan Hartkonoch,Szymon Starowolski.Nie rozwijała
się wiedza lekarska.Postęp w wiedzy technicznej-dzieła geodezyjne Stanisława
solskiego,prace Adama Freytaga,dzieło kazimierza siemienowicza,podręcznik budownictwa
Bartłomieja Nataniela wąsowskiego.rozwój historiografii,wysuneła się na czoło
humanistyki.Pisano kroniki rodzinne,historii uczono w szkołach UK powołał katedrę
historii,historiografia czerpała z własnth tradycji i obcych

(rzym,paryż)-świadomie gromadziła źródła w celu utrwalenia przeszłości,np.Szymon
starowolski zbierał materiały źródłowe, Jan Brożek zbierał materiały do zycia kopernika.
Rozwój teorii historii, dzieło bartłomieja Keckermanna lub konrada grassera,przypisywali oni
historii zadania wychowacze i praktyczne.Rozwój filologii klasycznej(słownik grzegorza
knapiusza) i orientalistyki, rozwój myśli ekonomicznej(sprawy monetarne-H. Feder
,W.Gostowski,A.M. Fredro.Pedagogika(sebastian Petrycy, J.A. Komeński).Filozofia-filozofia
szkolna rozwijała myślenie abstrakcyjne(kierunki np.renesansowy eklektyzm A.
Burski,arystotelizm niescholastyczny B. Keckermann i scholastyczny J. Morawski).Nurty
opozycyjne do arystotelizmu wśród socynian i braci czeskich

33. Sztuka i architektura Baroku w Rzeczypospolitej:główne kierunki, ośrodki, dzieła,
twórcy i inwestorzy – mecenasi
Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej
stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu
byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W

Polsce pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów – zakonników, wzorowane
na rzymskim Il Gesù. Należą tu:kościół w Nieświeżu (1584-1593), zbudowany przez
Giovanniego Bernardoni jako trójnawowa bazylika z kopułą nad skrzyżowaniem nawy
głównej z transeptem i dwoma parami kaplic przylegających do naw bocznych. Kościół został
ufundowany przez

Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę,

Kościół św. Wojciecha i św.

Stanisława Biskupa w Kaliszu

,

dzieło Bernardoniego,jednonawowy kościół w Jarosławiu

(1591-1594), dzieło Britiusa,Sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na
szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje –
kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Pierwsze
sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w
Kalwarii Zebrzydowskiej.
Do budowli wczesnobarokowych należy bernardyński klasztor w Leżajsku. Podobnie jak
klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter.
Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na
planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Prace
związane z wystrojem wnętrz wykonane przez zakonników. Całość otoczona murem
obronnych z basztami.Na Bielanach zbudowano klasztor kamedułów.W latach 1618-1630
kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Budynek stanął
pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z
pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi.Do budowli wczesnobarokowych należy
także karmelicki klasztor w Czernej. Wewnątrz zabudowań klasztornych został
zlokalizowany kościół zaprojektowany na planie krzyża greckiego a jego nawy wydzielają z
dziedzińca cztery niewielkie wirydarze.W Nowym Wiśniczu został zbudowany karmelicki
klasztor oraz kościół parafialny (1616-1621), przy budowie którego pracował Maciej
Trapola.Odmienne rozwiązanie reprezentuje kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643-
1650). Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii,
znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa)Do budownictwa sakralnego należą także
kaplice rodowe(kaplica królewska Wazów na Wawelu, zbudowana w latach 1664-1676. Z
zewnątrz wzorowana na sąsiadującej z nią kaplicy Zygmuntowskiej, kaplica św. Kazimierza
w Wilnie, zaprojektowana przez Tencallę, zbudowana w latach 1623-1636 na planie kwadratu
z kopułą wspartą na bębnie.Architektura świecka przeplatają się formy manieryzmu z
elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym
budowli. W ufortyfikowaniu systemy bastionowe definitywnie zastępują znane z
wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają

ryzality- odbudowa

północnego skrzydła zamku

wawelskiego

, (od

1602

r.), pod kierunkiem

Jana Trevano

;

umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z
dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów,

przebudowa zamku Ujazdowskiego

w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619-1624); dwukondygnacyjna budowla
z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na
planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia, zamek Ossolińskich Krzyżtopór
pod Ujazdowem, zbudowany w latach 1627-1644 przez

Wawrzyńca Senesa.

Przed drugą

wojną światową w

Warszawie

znajdowało się wiele barokowych pałaców i kamienic. Ocalały

tylko niektóre, większość wymagała odbudowy lub wręcz rekonstrukcji: Pałac w Wilanowie,
Pałac Czapskich, Pałac Krasińskich, Kosciół Wizytek.Architekci: Jan Bay, Kacper Bażanka,
Jan Maria Bernardoni,Antonio Castelli,Vincenzo Scamozzi,Samuel arciszewski,Teofil
Spinoski,Krzysztof Bonadura Starszy.

W Wilnie wyewoluowała swoista odmiana baroku

zwana "barokiem wileńskim". Jednym z jej przedstawicieli był

Jan Krzysztof Glaubitz

.

RZEŹBA

W I poł XVII w moda na czarny

marmur

wydobywany w

Dębniku

. Używano go do

wystroju wnętrz

kościołów

i

kaplic

. Najbardziej znane były

nagrobki

. Projektowane między

innymi przez Trevanę, Tencallę i

Sebastiana Salę

, wykonywane w Dębniku albo w

Krakowie

i wysyłane do wielu miejscowości w Polsce. Nagrobki reprezentujące rzymską odmianę
baroku wykonywane były z użyciem dwóch materiałów:czarnego marmuru – stanowiącego
tło i białego lub żółtego

alabastru

, używanego do wykonania dekoracji rzeźbiarskich.

W poł

XVII wieku rzeźba ewoluuje w kierunku form bardziej dynamicznych i ekspresyjnych
inspirowanych twórczością Berniniego i

Alessandra Algardiego

. Nagrobki przyścienne coraz

częściej przyjmują formę popiersia umieszczonego w niszy o bogatej oprawie
architektonicznej. W Polsce tworzą architekt

Giovanni Battista Gisleni

i rzeźbiarz

Giovanni

Francesco Rossi

. Gisleni projektował oprawy nagrobków, scenografie teatralne i ołtarze.

Portretowe dzieła Rossiego charakteryzowała duża dbałość o detal i przedstawienie osoby w
ruchu z wiernym oddaniem chwilowego stanu emocji.

Podobny typ rozwiązania (popiersie w

niszy przyściennej, ale ze znacznie bogatszą oprawą) reprezentuje przyścienny nagrobek
biskupa Andrzeja Trzebnickiego w

kościele św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie

. Wiek XVIII

przynosi modę na nagrobki bez oprawy architektonicznej, z formie

medalionu

z rzeźbiarskim

lub malarskim portretem zmarłego umieszczanym w dłoniach

putta

lub innej postaci

alegorycznej. Kompozycję figuralną uzupełniają elementy dekoracyjne w formie

tumb

,

panoplii

, cokołów i obelisków-nagrobki małżeńskie

Michała Korybuta

i

Eleonory

, Jana III

Sobieskiego i

Marysieńki

w katedrze wawelskiej, dzieła Franciszka Placidiego.

Do dzieł rzeźbiarskich należą także prace sztukatorskie, integralnie związane z architekturą.
W tematyce dominowały sceny z poszczególnych etapów życia aż do śmierci.Najbardziej
znanym dekoratorem tego okresu Giovanni Battista Falconi, twórca dekoracji w kościele św.
Św. Piotra i Pawła w Krakowie, kaplicy Przemienienia Pańskiego w katedrze w Zamościu,
kaplicy Lubomirskich w kościele w Niepołomicach.Rzeźbę figuralną reprezentują prace
Baltazara Fontany (wystrój wnętrza kościoła św. Anny w Krakowie),Giovanniego Francesco
Rossi,Giovanniego Trevano.Do wybitnych rzeźbiarzy należał Andrzej Schlüter. Oprócz
stiuków i kamienia do wykonania elementów wyposażenia kościołów używano drewna.
Najwspanialsze przykłady prac snycerskich to monumentalne, bogato zdobione polichromią i
złoceniami ołtarze i prospekty organowe, stalle i ambony.np w bazylice w Leżajsku, w farze
w Kazimierzu Dolnym, katedrze Oliwskiej, w katedrze w Kamieniu Pomorskim.Barokowe
stalle można oglądać także w katedrze we Włocławku, kościołach św. Antoniego
Padewskiego w Poznaniu i kościele parafialnym NMP w Żaganiu.Wśród artystów
rzeźbiących w drewnie mamy Jerzego Hankisza (postacie świętych w ołtarzu kościoła
Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie), Antoni Frąckiewicz (rzeźby w ołtarzu
katedry kieleckiej), Jan Jerzy Plersch (rokokowa ambona w kształcie łodzi w kościele
Wizytek w Warszawie), Piotr Kornecki (rokokowe ołtarze kościoła św. Mikołaja w Bochni).

MALARSTWO:

dominowała tematyka religijna o charakterze dydaktyczno-

moralizatorskim.Pomimo wielu ograniczeń wprowadzonych przez kontrreformację, malarze
treści religijne dość przedstawiali w realiach współczesnego im świata, wielokrotnie
portretując

żyjące jeszcze osoby. Oprócz dzieł sakralnych powstawały obrazy

alegoryczne.Typową tematyką przedstawienia tańca śmierci, symbolizujące naukę o
umieraniu,wskrzeszeniu zmarłych i zrównaniu wszystkich stanów. W poł XVII wieku, pod
wpływem

Rembrandta

,dzieła o znacznie intensywniejszych barwach i kompozycji

podkreślonej światłocieniem. Do postaci tego okresu należał

Daniel Schultz

, portrecista

królewski. Do malarstwa portretowego należą też

portrety trumienne

. Ich powstanie wiąże się

z sarmackim układem obyczajów pogrzebowych. Wykonywane zazwyczaj w technice
olejowej, na blasze dopasowanej do przekroju trumny, przedstawiały twarz zmarłego. Portrety
trumienne malowane były najczęściej przez malarzy cechowych.

W okresie baroku, oprócz

obrazów o tematyce religijnej, portretów królewskich, arystokracji i patrycjuszów,
powstawały dzieła historyczne o silnych, polskich akcentach. Pod koniec XVIII wieku
rozwinęło się malarstwo iluzjonistyczne sakralne i świeckie.Do malarzy działających w
Polsce, w okresie baroku należeli:Tomasz Dolabella, malarz Zygmunta III Wazy, jeden z

pierwszych przedstawicieli baroku, Franciszek Lekszycki, twórca wielu obrazów o tematyce
religijnych dla świątyń Bernardynów, Krzysztof Boguszewski,jego obrazy Niebieskie
Jeruzalem, św. Marcin z Tours znajdują się w poznańskiej katedrze, Andrzej Stech,
portrecista gdańskiego patrycjatu,Bartłomiej Strobel, malarz na dworze

Władysława IV,

Jan

Tretko

, malarz portretów dostojników duchownych i świeckich

, malaJerzy Szymonowicz-Siemiginowskirz Jana III, ozdobił freskami Wilanów, jego dziełem
jest obraz w ołtarzu kościoła św. Anny w Krakowie, Michał Anioł Palloni, malarz iluzjonista,
zdobił kaplicę św. Kazimierza w Wilnie i pałac w Wilanowie, Alexandre-Francois Desportes,
portrety rodziny Jana III Sobieskiego,Martin Altomonti,malarz epoki
Sobieskiego.MUZYKA,TANIEC,część składowa barokowego artyzmu,przepychu,główne
miejce uprawiania muzyki:kościół,potem dwór królewski i magnackie.Rozpowszechnienie
wielogłosowej

muzyki-kapela

królewska(kierownik-Marco

Scacchi)i

magnackie(S.Lubomirski i M.Wolski)Kompozytor Giovanni Battista Luparini.Rozwój
opery.rozkwit sztuki baletowej za Sasów.

34. Narodziny nowoczesnego narodu i jego cechy w dobie Oświecenia.
Nowoczesny naród polski ukształtował się w okresie pomiędzy Oświeceniem a
Pozytywizmem. Epoka oświecenia przyniosła Europie rozwój myśli filozoficznej, liczne
odkrycia naukowe i ukształtowanie się pełnej świadomości narodowej i obywatelskiej.
Główne prądy umysłowe i idee oświecenia powstały w wierze w nieograniczone możliwości
rozumu ludzkiego i w zamyśle wyzwolenia się z pęt konserwatywnego Kościoła. Idee
oświeceniowe dotarły również do Polski, niosąc za sobą istotne zmiany społeczne i
polityczne.Czynniki te wpłynęły na model człowieka i obywatela w Polsce doby
oświecenia.Idee oświecenia przyczyniły się przede wszystkim do rozkwitu świadomości
politycznej i przejścia od schyłkowej formy feudalizmu do wczesnego kapitalizmu. Walczono
z niszczącym państwo sarmatyzmem i głoszono potrzebę reform.Szczególną rolę w głoszeniu
haseł oświecenia odegrała publicystyka. Dzięki niej każdy człowiek mógł zaznajomić się z
sytuacją polityczną własnego kraju, koncepcjami reform oraz głównymi założeniami filozofii
epoki(np Monitor,miał uczyć i bawić,dzięki niemu człowiek stał się wrażliwy na dobro
państwa, krytyczny wobec posunięć polityków i świadomy potrzeby naprawy
Rzeczypospolitej)Narodziła się świadomość koniczności modernizacji wsi i ulżenia doli
chłopa. Znalazło to potwierdzenie w Konstytucji, gdzie chłopstwo otoczono opieka państwa.
Wtedy to też pojęcie narodu zyskał inne znaczenie. Nie odnosiło się już tylko do szlachty ale
obejmowało wszystkie klasy społeczne. Na kształtowanie się modelu człowieka wpłynęła też
literatura i teatr. Szczególną role w edukowaniu społeczeństwa odegrały dydaktyczne satyry
Ignacego Krasickiego. Wyłonił się z nich obraz upadłej moralnie i politycznie
Rzeczpospolitej. Za taki stan rzeczy odpowiedzialnością obarczył poeta Sarmatów. Powołany
do życia w 1765 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego teatr publiczny stał się
również narzędziem edukacji społeczeństwa. Odtąd dostępny był dla szerokiej publiczności
co przyczyniło się do spopularyzowania tej formy spędzania czasu. Epoka oświecenia to także
okres narodzin teatru narodowego, kierowanego przez aktora i dramatopisarza Wojciecha
Bogusławskiego. Konsekwencją oświeceniowego kultu rozumu i wiedzy było przypisywanie
wielkiej roli edukacji i wychowaniu. Przede wszystkim zlikwidowano zakony jezuickie,
których metoda kształcenia, szerząca ciemnotę i bezruch umysłowy, sprzyjała utrzymaniu
stosunków feudalnych. Wszystkie instytucje o charakterze oświeceniowym(zag.35,np
Komisja Eduk.Narodowej) ukształtowały nowy model Polaka – oswobodzonego z pęt
schematycznego myślenia, podyktowanego nauką Kościoła, wykształconego, krytycznie
myślącego, otwartego na świat, etycznego i tolerancyjnego. Artystyczny mecenat króla
przyczynił się wykształcenia wspaniałych malarzy, architektów i pisarzy oraz modernizacji
Warszawy, wtedy powstały Łazienki, Pałac Rzeczypospolitej i Teatr na Wyspie. Król

zasłynął z organizacji spotkań artystów i elit intelektualnych zwanych obiadami
czwartkowymi. Na swój dwór sprowadził znakomitych artystów: malarzy Marcelo
Baccarelliego i Canaletto oraz architekta Dominika Merliniego. W ślad za królem podążyło
bogate mieszczaństwo. Klasycyzm mieszczański spowodował rozwój urbanistyki,
powstawały hotele, domy handlowe i bankierskie, kamienice czynszowe, ratusze, teatry,
budynki bibliotek, akademii i szkół projektu najlepszych architektów. Wiek światła, rozumu i
filozofii stworzył człowieka dojrzałego intelektualnie, wolnego, idącego z postępem,
tolerancyjnego, któremu towarzyszył optymizm poznawczy. Horyzonty, dążenia i ideały
oświecenia pozwoliły wstąpić społeczeństwu polskiemu na drogę rozwoju myśli politycznej,
ustroju i postawy obywatelskiej. Zaowocowały uchwaleniem Konstytucji 3 Maja,
powołaniem licznych instytucji oświaty, kultury i nauki. Wychowanie zgodne z ideałami
oświecenia ukształtowało nowoczesne pokolenie, które musiało „uzdrowić” ojczyznę, a
następnie zmierzyć się z realiami niepodległej Rzeczpospolitej. obywatele zrozumieli
potrzebę wzmocnienia władzy i przeprowadzenia reform.Ogólnoświatowy charakter epoki
określa filozof Immanuel Kant:„Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka
niepełnoletniości, w którą popadł z własnej winy.Miej odwagę posługiwać się swym własnym
rozumem. Przemiany w świadomości mieszczaństwa i częściowo chłopstwa=wstep do
kruszenia się pojęcia narodu szlacheckiego.Oswiecenie dało koncepcję narodu obejmującego
wszystkiego stany.Solidarność stanowa mieszczan.Nowoczesne podejście do własnosci-
wazniejsze było dysponowanie własnością niż urodzenie,wieksze znaczenie miało kryterium
majątkowe.Hugo Kołłątaj proponował,by wszyscy byli wolni,stosunki ekonomiczne miały
być regulowane kontraktami.Rozumienie narodu jako narodu obywateli wolnych.Słabło
doszukiwanie się sarmackiej genealogii własnych rodów,nasiliło się czerpanie z własnej
historii.Świadomość historyczna elit nasycała się elementami swieckimi,mniejszą role miała
opatrzność,większą świadome działanie.Wiara w postep dziejowy i doskonalenie się ludzi
wraz z biegiem dziejów.Nawiuązano do idei praw naturalnych człowieka(J.J.Rousseau)

35. Przyczyny przewrotu umysłowego w Polsce XVIII w. Światopogląd i mentalność
ludzi epoki Oświecenia.
Druga połowa wieku siedemnastego i początek osiemnastego pogrążył nasz kraj w głębokim
zacofaniu kulturalnym i dusznej atmosferze marazmu i konserwatyzmu. Świeże prądy
umysłowe z Zachodu związane z epoką Oświecenia, dotarły i do Rzeczpospolitej, choć
początkowo przeszczepiali je na nasz grunt bardzo nieliczni. Liczyli, że nowe idee (podobnie
jak na Zachodzie) dotrą do społeczeństwa, a szczególnie do szlachty - jego kierowniczej
warstwy, i pozwolą uporać się z przeżytkami feudalizmu polskiego. Wstępna faza Oświecenia
- czasy saskie - miała szczególnie ciężkie zadania przed sobą, ponieważ kraj w tym okresie
znalazł się na kulturalnym, społecznym i moralnym dnie. Mimo to udało się dokonać
przewrotu umysłowego, który był wstępem do dalszych działań. Nastąpiło to mniej więcej w
latach trzydziestych XVIII wieku. W latach czterdziestych, działania te zaowocowały
powstaniem licznych instytucji naukowych i kulturalnych w duchu Oświecenia. Przemiany te
miały związek z wystąpieniem grupy magnatów skupionych wokół "Familii" Czartoryskich,
stawiających sobie za cel głębokie reformy w kraju. Stronnictwo to zdobyło duże wpływy na
dworze Augusta III. Do zasłużonych jego działaczy należeli min.: bracia Załuscy, Stanisław
Leszczyński, Stanisław Konarski. Ksiądz Konarski rozpoczął reformę szkolnictwa od
założenia nowoczesnej, elitarnej szkoły Collegium Nobilium w 1740 roku, wychowującym
młodych arystokratów w nowoczesnym duchu Oświecenia i przy pomocy nowoczesnych
metod (min. wprowadzono takie przedmioty jak historię, prawo, ekonomię, języki nowożytne
w tym polski. Powstało jeszcze kilka innych kolegiów pijarskich. Sukcesy pijarów i ich
konkurencja skłoniły potentatów na edukacyjnym rynku - jezuitów - do podobnych reform i
trzeba przyznać, że wkrótce prześcignęli poprzedników, przynajmniej ilością nowoczesnych

placówek. Te zasługi księdza Konarskiego trzeba uznać za największe ponieważ przyczyniły
się do wychowania nowego świadomego i aktywnego politycznie pokolenia. Ci najsłynniejsi
ludzie oraz wielu innych przetarło drogę i umożliwiło gorączkę reformatorskiej epoki
stanisławowskiej. Tak nazywamy drugi etap polskiego Oświecenia, rozpoczynający się w
1764 roku elekcją Poniatowskiego na tron. Król przejął kierowniczą rolę w dziele odbudowy
państwa i położył dla niego wielkie zasługi. W tym okresie ideologia Oświecenia stała się
oficjalną doktryną państwową. Ludzie obozu królewskiego forsowali program "naprawy
społeczeństwa". W jego realizacji pomóc miały świeżo powoływane instytucje życia
kulturalnego. W osiemnastym wieku rozwijać się zaczęła polska publicystyka i związana z
nią prasa. W nowych, krótkich formach - esejach, felietonach, artykułach, listach, reportażach
krytykowali sarmackie zacofanie, postulowali nowe wzorce osobowe, bronili mieszczan i
chłopstwo, pisali o problemach politycznych i gospodarczych kraju. Publicystyka i rozwój
prasy przyczyniła się do wzmożenia działalności wydawniczej. Przyczynili się do niej już
bracia Załuscy. W latach siedemdziesiątych najsłynniejsze były dwie oficyny: Michała Groela
i Piotra Dufoura. Wydawali oni dzieła najwybitniejszych twórców czasów stanisławowskich,
a także czasopisma, encyklopedie, teatralia.Łączy się z okresem przeobrażeń gosp. i społ.
zmierzających do podniesienia kraju z zacofania cywilizacyjnego. Badacze chętnie posługują
się pojęciem przełomu oświeceniowego dla podkreślenia siły i intensywności tych
przeobrażeń oraz ich znaczenia. Wystąpiły one zwł. w świadomości ideowej i polit. epoki:
pojęcie narodu przestało odnosić się jedynie do stanu szlach., ale zakresem swoim zaczęło
ogarniać także mieszczan i chłopów. Nastąpił rozwój nowoczesnych instytucji i form życia
kult. Istotną rolę w życiu lit. i artyst. epoki odegrał Stanisław August. Królewski program
unowocześnienia Polski znalazł najpełniejszą realizację w dziedzinie kultury - Stanisław
August był inicjatorem i twórcą wielu podstawowych instytucji kult. (Teatr Nar., Szkoła
Rycerska, KEN, „Monitor”), inspiratorem nowoczesnego opracowania dziejów Polski
(Historia narodu polskiego A. Naruszewicza), w dziedzinie zaś literatury inspiratorem
twórczości dydakt.-satyr, w stylu klasycyst. (F. Bohomolec, Naruszewicz. I. Krasicki, także S.
Trembecki). Mecenat artyst. króla - zwrócony przede wszystkim na dziedzinę sztuk plast. -
odegrał także dużą rolę w literaturze: król roztaczał opiekę nad pisarzami, wspomagał ich
materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe. Mecenat król, był gł. podstawą działania
Teatru Narodowego. Oświecenie wniosło do tradycji europejskiej nowe, trwałe wartości,
spośród których najważniejsze było wprowadzenie na stałe do świadomości ludzkiej
przekonania o sile i możliwościach poznawczych rozumu, o randze nauki i oświaty, o wadze
ideałów wolności i równości - indywidualnej i zbiorowej.

36. Odrodzenie szkolnictwa i oświaty. Komisja Edukacji Narodowej
Nasiliły się tendencje do poprawy szkolnictwa za Stanisława Augusta Poniatowskiego.”Takie
bedą rzeczypospolite jak ich młodzieży chowanie”.Potrzeba rozwoju i reformy oświaty.W tej
atmosferze na sejmie w1773 idea powołania Komisji E.N.,realizujacej zasadę pastwowego
systemu szkolnego.Przeciwnicy:nuncjusz papieski Józef Garampi,niektóre konserwatywne
kręgi szlacheckie.Król i reformatorzy przeprowadzili reformę w skali
europy(wzory:Francja,anglia,Austria).Przygotowali do niej opinię publiczną.Członki
KEN:intelektualiści

i

politycy,młodzi

i

dynamiczni.I.Massalski,M.Poniatowski,J.Chreptowicz,A.Sułkowski,A.Zamoyski,A.K.Czartor
yski,I.Potocki,A.Poniński.Głównym inicjatorem powstania Komisji był ksiądz Hugo
Kołłątaj.Komisja była pierwszym na świecie ministerstwem oświaty. Jednak od początku
faktycznymi pracownikami Komisji była grupa uczonych i artystów skupiona wokół
Kołłątaja, który nadawał cały czas ogólny kierunek jej działaniom.Do zasłużonych

"ekspertów" zalicza się pisarzy Franciszka Bielińskiego i Juliana Ursyna Niemcewicza, oraz
uczonych Feliksa Oraczewskiego, Andrzeja Gawrońskiego, Dzięki osobistemu protektoratowi
króla i "Familii" Komisja miała niemal zupełną swobodę działań.Przejęcie tego, co zostało po
majątku jezuitów,dało Komisji dużą niezależność finansową.Nowe podręczniki załatwiło
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.Komisja zmierzała do podporządkowania sobie i
jednolitego prowadzenia szkolnictwa w kraju.Najpierw zajęła się srednim.Istniejące szkoły
podzielono na 2 typy:wydziałowe(7letnie)i podwydziałowe(6lat)Podlegały szkołom
głównym(UK i Wileński).Nauczanie miało charakter obywatelski(nowoczesna koncepcja
narodu)i zwiazany z potrzebami rozwoju gospod.i techn.Nacisk na nauki przyrodnicze i
unowoczesnienie

wiedzy

o

społeczeństwie.Przedmioty:mechanika,rolnictwo,chemia,botanika,zoologia,prawo.

W

szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim.Poglądową
metodę nauczania zamiast pamięciowej,Zadbano o kondycję fizyczną uczniów,
wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne.Przygotowywała ważne dla szkół parafialnych
podręczniki(Onufrego Kopczyńskiego,Gawrońskiego,Piramowicza)Akademia Krak.stała się
też ośrodkiem kształcenia nauczycieli,1782 Kołłątaj rektorem zreformowanej
uczelni.Reformując Akademię kierowano się założeniami filozoficznymi i
praktycznymi.Racjonalizm i metody empiryczne.Reforma Wydziału Filozoficznego.Osobno
seminaria nauczycieli założyli Massalski w Wilnie,Poniatowski w Łowiczu.Od roku 1789
rozpoczął się stopniowy rozkład i utrata wpływów Komisji, co było procesem równoległym
do powolnej utraty wpływów politycznych przez stronnictwo reformatorów i rozkładu
Rzeczypospolitej. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego frakcja reformatorów zgodziła się na
daleko idące ustępstwa w sprawach szkolnictwa, aby móc przeforsować Konstytucję 3 maja.
Konstytucja ta czyniła prezesem KEN prymasa Polski, który zasiadał w Straży Praw jako
swoisty minister oświaty.Cios Komisji zadała konfederacja targowicka, która odebrała jej
władzę nad szkołami zakonnymi oraz całkowicie zmieniła jej skład.Dokonania:całkowita
reorganizacja oraz stworzenie od podstaw systemu szkół średnich, opracowanie nowych
programów nauczania w duchu umiarkowanego

oświecenia,

utworzenie

seminariów

nauczycielskich

przy uniwersytetach,

publikacja nowatorskich

podręczników szkolnych

– w

sumie wydano 27 podręczników, z których część po raz pierwszy stworzyło polską
terminologię naukową takich dziedzin jak fizyka, matematyka, chemia, logika, gramatyka,
zaczęto nauczać w języku polskim - nauka w języku

łacińskim

była zakazana.

37. Nauka polska w epoce Oświecenia.
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi
wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo.
W 1740 pedagog i pisarz polityczny Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium
Nobilium. Była to szkoła pijarska gdzie wprowadzono wysoki poziom nauczania,
uwzględniający języki obce, nauki ścisłe, historię, geografię, wychowanie fizyczne oraz
dbałość o wartości moralne. Zgodnie z ideałami oświecenia nacisk kładziono na umiejętność
jasnego i racjonalnego myślenia, stąd porzucono pamięciową metodę uczenia, zastępując ją
poglądową. W celu upowszechnienia dostępu do wiedzy z inicjatywy braci Załuskich
założona została w 1747 roku Biblioteka Rzeczypospolitej. Dalsza reforma szkolnictwa
polegała na powołaniu Szkoły Rycerskiej. Z założenia miała kształcić w duchu patriotyzmu
kadrę oficerską, cechującą się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą
moralną i obywatelską. Jej wychowankami byli między innymi Tadeusz Kościuszko, Julian

Ursyn Niemcewicz oraz Jakub Jasiński. W 1773 roku utworzona została Komisja Edukacji
Narodowej – pierwsze w Europie ministerstwo oświaty. Zajęła się kształceniem kadry
oficerskiej, reformą Akademii Karkowskiej i Wileńskiej, wprowadziła do szkół język polski,
ograniczając łacinę. Literaci i publicyści wnieśli swój nieoceniony wkład do odrodzenia
języka polskiego, oczyścili go z barbarzyńskiego okresu saskiego i przywrócili jego piękno.
W 1775 roku założono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się
opracowywaniem podręczników szkolnych, szczególnie zaś zwrócono uwagę na reformę
gramatyki. Wielką rolę z zachowaniu tożsamości narodowej rodaków odegrał Onufry
Kopczyński. Był autorem „Gramatyki języka polskiego” oraz licznych podręczników
szkolnych. Program oświeceniowy starało realizować także Towarzystwo Przyjaciół Nauk
utworzone w 1800 roku. W 1743 roku z inicjatywy Daniela Gralatha powołano w Gdańsku
Towarzystwo Przyrodnicze. Prace Jana i Andrzeja Śniadeckich poszerzyły wiedzę z zakresu
matematyki, astronomii oraz chemii, a założone w 1753 roku przez Marcina Poczobuta-
Odlanickiego obserwatorium astronomiczne umożliwiło wykorzystanie tej wiedzy w
praktyce. Z zakresu botaniki, zoologii i nauk rolniczych, pojmowanych jako umiejętności
stosowane na szczególną uwagę zasługują prace Krzysztofa Kluka. Równie prężnie rozwijało
się w osiemnastowiecznej Polsce wolnomularstwo zmierzające przede wszystkim do rozwoju
wewnętrznego człowieka i wspierania działalności naukowej i kulturalniej. Wywodzi się z
niego związek Filantropów,propagujący związki nauki z praktyką,na jego czele sam
król.Nauki matematyczne i astronomia:poziom światowy,Kraków,Wilno,Marcin Poczobut-
Odlaniecki,Michał Hube,Jan Śniadecki(pierwszy podrecznik algebry).Zajmowano się nadal
teoriami

Kopernika(E.Debicki

i

G.Arakiełowicz)Chemia:P.Jaśkiewicz

z

Ak.Krakowskiej.znawca mineralogii.W Wilnie J.Śniadecki.Historia naturalna,czyli botanika i
zoologia,uprawiana z myślą o poprawie rolnictwa,K.Kluk-9 tomów opisu polskiej
flory,fauny,minerałów.W zakresie geologii w Wilnie J.A.Forster.Geografia:Stanisław
Staszic,Ignacy Zaborowski-rozwijał wiedzę matematyczno-mierniczą i geodezję.Karol
Wyrwicz opracował podręcznik geografii.Kartografia:król czynił starania o stworzenie mapy
Polski,pracował nad tym Karol Perthees.Podróżnicy opisujący różne kraje:J.Potocki opis
Turcji i Egiptu,M.J.Borch Sycylii.Wiedza rolnicza:K.Kluk,P.Brzostowski,W lecznictwie
podobnie

jak

w

rolnictwie

odwoływano

się

do

badań

podstawowych(anatomia,fizyka,chemia).Rozwój nowoczesnej chirurgii,położnictwo jako
dział szpitalnej medycyny.Ojciec polskiej chirurgii Rafał Czerwiakowski z UK.Nauki
humanistyczne:dość duże ożywienie ale bez wybitności.Przodował Gdańsk z wpływami
kanta,Przystosowanie europejskiego fizjokratyzmu do warunków polskich odzwierciedlał się
w rozważaniach ekonomicznych Kołłataja,Popławskiego,Stroynowskiego..Józef Wybicki i
Ferdynad Nax-ciekawe rozważania ekonomiczne.Reforma prawa jako główny element
ogólnego programu reform.Dążono do kodyfikacji prawa(np kodeks Andrzeja
Zamoyskiego).Wincenty Skrzetsuki opracował Prawo polityczne narodu Polskiego,a Teodor
Ostrowski przedstawił prawo sadowe.Rozwój badań historycznych.Wincenty
Skrzetuski(Dzieje królestwa szwedzkiego),Kajetan Skrzetuski,ojciec polskiej nauki
historycznej to Adam Natruszewicz,w swym Memoriale miał ambitny program stworzenia
nowoczesnej historiografii polskiej.

38. Architektura i sztuka (malarstwo, grafika, rzeźba, rzemiosło artystyczne) w dobie
Oświecenia.
Mecenat króla i rodów magnackich:Czartoryscy, Lubomirscy,Potoccy, Brannicy
w malarstwie – Marcella Bacciarellego, Jan Norblin,sprowadzony przez
Czartoryskich,wywodzący się z nurtu rokokowego, Franciszek Smuglewicz, Aleksander
Orłowski.Bernardo Belotto.Canaletto,mający sławe europejską,malujący głównie widoki,jego

obrazy uznawane są za wybitne dzieła o niezwykłych zestawieniach barw i grze świateł i
cieni.Zygmunt Vogel,K.Wojniakowski,Wiele ich obrazów odzwierciedlało sytuacje
kraju,stosunki społeczne,polityczne,np powstanie kościuszkowskie.Na całym terytorium
Rzeczypospolitej powstały placówki wytwórcze z różnych dziedzin:ceramiki, budownictwa,
szkła, tkactwa, konkurując z importem wyrobów sztuki zdobniczej z zagranicy. Sztuka
barokowa i rokokowa po 1760. W ostatnim 20leciu sformułowano tezę o pluralizmie
stylistycznym w sztuce Oświecenia.Nurty klasycyzujące uważa się za najbliższe ideologii
Oświecenia. Równolegle wymienia się owe nurty w sztuce, które wiąże się z przejawami
sentymentalizmu i preromantyzmu.Należy uznać,że są to te zjawiska, które w jakiś sposób
wiążą się z procesem w życiu umysłowym,termin Oświecenie zarezerwować tylko dla
zespołu zjawisk, związanych z przewrotem umysłowym,który wtedy nastąpił.Jeśli przyjmie
się taką definicję, to kontynuacji sztuki barokowej i rokokowej nie będzie można uznać za
nurt barokowy i rokokowy sztuki Oświecenia.Wśród budowli zaprojektowanych jednolicie w
stylu barokowym i rokokowym większość stanowiły kościoły i klasztory.Styl ten doskonale
wyrażał ideologie Kościoła w tamtych czasach, sprzyjał kościelnej propagandzie.Wiele takich
budowli zasługuje na miano wybitnych dzieł sztukinp kościół dominikanów obserwantów w
Warszawie,kościół kanoników regularnych w Trzemesznie,zespół w Borunach w
Oszmiańskiem. Wszystkie te fundacje powstają w 60, 70, a nawet 80 latach XVIII w., za
panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego,ale stanowią twórczą kontynuację baroku i
rokokaTo samo dotyczy kościołów powstałych po 1760r. Aż po lata 90 XVIII w. jest ich
wiele w Wielkopolsce, Małopolsce i na Rusi Czerwonej.Na ich stylistyczną koncepcję
wpłynęły tradycje sakralne. Wśród prowincjonalnych budowli wyróżniają się kościoły o
odrębnym wyrazie architektonicznym, kontynuujące barokowe koncepcje, np.kościoły w
Szewnej i Górach Wysokich budowane przez księdza Józefa Kraśnickiego.Budowa i
przebudowa kościołów parafialnych spoczywa na fundatorach,dlatego też starano się
zachować ten zwyczaj,kierując się przekonaniem, że przymierze dworu z Kościołem
doskonale sprzyja utrzymaniu dotychczasowej struktury społecznej.Jedynie zespół
bazyliański w Poczajowie opierał się na hojnym mecenacie magnackim.Jego fundatorem był
starosta Mikołaj Potocki, tkwiący całkowicie w epoce saskiej.Powstaje też tylko jedna
magnacka rokokowa rezydencja – przebudowany pałac, nowy odwach, teatr dworski, ogród
regularny, przebudowany kościół parafialny, fasada kościoła bernardynów w
późnobarokowym stylu. Jest to Dukla Jerzego Augusta Wandalina Mniszcha i jego
żony.Zespólu tego nie można zaliczyć do sztuki Oświecenia.Przy sztuce baroku i rokoka
wymienić należy tez wystrój setek kościołów, w tym ołtarze powstałe po 1760r. Szczególnie
ze Lwowa. Z lwowskim środowiskiem artystycznym wiążą się rokokowe ołtarze katedry
sandomierskiej z lat 1770 – 1775.Z Wielkopolski jako wybitne przykłady rokokowe
przytoczyć można wyposażenie zakrystii kościoła filipinów w Gostyniu,Rozdział o sakralnej
sztuce baroku i rokoka zamykać trzeba na końcowych latach XVIII w.W dziedzinie
architektury świeckiej wymienia się wiele pałaców wiejskich i miejskich, dworów i
kamienic.Największe zainteresowanie budzi pałac biskupi w Ciążeniu.Rokokowe
dekoracje,będą częste do lat 70. Wpłynęły na to gusta właścicieli i tradycje architektoniczne.
W ramach mecenatu królewskiego zanotować można projekty całkiem rokokowe. Projekt
Jana Plerscha Sali Balowej Zamku królewskiego świadczy o postawie artysty, a nie
inicjatywie króla.Pierwsza faza klasycyzmu w 1760 – 1780Nowe tendencje w sztuce
docierały do nas rożnymi drogami. Przenosili je sprowadzeni do Polski artyści, jak Ch. P.
Coustou. Zapoznawali się z nimi artyści podczas swych podróży zagranicznych i propagowali
je w kraju.Najwybitniejszym architektem lat przełomu był Efraim Szreger. Na przełomie lat
1761 i 1762 sporządza interesujący projekt fasady kościoła karmelitów w Warszawie,
stanowiący ważny etap w procesie kształtowania się polskiego klasycyzmu.Inne projekty:
przebudowa pałacu prymasowskiego w Skierniewicach i katedry gnieźnieńskiej w latach

1761 – 1766. Te wypadki świadczą o inicjatywie nie kościelnych mocodawców, lecz woli
twórczej architekta.Obejmując rządy Stanisław August od razu zwrócił się w kierunku
Francji.Stamtąd też sprowadza architekta Wiktora Louisa i zleca mu zaprojektowanie
przebudowy Zamku królewskiego w Warszawie.styl Louisa stanowił jedną z odmian
klasycyzmu francuskiego.Różne elementy stylu Louisa z jego warszawskiego okresu stały się
składowymi elementami odmiany dworskiej wczesnego klasycyzmu polskiego. W projektach
przebudowy Zamku królewskiego Jakub Fontana i Efraim Szreger szukali rozwiązania fasady
w oparciu o fasadę kolumnową Luwru, projekty te jednak nie zostały zrealizowane W latach
przełomu poszukiwano dla monumentalnego gmachu rozwiązania, wypływającego z
inspiracji gmachami francuskimi z czasów epoki Ludwika XIV, gdyż Stanisław August
właśnie w nim widział wzór władcy. Polski mecenas nie przejmował jednak mechanicznie
pomysłów z zagranicy, lecz szukał samodzielnie form wyrazu dla swych idei nowych
kształtów w sztuce. O samodzielnym kształtowaniu się nowego stylu świadczy też Gabinet
Marmurowy, wykonany wg projektu Fontany w latach 1768 – 1771. Proces kształtowania się
koncepcji wypływał tu z własnych, miejscowych tradycji architektonicznych. Fontana
zmodernizował barokowe wnętrze z czasów Władysława IV. Stąd ciemne, marmurowe
wykładziny ścian i mocne formy wnętrza.Olejne obrazy stanowią składowy element
kompozycji. Koncepcja ta jest jedną z podstawowych cech klasycystycznego “stylu
Stanisława Augusta”. Architektura ta odznacza się barokową mięsistością kształtów,
parzystymi kolumnami, wyposażeniem w zwierciadła.Wśród wielu wybitnych uczonych
występuje niesłuszna tendencja do zlikwidowania w sztuce XVIII – XIX wieku okresu
klasycyzmu, do powiązania baroku z romantyzmem Jednak racjonalizm Oświecenia znajduje
najlepsze odbicie właśnie w klasycyzmie, a ten u nas nie jest formą wypowiedzi baroku i
romantyzmu. Jest to odrębny okres.W 3 ćwierci XVIII w pojawia się nurt „zimny barok”. Jest
to etap okresu przełomu, gdy architekci redukują i upraszczają dekoracje wnętrz, uspokajają
bryły budynków,np pałac Raczyńskich w Rogalinie z lat 1768-1773 i pałac biskupów w
Wolborzu.Druga faza klasycyzmu 1780-1800Dopiero w połowie lat 70-tych przemiany w
życiu umysłowym znajdują wyraz w sztuce. Pojawia się tendencja do wzmocnienia
obronności kraju, rozwoju życia umysłowego, nauki, oświaty, kultury. przykładem jest dom
bankiera Fergussena Teppera wybudowany według projektu Szregera.Miał być domem
bankierskim i handlowym a jednocześnie nową kamienicą czynszową,

Racjonalizm w wieku Oświecenia, pęd do rozwoju nauki, oświaty i kultury znalazły
wyraz w architekturze projektowanej funkcjonalnie, a nie w oderwaniu od jej użytkowych
zadań. Wzorów dostarczało np. wydawnictwo Neufforge'a z 900 rytowanymi projektami
różnych budowli.Szreger i Zug odegrali czołową rolę w budownictwie użyteczności
publicznej. W nurcie tym dużą rolę odgrywał mecenat mieszczański Typowe budynki z
innych dziedzin życia to gmach Akademii Nauk Merliniego, Obserwatorium
Astronomiczne Marcina KnackfusaW dziedzinie kultury Stanisław Kostka Potocki
projektuje budynek muzeum, a z inicjatywy króla powstają teatry w Łazienkach i gmach
Teatru Narodowego.Reformy wywołują potrzeby przebudowy ratuszów,Największy z
wybudowanych jest ratusz w Wilnie zaprojektowany przez Wawrzyńca
Gucewicza.Wyrazem nowych potrzeb był hotel „Pod Orłem Białym” na Tłomackiem w
Warszawie projektu Zuga,Ważną dziedziną jest budownictwo wojskowe, głównie
koszary, jako wyraz troski o bezpieczeństwo kraju. Wyspecjalizował się tu Stanisław
Zawadzki.Zainteresowanie starożytną kulturą występuje ok 1760. Sprowadza się z
zagranicy wydawnictwa sztychowane, ilustrujące starożytności rzymskie.W Rzymie
popularny był Franciszek Smuglewicz, który wykonał liczne akwarele, ilustrujące zabytki
starożytne.Typ dekoracji arabeskowo-groteskowej rozpowszechnił się dzięki
sztychowanym przez Smuglewicza dekoracjom Złotego Domu Nerona i akwarelowym
rekonstrukcjom willi Laurentina Pliniusza Młodszego. W Polsce w ramach mecenatu

królewskiego wybitnymi przykładami są dekoracje Plerscha w Łazienkach – w Białym
Domku, w sali balowej.Elementami dekoracyjnymi były też wazy antyczne tzw etruskie i
starożytne rzeźby. W architekturze jako przykłady nurtu antykizującego wymienia się
fasadę katedry i ratusza wileńskiego, projektu Gucewicza,amfiteatr w Łazienkach. Nurt
antykizujący wyraża się w architekturze, malarstwie, rzeźbie, w motywach parkowych
dekoracyjnych pawilonów i sztucznych ruin.Przenika do nas z Italii i przez architekturę
Palladia. Ze swymi manierystycznymi motywami wywarła duży wpływ na klasycyzm
angielski w XVIII w. i tak znaczny oddźwięk miała w Polsce, że jeden z nurtów ostatniej
ćwierci XVIII w. nazywamy Palladiańskim. Najlepiej reprezentowany przez Stanisława
Kostkę Potockiego i Piotra Aignera. Ich dziełem jest fasada kościoła bernardynów w
Warszawie z lat 1786-1788.Palladianizm wyrażał się w założeniach pałacowych, np.
Narol, Szczekociny, Kock, Siedlce, Tulczyn,Często występują dwa motywy tego stylu –
wgłębne portyki kolumnowe w elewacjach i trójdzielne okna z arkadką nad członem
środkowym.Pod koniec lat 70-tych w twórczości Szregera i Zuga pojawiają się tendencje
awangardowe, które są odpowiednikiem nurtu francuskiego,którego reprezentantem był
architekt Ledoux.cechy to surowość kompozycji, zminimalizowane dekoracje, porządek
dorycki. W latach 70-tych awangardowym architektem był Zug.W latach 80-tych XVII w.
pojawia się charakterystyczny dla polskiej architektury polski pałac, polski dwór, polski
dworek W wyposażeniu ich wnętrz ważne były portrety Marcello Bacciarellego,
Giewanniego Lampiego, Józefa Grassiego i Józefa Faworskiego.np pałac Jabłonowskiego
w Kocku, najważniejszy pałac w Siernikach projektu Kamsetzera.Egzotyzm,
sentymentalizm, romantyzm.odzwierciedlają się w pejzażowym, nieregularnym parku
zwanym sentymentalnym lub romantycznym i angielskim, bo stamtąd wywodzi się jego
rodowód. Gust do angielszczyzny w latach 70-tych objął wiele dziedzin życia np. ubiór,
malarstwo.Wybitni ludzie oswiecenia zainteresowali się losem chłopów i człowieka w
świecie w ogóle, stąd sentymentalne hasło powrotu do natury, chatki w parkach i nowe
formy w budownictwie wiejskim. W latach 70-tych powszechne są chińskie pawilony
parkowe, wywodzą się z pomysłów angielskiego architekta Chambersa, np. pawilony i
motywy chińskie w Łazienkach projektu Kamsetzera.Drugą odmianę stanowiły pawilony
inspirowane przez sztukę Islamu,np. w ogrodzie Zugowskim na Książęcem.3 odmianą są
motywy egipskie występujące w projektach Zuga.4 odmiana nawiązuje do prymitywnych
cywilizacji i ludów pierwotnych, tu np. krągły szałas indyjski na Mokotowie.
Sentymentalizm uwidacznia się w dekoracyjnych motywach parkowych, np.
młynach,holenderniach w których urządzano mleczarnie, na tablicach i kamieniach z
czułymi napisami.Romantyzm wyrażał się też w tęsknocie za swobodą,w upodobaniu do
asymetrii,w kulcie ruiny, np. projekt glorietty flamandzkiej Zuga, lub Bacciarellego na
Bagateli Kamsetzera Można wymienić wiele przykładów architektury malowniczej. Jej
cechy to: asymetryczność budynku, efektowne motywy, wieżyczki typu piętrowych
dzwonnic,dekoracje czerpane z różnych stylów, najczęściej gotyckiego.Pierwsze
gotycyzujące pawilony pojawiły się w Nasolcu w Warszawie, urządzane przez Zuga
Ciekawym przykładem jest Dom Gotycki w Arkadii, wzniesiony jako przybytek
melancholii i nieszczęścia. W wielu projektach Zuga i Kamsetzera występuje pozór
zrujnowanego budynku, maja świadczyć o starożytności i wzbudzać smutek w obliczu
nieuchronnej ruiny, następującej z biegiem czasu.Pierwsza faza gotycyzowania w Polsce
zamyka się czasem w około 1815r. Jako pierwszą budowle neogotycką wymienia się
bramę triumfalną na Rynku Starego Miasta w Warszawie z okazji koronacji Stanisława
Augusta w 1764r. Świadczyć miała o odległej starożytności, z której Polska się wywodzi.
Od początku lat 70-tych pawilony gotyckie wypowiadały uczucie sentymentalne i
romantyczne, które często się ze sobą splatały. Po roku 1800 gotycka architektura wyraża
też romantyczny kult narodowej przeszłości.WnioskiDo architektury Oświecenia nie

należy zaliczać dzieł całkowicie barokowych i rokokowych, Ówczesny przewrót
umysłowy znajduje odbicie w różnych kształtach i stylach, wyrażających różne myśli i
uczucia człowieka z okresu Oświecenia. Najbardziej charakterystyczne dla tej doby jest
postawa racjonalistyczna, a tę najlepiej wyrażają różne nurty klasycystyczne w sztuce.
Architektura to główna dziedzina oświecenia