1.1 Cel pracy

Współczesna polska młodzież licealna to pokolenie urodzone po 1989 roku, pokolenie dorastające w zupełnie innych warunkach społecznych, ekonomicznych i kulturowych niż pokolenia wcześniejsze. Te różnice sprawiają, że często nie rozumiemy naszej młodzieży. Socjolodzy i psycholodzy zwracają uwagę, że szczególne wymagania rozwijającego się wolnego rynku, sprawiają, że rodzice mają mniej czasu dla swoich dzieci, co więcej, wzorce wychowawcze, które próbują wpoić swoim dzieciom, często zdają się nie przystawać do warunków współczesnego świata. Społeczeństwo postindustrialne, kapitalizm, demokracja, popkultura, media ze szczególnym uwzględnieniem internetu, konsumpcjonizm czy też globalizacja to pojęcia najczęściej używane przez młodzież gdy prosi się ją o wymienienie głównych sił kształtujących rzeczywistość w której dorastają (Świda-Zaręba).

Specyfika rzeczywistości stawia młodym ludziom nowe wymagania w zakresie budowania własnej tożsamości, co jest głównym zadaniem okresu rozwojowego jakim jest dojrzewanie (Obuchowska). Brutalizacja życia codziennego, zwiększona ilość przemocy na ulicach i w telewizji, dostępność, różnorodność i powszechność narkotyków to tylko nieliczne nowe zagrożenia, wobec których młodzież musi się określić i na temat których musi ukształtować sobie swój własny pogląd. Takie subiektywne przekonanie o tym jaki świat jest naprawdę i to jakie miejsce „ja” w nim zajmuję nazywamy światopoglądem. (Górycka,1991)

Tak rozumiany światopogląd jest ważnym wyznacznikiem poczucia autonomii człowieka i podstawowym czynnikiem regulującym relacje podmiotu ze światem w którym żyje. Jednym z głównych zadań rozwojowych okresu dorastania jest budowanie i utrzymywanie satysfakcjonujących relacji z innymi ludźmi, oraz wykształcenie wzorców efektywnego działania obejmujących fazę planowania i realizowania wyznaczanych sobie przez podmiot celów (Zaleski). Umiejętności te, jeżeli współwystępują z brakiem symptomów psychopatologicznych, określane są w literaturze mianem przystosowania jednostki (podręcznik Risb). Światopogląd jak i przystosowanie powstają i zmieniają się w toku życia jednostki stanowiąc wypadkową cech indywidualnych jak i interakcji ze środowiskiem. Jeżeli zgodzimy się z twierdzeniem Guryckiej (1991) że światopogląd człowieka może być ważnym czynnikiem prognozy społecznej, stanowiąc istotny predykat zachowań, to uprawniony staje się wniosek o istnieniu zależności pomiędzy przystosowaniem a światopoglądem jednostki. Z oczywistych względów największą troskę wychowawców i rodziców, budzą te zachowania młodzieży, które bezpośrednio zagrażają jej zdrowiu i życiu czyli te które związane są agresją, przemocą bądź też z wyraźnym łamaniem norm życia społecznego. Zachowania takie jak np. zażywanie substancji psychoaktywnych, agresja fizyczna i psychiczna wobec innych, autoagresja czy też ryzykowne zachowania seksualne określam w niniejszej pracy mianem zachowań problemowych. To właśnie eksploracja powiązań pomiędzy światopoglądem współczesnej młodzieży licealnej, a eksternalizacyjnymi (zachowania problemowe) i internalizacyjnymi (przystosowanie) wskaźnikami zdrowia psychicznego (Achenbach, 2001) stanowi temat mojej pracy.

II.1. ŚWIATOPOGLĄD

II.1.1 Wprowadzenie

Nasze przekonania dotyczące życia i świata mają wpływ na nasze poznanie i zachowanie (Cieciuch, 2007; Gurycka, 1996; Kofta, 2000; Koltko-Riviera, 2004; Mądrzycki, 2002; Reykowski, 1958). Taka konstatacja niesie implikacje dla wielu działów psychologii. Problematyka światopoglądu często pod innymi nazwami i w różnych znaczeniach pojawia się w licznych teoriach osobowości (Maslow 2010; Kelly, 1955; Wrightsman 1964; Coan 1974), psychologii społecznej (Lerner 1980; Paula, 2006), psychologii polityki (Hiel, 2007) oraz jest istotna dla psychologii edukacji (Gauch, Hugh, 2009; Keane, Moyra 2008; Valk, John 2007), psychoterapii (Messer, 1992; Johnson, Germer, Efran, & Overton, 1988; Lyddon & Adamson, 1992; Ortiz i Johnson, 1991), psychologii klinicznej (Koltko-Rivera, 2000, 2003). Pojęcie światopoglądu pełni istotną rolę w obszarze teorii osobowości (Wrightsman, 1964; Kelly, 1963; Maslow, 2010; Coan, 1974). Również w filozofii psychologii Royce (1964 za: Koltko-Riviera 2004). Na poziomie kolektywnym światopogląd może stanowić podstawę dla psychologicznych teorii kultury (Graham, 1999; Grieger i Ponterotto, 1995; W. Sue i D. Sue, 1999). Poza psychologią, światopogląd pozostaje w kręgu zainteresowania Antropologii, (Kluckholn 1961 za: Cieciuch, 2005) Socjologii (Biernat, 2006) i Pedagogiki (Olafson, Schraw, Gregory, Vander, Veldt, Michelle, 2010). Pomimo wyraźnej użyteczności terminu, można zaryzykować stwierdzenie, że nie doczekał się on wystarczającego sformułowania teoretycznego (Cieciuch 2007; Czerwińska-Jasiewicz 2005; Gurycka, 1998). Mark Koltko-Riviera (2004) w swojej pracy dotyczącej psychologii światopoglądu, stwierdza wręcz, że analiza literatury pozostawia u badacza wrażenie, że światopogląd to najważniejszy konstrukt teoretyczny o którym przeciętny psycholog nigdy nie słyszał. "Pojęcie światopoglądu jest od przeszło wieku używane w różnych kontekstach bez żadnej odpowiedzialności za słowo" (Mostowicz, Ostrowska, 1963 s. 214) „Badając treść pojęcia światopogląd (wyrażaną zmiennymi psychologicznymi) decydujemy się na posługiwanie się pojęciem wieloznacznym, wielofunkcyjnym a przez to całkowicie nieporęcznym; jednocześnie przez swą kłopotliwość pojecie światopoglądu niesie problemy techniczne i ogólne" (Mostowicz, Ostrowska, 1963 s. 216).

Wydaje się, że sama semantyka słowa światopogląd jest nieco odmienna w różnych językach, Antonina Gurycka, (1996) zwraca uwagę, że w języku polskim składa się ono z dwóch członów - świat i pogląd natomiast w słowniku języka angielskiego napotykamy takie określenia jak world view (worldview), czy też outlook on life, gdzie zamiast określenia pogląd pojawia się view lub outlook czyli słowa oznaczające obraz, ogląd, podobnie jest w języku francuskim gdzie światopogląd mozemy przetłumaczyć jako point de vue sur le monde. Ta różnica pomiędzy poglądem a obrazem zdaje się wpływać na specyficzny sposób definiowania pojęcia w polskiej i zagranicznej literaturze naukowej (Cieciuch, 2007).

Problem pojawia się już przy próbie przetłumaczenia samego słowa, ponieważ w języku angielskim brak bezpośredniego i jednoznacznego odpowiednika pojęcia światopoglądu. Oprócz wymienionych już określeń world view (worldview), czy też outlook on life, szeroko rozumiana tematyka światopogladu ukrywa się w literaturze naukowej, również pod tak różnorodnymi pojeciami jak: philosophy of life, world hypotheses, world outlook, assumptive worlds, visions of reality, self and world construct system, unconscious systems of meaning, configurations, conception of life, conception of the world, general view of life, ideology, philosophical point of view, philosophical standpoint, , view of theworld, viewpoint, viewpoint of life, world attitudes, world philosophy, (Koltko-Riviera, 2004; Cieciuch, 2007)

II.1 Historia pojęcia światopoglądu

Określenie światopogląd, pierwotnie pojawiło się na gruncie filozofii i posiada długą tradycję, sięgającą do utworzonego przez Imanuela Kanta (Kant 1790/1896 za: Wheeler, 2010; Vidal, 2008) pojęcia Weltanschauung. Weltanschauung - tłumaczone jako „ogląd intelektualny”, „intelektualna naoczność” lub „intelektualne oglądanie” to świadomość rozumiana jako akt a nie jako fakt. Brak różnicy pomiędzy przedmiotem i podmiotem poznania w poznającym siebie Ja skutkuje bezpośrednim i intuicyjnym wglądem w samego siebie. Oznacza to, że poznający podmiot nie jest tylko biernym odbiorcą rzeczywistości ale jej aktywnym konstruktorem i stanowi warunek możliwości poznania (Cieciuch, 2005). Na gruncie filozofii, pojęcie to posiada cały szereg definicji tworzonych przez takich filozofów jak np., Georg.W. Hegel, Soren Kierkegaard, Edmund Husserl, Karl Jaspers, Martin Heidegger, etc. (cytowania do każdego z nich?). Przegląd definicji tworzonych przez powyższych autorów prezentuje Clement Vidal (2008).

Fryderyk Nietzsche (1905) jako pierwszy (Koltko-Riviera, 2004) zasugerował, że różne światopoglądy mają niezależną od siebie wartość, i warto je analizować według innych kryteriów niż tylko przewagi jednego nad drugim.

Pierwszą użyteczną dla nauk społecznych definicję, często przywoływaną przez antropologów kultury (Ibrahim, 1999; Bernasiewicz, 2008), stworzył Wiliam Dilthey , który wyróżnił trzy aspekty światopoglądu: doświadczenie świata, czyli doświadczenie życia (odczucie), obraz świata (intelekt), oraz ideał życia (wola). Takie strukturalne ujęcie światopoglądu u Diltheya (1987) podkreśla podstawowy poziom światopoglądu, jakim jest odczuwanie świata, na bazie którego „w toku refleksji wytwarza się obraz świata, z której na końcu człowiek wyprowadza pewien ideał życia” (Bernasiewicz, 2008 s.5). W swoich rozprawach „O istocie filozofii” (1907) oraz „Typy światopoglądów i ich rozwiniecie w systemach metafizycznych” (1911). Dilthey użył terminu światopogląd dla oznaczenia poglądów formułowanych w ramach takich systemów znaczeniowych jak religia, sztuka (głównie poezja i literatura) oraz filozofia. Światopoglądy rozumiane w ten sposób udzielały odpowiedzi na dwa pytania nurtujące ludzkość od zarania jej dziejów: zagadkę świata i zagadkę życia. Źródłem tak pojmowanego światopoglądu nie jest teoretyczne rozmyślanie ale doświadczenie życiowe, "Światopoglądy nie są wytworami czystego myślenia. Nie powstają z czystej woli poznania. ujęcie rzeczywistości jest ważnym momentem ich kształtowaniasię, jednakże tylko jednym z momentów. Wypływają one z postawy życiowej,z doświadczenia życiowego, ze struktury całości naszej psychiki" (Dilthey, 1911/1987, s. 131)

W rozumieniu współczesnej filozofii światopogląd oznacza podstawowe, poznawcze, afektywne i ewaluatywne założenia, które jednostka lub grupa społeczna tworzy na temat natury rzeczy. Założenia te mają istotny wpływ na organizację i percepcję takich aspektów ludzkiej egzystencji jak wiedza, polityka, ekonomia, religia, kultura, nauka i etyka. (Naugle, 2002) Według Diederika Aertsa z zespołem (1994) światopogląd (world-view) to ontologia, albo inaczej deskryptywny model świata, który powinien składać się z następujących sześciu elementów: 1) wyjaśnienie świata 2) futurologia czyli odpowiedź na pytanie dokąd zmierzamy 3) wartości, czyli odpowiedź na pytania etyczne - co powinniśmy robić ? 4) prakseologia czyli metody działania - jak możemy osiągnąć nasze cele? 5) epistemologia, teoria wiedzy - co jest prawdą a co fałszem? 6) Etiologia, czyli części składowe wraz z ich genezą. (Aerts i in., 1994).

Pojęcie Philosophy of life rozumiane jako światopogląd to również nazwa działu współczesnej filozofii zwierającego w sobie takie dziedziny jak filozofia środowiskowa, filozofia biologii etc. (Morioka, 2004).

II.2 Światopogląd w literaturze anglojezycznej

Pionierem w dziedzinie psychologii, który podjął się zdefiniowania światopoglądu, był Zygmunt Freud. Wetanschaung wg. niego to konstrukcja intelektualna rozwiązująca wszystkie nasze problemy egzystencjalne na podstawie jednej najważniejszej hipotezy. Innymi słowy światopogląd to zestaw indywidualnych i świadomych przekonań jednostki w zakresie filozofii stanowiących swego rodzaju „podręcznik życia” (Freud, 1932). Freud wyróżnił cztery podstawowe typy światopoglądów: Nauka, religia, filozofia i sztuka. Każdy światopogląd ma przynajmniej siedem aspektów/wymiarów odpowiadających na pytania: 1) epistemologiczne (o źródła prawdy) 2) kosmogoniczne (o źródła kosmosu ) 3) O źródło dobrostanu psychicznego 4) O relację determinizmu i koncepcji wolnej woli 5) ontologiczne (o materializm vs.spirytualizm) 6) o to czy myślenie jest magiczne czy przyczynowe? 7) o wiarę w nieświadome determinanty zachowania i psychiki. Twórcze rozwinięcie Freudowskiej teorii zaproponował Carl G. Jung (1997), który jako pierwszy uznał światopogląd za konieczny i nieodłączny element ludzkiej egzystencji, zawierający zestaw przekonań przekazywanych kulturowo. Jungowskie podejście podkreśla częściowo nieświadomy, emocjonalny charakter światopoglądu często odpornego na argumenty logiczne, oraz jego globalny wpływ na wolną wolę, zachowanie, poznanie oraz afekt.

Specyficzne, idiograficzne podejście do problematyki światopoglądu zaproponował George Kelly (1955), który w swojej teorii konstruktów osobistych, zakładał, że ludzie różnią się między sobą pod względem światopoglądowym co skutkuje odmiennym sposobem interpretowania rzczywistości. Kelly nie stworzył typologii światopoglądu jak również nie określił jego wymiarów, zuważył jedynie, że istnieje skończona ich ilość i mają one dwubiegunowy charakter.

Próbę stworzenia zintegrowanej teorii światopoglądu (worldview) w literaturze anglojęzycznej podjął Mark Koltko-Rivera (2000, 2003, 2004). Autor dokonał kompilacji wymiarów wchodzących w skład pojęcia światopoglądu wymienionych przez innych autorów, podzielił je na grupy oraz określił jakie są opcje w obrębie danego wymiaru. W efekcie powstało 8 grup zawierających 42 wymiary, w obrębie których istnieje 119 opcji. Przykładowo w grupie natura ludzka (human nature) mamy następujące wymiary: orientacja moralna, zmienność (mutability) i złożoność (complexity). Wymiary te posiadają odpowiednio następujące opcje: dobra-zła, zmienna-stała, złożona- prosta (Koltko-Riviera, 2004). Sam autor określił, że być może wymiarów w jego modelu jest zbyt dużo i można będzie po przeprowadzeniu badań i analizy czynnikowej część z nich wykluczyć. Wśród autorów przywołanych przez Koltko wyróżniają się dwa podejścia, które można określić jako typologiczne (Freud, 1932; Stace, 1962; Royce i in., 1978; Pepper, 1970 za: M. B. Smith, 1991), i wymiarowe ( Kelly, 1964; Wrightsman, 1963; Lerner, 1980). W podejściu typologicznym autorzy koncentrują się na stworzeniu i zdefiniowaniu kategorii światopoglądu do których na podstawie deklarowanych przez jednostkę poglądów można ją zakwalifikować, co jest użyteczne dla psychologii, ze względu na możliwości różnicowania populacji (Cieciuch, 2007), natomiast podejście wymiarowe, zorientowane jest na wyodrębnienie szeregu wymiarów (dimensions) składających sie łącznie na reprezentowany przez jednostkę światopogląd. Osobną grupę stanowią rozważania nad funkcją światopoglądu (Arndt, Greenberg, & Cook, 2002). Wydaje się że w nurcie typologicznym można zdefiniować niemalże nieskończoną ilość światopoglądów wyróżniając np. rozmaite światopoglądy polityczne (Lind, 2011) czy też religijne (Kitaro, 1993).

Konsolidacja dotychczasowych teorii dokonana przez Koltko-Riviere (2004) zaowocowała powstaniem następującej definicji światopoglądu. Światopogląd (worldview) to:

“sposób opisu wrzechświata i życia w nim zarówno w zakresie tego jak powinno być jak i tego jak w rzeczywistosci jest. Prezentowany przez jednostkę światopogląd jest zestawem przekonań, które zawierają ograniczone twierdzenia (statements) i założenia (assuptions) dotyczące tego co istnieje, a co nie (w rzeczywistości bądź w teorii), jakie obiekty lub doświadczenia są dobre bądź złe, oraz tego które cele, zachowania i relacje są pożądane a które wręcz przeciwnie. Światopogląd określa granice poznania, i działania, oraz sposób w jaki procesy te zachodzą. Oprócz definiowania możliwych do osiągnięcia celów jednostki, światopogląd określa również to które z nich powinny zostać osiągnięte. Założenia wchodzące w skład światopoglądu mogą być niepotwierdzone, a nawet niemożliwe do potwierdzenia, niemniej jednak ze względu na swoją nadrzędność (superordination) stanowią epistemologiczną i ontologiczną podstawę innych przekonań (beliefs) wnątrz systemu poglądów” (Koltko-Rivera, 2000, s. 2). Koltko-Riviera nie zajmował się tworzeniem typologii swiatopoglądów, ich analizą i związkami między określonymi typami światopoglądu a zachowaniem. Założył tylko, że takie związki moga zaistnieć. Założył również, że stworzony przez niego model daje podstawę metodologiczna do prowadzenia dalszych badań nad światopoglądem (Koltko, 2004). Wszystkie opisane dotychczas teorie mają charakter teoretyczny i prawdopodobnie nie były weryfikowane empirycznie. Lau i Lau (1996) twierdzą, że ich badanie nad obrazem siebie, rodziców i innych doroslych, jest pierwszym empirycznym studium na światopoglądem który określają mianem outlook. Skonstruowali oni prosta skalę, składająca się z dwunastu itemów, badającą przekonania na temat siebie, rodzicow i innych dorosłych, ktora nazwali outlook on life: how adolescents and children view the life-style of parents, adults and self. Uzyskane przez nich wyniki wykazały wysoką korelacje pomiedzy wynikami na skali oświatopoglądu ze stanem emocjonalnym osoby badanej. Im badziej pozytywny obraz siebie, dorosłych i rodziców, tym mniej depresyjne były osoby badane. Kahlenberg i In. (1996) zdefiniowali outlook on life, po prostu jako rodzaj przekonań religijnych i wykazali zależność pomiędzy przekonaniami teologicznymi a ilością problemów zdrowotnych. Inną definicją posłużył się zespół psychologów ze Szwecji w swojej analizie z perspektywy fenomenologicznej ruchu New Age jako specyficznego światopoglądu (outlook on life). Zdefiniowali oni światopogląd za Jeffnerem (1982 za: Norlander, Gard, Lindholm, 2003) jako teoretyczny, ewaluatywny zestaw przekonań, który nadaje niezbędne znaczenie globalnemu obrazowi człowieka i świata, oraz konstytuuje centralny system wartości, dostarczając mu form ekspresji emocji. (Norlander i in., 2003). Ashraf Kagee1 i David Dixon (2000), wykazali związek pomiedzy światopoglądem a zachowaniami promującymi zdrowie. Autorzy wykorzystali typologiczną teorię światopoglądu (world hypothesis) stworzoną przez Stephena Peppera (1970 za: Kagee1, Dixon 2000), który wyróżnił następujące rodzaje światopoglądu: empiryczny, mistyczny, formistyczny, mechaniczny, organicystyczny (organismic), i kontekstualistyczny. Funkcją światopoglądu w tym rozumieniu jest wyjaśnianie przyczynowości zjawisk w świecie (Koltko-Riviera, 2004). Z podziału Peppera skorzystał również zespół badaczy, który wykazał związki pomiędzy reprezentowanym światopoglądem a takimi cechami, jak pasywność i kreatywność, konformizm, styl poznawczy, poziom autonomii, poziom aktywności (Johnson, Germer, Efran i Overton, 1988). Ci sami autorzy wykazali również związek pomiędzy typem światopogladu reprezentowanego przez psychologów praktyków, a ich teoretyczną orientacją. William Lyddon (1992) wykazał, że klienci reprezentujący mechnistyczny światopogląd preferowali psychoterapie behawiorystyczną, natomiast ci którzy zostali zakwalifikowani do grupy reprezentującej światopogląd organicystyczny zdecydowanie skłaniali się ku podejściu systemowemu. Jak widać wśród badaczy brak zgodności co do definicji światopoglądu i w każdym badaniu jest on na potrzeby danej pracy inaczej definiowany. We wrzystkich cytowanych badaniach światopogląd diagnozowany był za pomocą kwestionariuszy.

II.3 Światopogląd w literaturze polskiej

Pierwszą w Polsce próbę ujęcia światopoglądu z perspektywy psychologicznej podjęli Stefan Szuman, Józef Pieter i Piotr Weryński (1933) dokonując opisu przekonań, celów i wartosci młodzieży, na podstawie analizy dzienniczków młodych ludzi. Zaowocowało to ciekawym , ujętym z perspektywy rozwojowej wglądem w umysłowość ówczesnej młodzieży. "Psychologia światopoglądu młodzieży" (Szuman, Pieter i Waryński, 1933) składa się z trzech części, przedstawiających kolejno problematykę idelizmu młodzieńczego, religijności i filozofowania młodzieży. W części poświeconej filozofowaniu, Pieter (1933) zwraca uwagą na powszechność tego zjawiska u młodzieży między czternastym a dwudziestym rokiem życia, i wprowadza pojecie światopoglądu na określenie zespołu mniej lub bardziej sprecyzowanych poglądów filozoficznych. Pieter zwraca uwagą na szczególny charakter filozofowania młodzieży, która oddaje się rozmyślaniom chętnie i często, co wynika z naturalnej w tym okresie tendencji do kwestionowania tego co zastane, i skutkuje stosunkowo gwałtownymi a czasami wręcz radykalnymi zmianami poglądów. W odróżnieniu od młodzieży dorośli, preferują raczej gotowe rozwiązania światopoglądowe, i niechętnie zmieniają swoje poglądy, gdyż wytrąca ich to z ustalonego rytmu życia. Odmienna jest również treść rozmyślań młodzieży i dorosłych, ci pierwsi skupiają się na zagadnieniach metafizycznych, problemie śmierci, sprawiedliwości, natomiast dorosłych zajmują raczej kwestie społeczne, polityczne i ekonomiczne. Dodatkowo u młodych filozofowanie jest silnie nasycone emocjami, a czasami bezkrytyczna wiara w rozum, charakterystyczna dla tego okresu rozwojowego wiąże się z obniżonym poziomem sceptycyzmu (ib.) Analiza treści filozofowania wykazała przewagę kwestii religii nad pozostałymi tematami i niemal brak rozważań z zakresu epistemologii. Pieter (1933) wyróżnił następujace typy filozofujących:

• Metafizycy zainteresowani sensem istnienia, zagadką bytu, zagadnieniami prawdy, tajemnicą świata

• Naukowcy, których charakteryzuje pozytywistyczna wiara w rozum i nauki przyrodnicze.

• Społecznicy. Ich zainteresowania skupiają się na kwestiach sprawiedliwości społecznej, prawa, państwa i historii

• Moraliści dla, których najistotniesze są kwestie humanistyczne, wartości, ludzkie zachowania i wybory. (Pieter, 1933)

Pieter (ib.) zwraca również uwagą na specyficzne przyczyny filozofowania młodzieży do których zaliczył: wzrost wiedzy i skłonnosci do krytykowania, załamanie się bezkrytycznej i naiwnej religijności, zależność od społeczeństwa, gwałtowne tempo rozwoju psychicznego (rozum, wola, uczucie), brak zawodu, wolny czas oraz mnogość podniet intelektualnych. Przyczyny ogólne, wspólne zarówno dla młodziezy jak i dorosłych to hiperfunkcja myślenia racjonalnego, uświadomienie i racjonalizacja popędu samozachowawczego oraz powstanie i przerost samowiedzy, czyli uświadomienie sobie przez podmiot różnicy między psychiką a światem. Hiperfunkcją myślenia racjonalnego nazywa Pieter absolutyzację pojęć przestrzeni, przyczynowości oraz celowości, co rodzi pytania o nieskończoność i ostateczne przyczyny oraz cele świata oraz człowieka. Uświadomienie i racjonalizacja popędu samozachowawczego oznacza uświadomiene sobie własnej śmiertelności, skończoności. Jak zauważa Jan Cieciuch (2007) wątek ten znalazł interesującą kontynuację w teorii opanowania trwogi, rozwijanej obecnie przez Greenberga, Pyszczynskiego, Solomona, Veedera, Kirklanda (1990). Ze względu na specyficzny charakter przemiany treści przekonań światopoglądowych młodzieży pomiedzy czternastym a dwudziestym rokiem życia, Pieter (1933) zaproponował model rozwoju światopoglądu, składający sie z pieciu następujących faz:

• rozbudzenie skłonności krytycznych,

• problematyka teologiczna i kosmologiczna,

• problematyka moralno-społeczna,

• krystalizowanie się poglądów (tradycjonalizm lub racjonalizm),

• zobojętnienie filozoficzne.

Z badań Bertleina i Kesserlinga dotyczących rozwoju myślenia młodzieży (Żebrowska, 1975) wynika, że między początkiem a połową ubiegłego wieku istotnie zmniejszyła się częstotliwość pojawiania się tematyki metafizycznej na rzecz problematyki społecznej oraz szczegółowych problemów życia codziennego we wrzystkich grupach wiekowych. W świetle tych wyników trudno stwierdzić czy przedstawiony powyżej model Pietera stanowi prawidłowość rozwojową. Z Pieterem zgadza się jednak Cieciuch (2007) twierdząc że kierunek rozwoju rozwój myślenia młodzieży od metafizyki do polityki oraz od ogólnych systemów do konkretnych sytuacji i problemów, może być zjawiskiem typowym dla rozwoju światopoglądu młodzieży. Ze wzgledu na szczególny charakter rozwoju światopoglądu w okresie adolescencji (Pieter, 1933; Gurycka 1991; Cieciuch, 2004), przyjęcie perspektywy rozwojowej w badaniu tego zjawiska, wydaje sie być jak najbardziej uzasadnione. Istotne dla psychologii rozwojowej teorie wskazują na kształtowanie się systemów wartości i przekonań światopoglądowych jako jedno z kluczowych zjawisk w okresie dorastania. Havighurst (1972) traktuje powstanie systemu wartości i światopoglądu jako jedno z zadań rozwojowych. Erikson (1950) twierdzi, że wartości i światopogląd stanowią jedną ze sfer poszukiwania tożsamości, co jest najważniejszym procesem w okresie dorastania.

Obszerna bibliografia polskich prac psychologicznych dotyczących pojecia światopoglądu przygotowana przez Zycha (1983) wskazuje na to, że pojecie to często było ideologizowane, bądź też sprowadzone do kwestii religijności. Jak pisze Antonina Gurycka (1996, s. 8) "Interesować się światopoglądem znaczyło włączyć sie w walkę ideologiczną, opowiedzieć sie po jakiejs stronie a tego nauka nie powinna czynić". W tą "ideologiczną" perspektywę wpisują się takie prace jak np. analiza światopoglądu Alberta Schweitzera (Lewandowska, 1991 za: Gurycka 1996), czy też praca nad światopoglądem ukształtowanym przez kulturę socjalistyczną (Tonalski, 1989 za: Gurycka 1996). W pracy Czerniaka i Talipowa (1985 za: Gurycka, 1996) rozważana jest kwestia kształtowania się świadomości socjalistycznej, przy czym autorzy, jak zauważa Górycka, dotykają w tej pracy problemu związków pomiędzy „świadomością potoczną” a „świadomością teoretyczną”. To rozróżnienie pomiędzy wiedzą własną, potoczną a wiedzą naukową pojawia się w większości omawianych prac (Thom, 1987; Jadacki, 1987) obok drugiego naważniejszego elementu, jakim jest próba ustalenia genezy światopoglądu. Przykładem ograniczenia znaczenia światopoglądu do przekonań teologicznych jest badanie Katarzyny Niekludow (2000), w którym „pogląd na świat” badany jest za pomocą polskiego kwestionariusza wiary i korelowany z poczuciem sensu i zadowoleniem z życia.

Kompleksową charakterystykę światopoglądu zawiera koncepcja Mirosławy Olearnik (1977), w której światopogląd składa się z pięciu wymiarów/postaw. Wyróżniono: postawy religijne, naukowe, ideowe, moralne oraz życiowe. Zdzisław Cackowski (1976) zaproponował typologię światopoglądów, składającą się aż z sześćdziesięciu czterech typów. Kolejną ciekawą całościową koncepcję Światotpoglądu, która dodatkowo była weryfikowana w badaniach, zaproponował Tadeusz Mądrzycki (2002). Dokonał on rozróżnienia pomiędzy pomiędzy światopogladem a poglądem na świat. Światopogląd to system przekonań grupy ludzi i pozostaje raczej w sferze zainteresowania socjologów i filozofów, natomiast pogląd na świat interesujacy psychologów, jest systemem przekonań indywidualnych. Madrzycki (2002) wyodrebnił następujace składniki światopoglądu:

• poglądy dotyczące powstania świata i człowieka,

• poglądy dotyczące sił rządzących światem,

• poglądy dotyczące tego, czy świat jest dobrze urządzony i sprawiedliwy,

• poglądy na temat człowieka - czy człowiek jest racjonalny, uczciwy.

Formalne aspekty swiatopogladu posiadają w tej teorii cztery wymiary:

• złożoność, czyli liczbę przekonań.

• spójność, czyli treściowa i afektywna zgodność przekonań.

• otwartość, czyli zdolność przekształcania systemu pod wpływem nowych informacji.

• racjonalność, wyrażana rolą racjonalnych przesłanek w konstrukcji przekonań i ich uzasadnianiu.

Wymienione powyżej elementy treściowe stały się przedmiotem badań Skrzypińskiej (2002 za: Cieciuch 2007). Autorka zastosowała w badaniach baterię pięciu kwestionariuszy, które miały na celu zbadanie wiary w siły, które stworzyły świat i człowieka; wiary w siły decydujące o losach świata; wiary w siły decydujące o losach człowieka; wiary w świat sprawiedliwy, oraz wiary w człowieka. W zakresie sił, które stworzyły świat, 56,8% badanych wskazało Boga, 14,4% - prawa natury, 11% - Wielki Wybuch. W zakresie sił, które stworzyły człowieka, wyniki były dość zbliżone, jeśli chodzi o udział Boga. 55,7% badanych wskazało Boga jako stworzyciela człowieka, 20,3% - ewolucję, 14,7% - prawa natury. W zakresie sił decydujących o losach świata zdecydowana większość badanych wskazywała innych ludzi, człowieka i naturę. W zakresie sił decydujących o losach człowieka, badani wskazywali na człowieka, przypadek i Boga zarówno w zakresie sił, które świat i człowieka stworzyły, jak i sił, które o losach świata i człowieka decydują (Skrzypińska, 2002 za: Cieciuch 2007).

II.4 Koncepcja światopoglądu Antoniny Guryckiej

Antonina Gurycka poświęciła blisko 50 lat na zbudowanie definicji światopoglądu użytecznej dla psychologii, z jej badań prowadzonych przez szereg lat za pomocą ankiety złożonej z czterech pytań otwartych, narodziła się autorska koncepcja światopoglądu, a w konsekwencji również oryginalne narzędzie służące badaniu światopoglądu. Empiryczna podstawa koncepcji Guryckiej jest tym co odróznia jej podejście od wszystkich dotychczas przywołanych w tej pracy ujęć. Gurycka (1991) definiuje światopogląd jako "globalny, osobisty obraz (reprezentacja) świata w umyśle człowieka (wraz z miejscem własnego ja w tym obrazie)" Jest to poznawcza reprezentacja świata, zawierająca twierdzenia ontologiczne mówiące o tym "jaki świat jest, ujęte w kategoriach wiedzy potocznej" (Górycka, 1998 s. 9). W takiej zdroworozsądkowej wiedzy ukryte są twierdzenia o świecie, od których zależy to, jakie obiekty są znaczące dla podmiotu oraz to jakie znaczenie podmiot im przypisuje. To pośrednio wpływa na charakter podejmowanych decyzji i wybór życiowych celów. Górycka zwraca uwagę na fakt, że system wartości opisywany za pomocą sformułowań aksjologicznych jest w umyśle człowieka bytem odrębnym od świata ontologicznego, niemniej jednak zjawiska te nie pozostają w pełnej separacji. " Świat wartości wkracza w ontologiczny obraz świata, nadając mu elementy emocjonalności, tworząc przy tym podstawę dynamiki przekształceń światopoglądu" (Gurycka, 1998 s.9). Tak więc światopogląd stanowi odbicie rzeczywistości, w której jednostka egzystuje. Pomiędzy tą rzeczywistością a " światem idealnym", przez który rozumiemy świat wartości, zachodzą intensywne interakcje. Wartości to kryteria poznawania i oceny świata, które decydują o tym, że rzeczywistość jawi się taką, jaką według jednostki powinna być, natomiast światopogląd pokazuje jaka, rzeczywistość subiektywnie, jest (Gurycka, 1991). A jest strukturą dynamiczną, ulega zmianom, ze względu na rozwój człowieka , zarówno poprzez dojrzewanie, w rozumieniu psychologii rozwojowej, jak i poprzez wzrastające doświadczenie wynikające z przeżywania świata i wydarzeń w nim zachodzących (Tarnowski, Neff, 1997).Odrębność kategorii wartości od kategorii przekonań światopoglądowych podkreśla w swych empirycznych analizach również Cieciuch (2007) przyjmując, iż wartości, to przekonania nakazująco-zakazujące na temat stanów lub cech pożądanych, natomiast przekonania światopoglądowe, to przekonania, że dana ogólna reprezentacja świata, Boga, człowieka, społeczeństwa itd. jest bardziej prawdopodobna niż mniej prawdopodobna reprezentacja alternatywna. (Cieciuch, 2007).

Światopogląd w rozumieniu Guryckiej wytworzony jest przez "zdrowy rozsądek" będący naczelną instancją spostrzegania i oceny świata, konsekwencją tego faktu jest wyrażanie się światopoglądu za pomocą języka potocznego. W swoich badaniach nad genezą światopoglądu Gurycka (1994) zwraca uwagę na dwie grupy czynników, pierwsza grupa to epoka, w której jednostka żyje- wydarzenia historyczne, system polityczno-gospodarczy. Autorka pisze o czasie społecznym, podkreślając, że zdarzenia społeczne tworzą doświadczenia jednostki. Do tej samej grupy czynników należy kultura, stanowiąca wspólne doświadczenie świata, poprzez obyczajowość, a także przez język i używane w nim metafory. Ta grupa czynników przemawia za zmiennością światopoglądu na przestrzeni lat. Druga grupa czynników kształtujących światopogląd nakazuje wnioskować o stałości pewnych obszarów światopoglądu. Są to funkcje rozwoju poznawczego w adolescencji, które same w sobie niezmienne, skłaniają młodych ludzi, do przyjmowania podobnych (przede wszystkim w aspekcie formalnym) postaw, na bazie których kształtują oni własne zdanie. Dorastanie jest okresem przygotowującym jednostkę do podjęcia określonych ról społecznych i do wejścia w dorosłość, co jest niezmienne na przestrzeni lat . Wśród czynników genezy światopoglądu wyróżniono więc czas historyczny (zdarzenia, atmosfera) oraz czynniki osobowościowe takie jak styl umysłu, poczucie kompetencji życiowej, indywidualne doświadczenia życiowe oraz płeć (Gurycka, 1994). Jak już wspomniano pierwotnie badania Guryckiej prowadzone były za pomocą ankiety, której pytania dotyczą czterech tematów: sił decydujących o losach świata, idei, prądów, ruchów ideowych wzbudzających zainteresowanie badanych, wzorców osobowych oraz celów życiowych. Analiza odpowiedzi badanych ujawniła swoistą strukturę światopoglądu młodzieży. Struktura ta wyznaczona jest przez: 1) rdzeń, czyli swoiste epicentrum wokół którego zoogniskowane są inne obiekty. Rdzeń to to co najważniejsze w spostrzeganiu świata przez danego człowieka. 2) stosunek do rdzenia 3) harmonia vs. konflikt obiektów oraz wartości określających dane obiekty. Wartościowanie współtworzy dynamikę całej struktury i skutkuje wytworzeniem 4) poczucia bezpieczeństwa albo zagrożenia świata i/lub podmiotu w nim. To swoiste przestrzenne ujęcie światopoglądu zostało zobrazowane na rysunku nr. 1

Rys. 1 model teoretyczny struktury reprezentacji świata w umyśle człowieka. (Gurycka, 1994 s.17)

i doprowadziło do powstania metody badania światopoglądu jaką jest "Mapa mojego świata". Podstwową wadą stosowanej przez Gurycką ankiety światopoglądowej była konieczność werbalizacji przez badanych problemów trudnych nieraz do wyrażenia, szczególnie dla osób o mniejszym poziomie samoświadomości. Zastosowanie graficznego przedstawienia swojego świata pozwala badanym na znaczną swobodę ekspresji. Niemniej należy zaznaczyć, że "Mapa Mojego Świata" nie jest techniką projekcyjną, nie chodzi o to aby dowiedzieć się o osobie badanej rzeczy będących poza jej świadomością. Badani rysują świat tak, jak go widzą, zaś osoba analizująca rysunek stara się jedynie o systematyczny opis uzyskanego obrazu (Tarnowski, 1997). Cechy światopoglądu można za Gurycką podzielić na formalne (dojrzałość, barwa,) i treściowe. Na podstawie tych wskaźników ustalana jest typologia światopoglądu. Za pomocą analizy czynnikowej wyróżniono pierwotnie siedem następujących wymiarów światopoglądu: humanizm, afiliacja, hedonizm, kontestacja, oryginalność, bierność, zainteresowania polityczne. W wyniku dalszych przekształceń statystycznych uzyskano ostatecznie trzy typy orientacji światopoglądowej mianowicie, orientację humanistyczną (56% badanych), orientację społeczną (36% badanych), oraz najrzadszą - orientację pragmatystyczną (8% badanych). Poniżej omówiona zostanie dokładniej sama metoda wraz z krótką charakterystyką poszczególnych wymiarów i typów światopoglądu.

II.5 Mapa mojego świata jako narzędzie badania światopoglądu

Badanie "Mapą" przebiega w trzech etapach. Pierwszy etap to rysowanie mapy przez badanego. Drugi etap to analiza zawartości rysunku polegająca na przyporządkowaniu narysowanych obiektów do jednej z siedmiu kategori: ja i moje atrybuty, świat społeczny i jego atrybuty, realny świat materialny, świat duchowy, wartości, Bóg i czas (w szczególnych przypadkach można zaliczyć obiekt do dwóch kategorii) oraz należy zliczyć wszystkie występujace na mapie oznaczenia. Trzeci wreszcie - to oszacowanie wymiarów światopoglądu i typu światopoglądu.

Technika badania Mapą jest stosunkowo prosta. Osoba badana proszona jest aby korzystając z podanego zestawu znaków - symboli, narysowała na czystej kartce papieru swój świat, osoby ważne dla siebie, idee, cele, oraz wszelkie obiekty które są jej zdaniem tego warte. Następnie przy pomocy zestawu znaków objaśnionych w instrukcji osoba badana powinna opisać swój stosunek do narysowanych obiektów oraz łączące je relacje. Uzyskana w ten sposób mapa stanowi podstawę oszacowania wymiarów światopoglądu.

Dojrzałość światopoglądu związana jest z poziomem rozwojowym ukształtowania światopoglądu jednostki. Wskaźnikami dojrzałości jest spójność, program na życie i realizm. Spójność światopoglądu: Światopogląd określimy jako spójny wówczas, kiedy poszczególne sfery obrazu świata budowane są z podobnych elementów i podobnie są wartościowane. Poszczególne obiekty mapy spójnego światopoglądu powinny być połączone ze sobą w logiczną całość. Program na życie. Oznacza obecność planu jak i świadomość środków potrzebnych do jego realizacji Jest to element światopoglądu charakteryzujący jego aspekt dynamiczny. Osoba posiadająca program na życie ma do swojego życia i otaczającego świata stosunek podmiotowy, zarówno odpowiedzialny jak i aktywny. Realizm. określa świadomość zagrożeń, umiejętność ich rozpoznania i pokonania. Osoba posiadająca światopogląd realistyczny buduje obraz świata z pojęć raczej konkretnych niż abstrakcyjnych.

Wskazane wyżej elementy posiadają swoje empiryczne wskaźniki na rysunku Mapy Mojego Świata i łącznie dają podstawę do oszacowania poziomu dojrzałości światopoglądu.

Barwa światopoglądu mówi o zabarwieniu emocjonalnym obrazu świata. Na ocenę barwy (w kategoriach ciemna- jasna) składa się obecność trzech elementów: optymizmu, pesymizmu i lęku. Wedłóg Guryckiej wymiary te nie są ze sobą powiązane definicyjnie, tj. chociaż często wysoki optymizm łączy się z niskim nasileniem pesymizmu i lęku wcale tak być nie musi. Osoba, która przeżywa świat w sposób bardzo emocjonalny może równocześnie przeżywać optymizm w pewnych sferach, pesymizm zaś w innych. Optymizm jest zatem tendencją do pozytywnej oceny obiektów rzeczywistości, zadowolenia z istniejącego stanu rzeczy. Optymizm może dotyczyć różnych sfer światopoglądu, spośród których wyróżniono jako szczególnie znaczące optymizm względem siebie i względem świata. Optymista to osoba nastawiona do świata i siebie pozytywnie, przeżywająca i wyrażająca emocje pozytywne. Pesymizm związany jest z negatywną oceną rzeczywistości (lub siebie). Analogicznie jak w przypadku optymizmu wyróżnić można pesymizm względem siebie i względem świata.

Lęk może (chociaż niekoniecznie) wiązać się z pesymizmem. Osoba, której światopogląd nasycony jest lękiem spostrzega niektóre obiekty w otaczającym świecie jako zagrażające lub też może przeżywać obawę przed utratą niektórych ważnych dla siebie obiektów (ludzi, wartości, dóbr i in.)

Podobnie jak w przypadku dojrzałości światopoglądu, tak i tym razem na podstawie szeregu empirycznych wskaźników na rysunku Map Mojego Świata ocenić można każdy z trzech elementów składowych barwy światopoglądu. Kolejnym krokiem jest globalna ocena barwy na skali ciemna-jasna. Orientacja światopoglądowa zależna jest od treściowej zawartości światopoglądu. Analizując treść światopoglądu pod względem rysowanej zawartości, sposobu wartościowania, kontekstu można wskazać obecność (nasilenie) trzech treściowych komponentów światopoglądu: orientacji humanistycznej, społecznej i pragmatycznej.

Orientacja humanistyczna związana jest z obecnością treści etycznych, filozoficznych, moralnych i egzystencjalnych. Warto zwrócić uwagę, że ten typ światopoglądu, w zależności od układu pozostałych cech Mapy może mieć barwę jasną lub ciemną, może być zarówno dojrzały jak i niedojrzały.

Orientacja społeczna wiąże się z obecnością w treści światopoglądu problemów międzyludzkich, zwłaszcza w ich szerszym kontekście (polityka, sprawiedliwość społeczna). Osoba o światopoglądzie zorientowanym społecznie będzie ceniła również związki z osobami bliskimi- rodziną, przyjaciółmi i współpracownikami.

Orientacja pragmatystyczna. Treść światopoglądu zdominowana jest przez problemy związane z działaniem i aktywnością. Dla osób w wysokim stopniu reprezentujących ten typ ważna jest praca, działanie, podjęcie różnorodnych wyzwań ze strony świata.

Każdy światopogląd może oczywiście w różnym stopniu zawierać elementy treściowe każdego ze wskazanych komponentów. Zwykle udaje się wskazać dominujący typ treści światopoglądu- humanistyczny, pragmatyczny, społeczny lub mieszany. Jest on determinowany przez najsilniej obecny na rysunku komponent. (Tarnowski, 1997)

Literatura cytowana:

Achenbach, T.M. (2001): Challenges and benefits of assessment, diagnosis, and taxonomy for clinical practice and research. Austral. N. Zealand J. Psychiatry, 35. s. 263-271.

Aerts, Apostel, De Moor, Bart, Staf, Maex, Edel, Van Belle, Van der Veken. (1994). World views. From Fragmentation to Integration. VUB Press

Coan, R. W. (1974). The optimal personality. New York: Columbia University Press.

Cieciuch J. (2004). Badanie przekonań światopoglądowych - prezentacja autorskiej techniki „Moje poglądy na świat”. Psychologia Rozwojowa 9, 1, 87-104.

Cieciuch J. (2005). Czym jest światopogląd? Filozofi czny kontekst psychologicznego pojęcia. Psychologia Rozwojowa, 10, 2, 147-159.

Cieciuch, J. (2007). Relacje miedzy systemami wartości a przekonaniami światopoglądowymi w okresie dorastania. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Czerwińska-Jasiewicz M. (2005). Rozwój psychiczny młodzieży a jej koncepcje dotyczące własnego życia. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.

Dilthey W. (1987), O istocie filozofii i inne pisma, PWN, Warszawa.

Erikson E. (1950). Childhood and society. New York: Norton

Freud, S (1932) A Philosophy of Life Lecture XXXV Source: New Introductory Lectures on Psycho-analysis (1933) publ. Hogarth Press. Last lecture reproduced here. http://www.marxists.org/reference/subject/philosophy/works/at/freud.htm

Freud, S. (1933). New introductory lectures on psychoanalysi (W. J. H. Sprott, Trans.). New York: Norton.

Gauch, Hugh G., Jr. (2009) Science, Worldviews, and Education. Science & Education, v18 n6-7 p.667-695 Jun 2009. 29 pp.

Graham, M. J. (1999). The African-centered worldview: Toward a paradigm for social work. Journal of Black Studies, 30, 103-122

Grieger, I., & Ponterotto, J. G. (1995). A framework for assessment in multicultural counseling. In J. G. Ponterotto, J. M. Casas, L. A. Suzuki, & C. M. Alexander (Eds.), Handbook of multicultural counseling (pp. 357-374). Thousand Oaks, CA: Sage.

Gurycka A. (1991). Światopogląd młodzieży. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Gurycka A. (1994). Reprezentacja świata w umysłach młodzieży - geneza..Warszawa-Olsztyn: Pracownia Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Gurycka A., red. (1996). Typologia i funkcje obrazu świata w umyśle człowieka.Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

Gurycka A. (1998). Jak ludzie spostrzegają swój świat. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.

Greenberg, J., Pyszczynski, T., Solomon, S., Rosenblatt, A., Veeder, M., Kirkland, S., i Lyon, D. (1990). Evidence for terror management theory II: The effects of mortality salience on reactions to those who threaten or bolster the cultural worldview. Journal of Personality and Social Psychology, 58, s. 308-318.

Havighurst D. (1972). Developmental tasks and education. New York: McKay.

Ibrahim, F. A. (1999). Transcultural counseling: Existential worldview theory and cultural identity.

Jung Carl Gustav (1997) Typy psychologiczne Wydawca: KR

Johnson, J. A., Germer, C. K., Efran, J. S., i Overton, W. F. (1988). Personality as the basis for theoretical predilections. Journal of Personality and Social Psychology, 55, s. 824-835

KALLENBERG, K., BRÅKENHIELM, C.-G. & LARSSON, G. (1996). Trooch värderingar i 90-talets Sverige [Beliefs and values in contemporary Sweden]. Örebro: Libris.

Kant, Immanuel. (1790) Kritik Der Urteilskraft. Ditzingen: Reclam, 1790. Reprint, 1986

Keane, Moyra (2008) Science Education and Worldview; Cultural Studies of Science Education, s. 587-621

Kelly, G. A. (1955). The psychology of personal constructs: Vol. 1. A theory of personality. New York: Norton.

Kitaro (1993) Last Writings: Nothingness and the Religious Worldview University of Hawaii Press

Kofta M. (2000). Regulacyjna Teoria Osobowości Janusza Reykowskiego a poznawcza psychologia osobowości lat dziewięćdziesiątych. Studia Psychologiczne, 37, 35-61.

Koltko-Rivera, M. E. (2000). The Worldview Assessment Instrument (WAI): The development and preliminary validation of an instrument to assess world view components relevant to counseling and psychotherapy (Doctoral dissertation, New York University, 2000).

Koltko-Rivera, M. E. (2003). An agenda for worldview-oriented research in counseling and psychotherapy. Manuscript submitted for publication

Koltko-Rivera, M. E. (2004). The psychology of worldviews. Review of General Psychology, 8, s. 3-58.

Lau S. and Lau W. (1996) Outlook on life: how adolescents and children view the life-style of parents, adults and self Journal of Adolescence, 19, 293-296

Lerner, M. J. (1980). The belief in a just world. New York: Plenum.

Lyddon, W. J., & Adamson, L. A. (1992). Worldview and counseling preference: An analogue study .Journal of Counseling and Development, 71, 41-47.

Maslow, A. H. (2010). Motywacja i osobowość. Wydawnictwo Naukowe PWN

Mądrzycki (2002). Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

McFadden J. (Ed.), Transcultural counseling Alexandria, VA: American Counseling Association. s. 23-57).

Messer, S. B. (1992). A critical examination of belief structures in integrative and eclectic psychotherapy. In J. C. Norcross & M. R. Goldfried (Eds.), Handbook of psychotherapy integration (pp. 130-165). New York: Basic Books.

Miller, Margery S. (2010) Epistemology and people who are deaf: Deaf worldviews, views of the deaf world or my parents are hearing. American Annals of the Deaf, 154(5),. Special issue: Deaf epistemologies. pp. 479-485.

Morioka M. ( 2010) Philosophical study of life, death, and nature-- In Darryl R.J. Macer and Souria Saad-Zoy (eds.), Asia-Arab Philosophical Dialogues on Globalization, Democracy and Human Rights, UNESCO Bangkok, (2010), pp.77-79. http://www.lifestudies.org/lifestudies.html#02

Naugle David K (2002) Worldview: The History of a Concept

Nicholas, D. R., and Gobble, D. C. (1991). Worldview, systems theory, and health promotion. Am. J. Health Promot. 6: s. 30-35.

Niekludow K. (2000) Pogląd na świat a poczucie sensu i zadowolenia z życia. Psychologia Wychowawcza, Vol 43(2-3),. pp. 157-171.

Nietzsche, F. (1905) Z genealogii moralności. Pismo polemiczne [1887].Warszawa.

http://nietzsche.ph-f.org/dziela/fn_gm.pdf

Norlander, T, Gard, L i Lindholm, L. (2003). New Age: exploration of outlook-on-life frameworks from a phenomenological perspective. Mental Health, Religion & Culture. 6, 1.

Okoń W. (2004), Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004, s. 310.

Olafson, L; Schraw, Gregory; Vander Veldt, Michelle (2010) Consistency and Development of Teachers' Epistemological and Ontological World Views; Learning Environments Research, 13, 3 s. 243-266

Ortiz, J. M., & Johnson, J. A. (1991). Philosophical worldview determines attitudes toward using background music before, during, and after counseling. Psychology of Music, 19, s. 159-163.

Pieter J. (1933). Psychologia fi lozofi cznego światopoglądu młodzieży, [w:] S. Szuman, J. Pieter, H. Weryński Psychologia światopoglądu młodzieży. Warszawa: Naukowe Wydawnictwo Pedagogiczne, s. 215-389.

Pepper, S. C. (1970). World hypotheses: A study inevidence. Berkeley: University of California Press.

Reykowski J. (1958). Światopogląd jako fakt psychologiczny. Euhemer, 5 (6), s. 3-16.

Royce, J. R. (1964). The encapsulated man. Princeton, NJ: Van Nostrand

Royce, J. R., Coward, H., Egan, E., Kessel, F., i Mos, L. (1978). Psychological epistemology: Acritical review of the empirical literature and the theoretical issues. Genetic Psychology Monographs, 97, s. 265-353.

Skrzypińska K. (2002). Pogląd na świat a poczucie sensu i zadowolenia z życia. Kraków: Ofi cyna Wydawnicza Impuls.

Smart N. (2000) Worldviews: Crosscultural Explorations of Human Beliefs

Stace, W. T. (1960). Mysticism and philosophy. Los Angeles: Tarcher.

Sue, D. W, i Sue, D. (1999). Counseling the culturally different. New York: Wiley.

Szuman, S. Pieter, J. Weryński, H.(1933) Psychologia światopoglądu młodzieży. Warszawa: Naukowe Wydawnictwo Pedagogiczne.

Wrightsman, L. S. (1964). Measurement of philosophies of human nature. Psychological Reports, 14.

Valk, John (2007) Plural public schooling: religion, worldviews and moral education. British Journal of Religious Education, 29, 3. s. 273-285

Vidal, C. (2008) Wat is een wereldbeeld? (What is a worldview?), in Van Belle, H. & Van der Veken, J., Editors, Nieuwheid denken. De wetenschappen en het creatieve aspect van der werkelijkheid, in press. Acco, Leuven.

Żebrowska M. red. (1975). Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa:

Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

---