Charakterystyka klas i warstw społecznych
Klasa a warstwa społeczna
Społeczeństwo jest tworem bardzo zróżnicowanym, w jego obrębie wyróżniamy różne warstwy i klasy społeczne. Klasa i warstwa są to terminy wprowadzone przez dziewiętnastowieczną socjologię, które nie straciły aktualności i dzisiaj mimo tego, że organizm społeczny stale ewoluuje. Terminy "klasa" i warstwa" opisują przede wszystkim historycznie uwarunkowany podział społeczeństwa na grupy różniące się pozycją i stopniem zamożności.
1. Klasa społeczna.
marksowska definicja klasyczna
Termin wprowadzony przez Karola Marksa, którego osoba z wiadomych względów kojarzy się negatywnie, ale jego wkład we współczesną socjologię jest ogromny. Rozumiał on klasę jako podstawowy element podziału społeczeństwa, który zasadza się na stosunku do posiadania środków produkcji. Marks twierdził, ze klasa to nie jest jakiś abstrakcyjny twór, ale realna grupa, która powinna cechować się wspólnotą interesów.
Podział klasowy społeczeństwa wytworzył się już na początku istnienia społeczeństw, gdzie jedni ludzie zaczęli się bogacić kosztem innych. Stawali się z czasem coraz bogatsi wykorzystując ludzi od nich zależnych: niewolników, chłopów pańszczyźnianych, a wraz z rozwojem społeczeństw przemysłowych robotników zatrudnionych w ich fabrykach. Społeczeństwo zasadniczo dzieli się na dwie klasy: klasę posiadaczy (burżuazję), który mają w swoim ręku środki produkcji oraz proletariat, który jest wyzyskiwany przez posiadaczy.
Między tymi dwoma klasami istnieje stały konflikt, z którego na początku klasa wyzyskiwanych (proletariat) nie zdaje sobie sprawy więc nie stanowi zagrożenia dla posiadaczy. Dopiero, kiedy w toku procesów klasowych polegających na uświadomieniu sobie własnej tragicznej sytuacji ekonomicznej proletariat zaczyna przejawiać świadomość klasową (czyli wspólnotę interesów z innymi przedstawicielami tej samej klasy) tworzy się pole konfliktu, ponieważ robotnicy zaczynają dopominać się o swoje interesy. Taki proces nabywania świadomości własnej sytuacji Marks nazwał przemianą od "klasy w sobie" do "klasy dla siebie". Konflikt nabrzmiewa znajdując swoje ujście w rewolucji, po której zapanuje społeczeństwo bezklasowe (komunistyczne). Zwieńczeniem ewolucji społeczeństw jest więc zbiorowość bezklasowa, gdzie wskutek zniknięcia klas znikło również pole konfliktu.
weberowska definicja klasy
Max Weber podzielał pogląd Marksa, że klasy ukształtowały się na gruncie ekonomicznym, który jest jedynie jedną z trzech cech podziału społeczeństwa. Nie podzielał natomiast jego przekonania, ze z czasem stają się świadomymi swojej sytuacji ekonomicznej zbiorowościami.
Klasa jest immamentnym elementem ustroju kapitalistycznego (w tym również zgadzał się z Marksem), który charakteryzuje się istnieniem wolnego rynku, swobodą działalności gospodarczej oraz obrotu pieniądza. Podobnie jak Marks uważał również, ze społeczeństwo jest podzielone na dwie klasy: robotników czyli klasę, która nie posiada środków produkcji, jedynie stanowi siłę roboczą i klasę posiadaczy, przedsiębiorców, którzy dają pracę robotnikom.
Weber definiował klasę społeczną jako grupę osób, które charakteryzują się wspólnym położeniem ekonomicznym związanym albo ze statusem posiadacza środków produkcji lub najemnego robotnika w kapitalistycznej rzeczywistości. Wspólnota interesów ekonomicznych determinuje podobne położenie rynkowe przedstawicieli jednej klasy. To jednakowe położenie w dalszym życiu skutkuje podobnymi szansami życiowymi.
Klasa robotników w systemie kapitalistycznym zbywa na rynku jedyną wartość, którą ma pod dostatkiem - własną pracę. Praca ta jest nabywana w drodze umowy społecznej przez przedsiębiorców. Kapitaliści z kolei są producentami wszelakich dóbr i usług oraz nabywcami pracy.
Pomimo faktu, że przedstawiciele poszczególnych klas społecznych mają zbliżone położenie rynkowe, to jednak są wewnętrznie bardzo zróżnicowani. Różnice dotyczą rodzaju produkcji oraz usług, wielkości posiadanych firm (przedsiębiorcy) lub posiadanych kwalifikacji, wieku, lat doświadczenia zawodowego (robotnicy).
Weber dostrzegał, podobnie jak Marks, że w wyniku współzawodnictwa między klasą robotników, a posiadaczy mogą powstawać pewne napięcia i konflikty. Pozostają jednak one jedynie w sferze ekonomicznej, dotyczą polityki cenowej oraz płacowej.
W przeciwieństwie do Marksa, który uznawał społeczeństwo kapitalistyczne za źródło wszelkiego zła i napięcia między dwoma antagonistycznie nastawionymi do siebie klasami społecznymi, Weber uznawał kapitalizm za niemal wzorowy system gospodarczy, gdyż jest on w największym stopniu oparty na zdrowych zasadach: współzawodnictwa i konkurencji, dzięki którym obydwie klasy społeczne mogą żyć we wzajemnej symbiozie.
warnerowska definicja klasy
Williama L. Warner zdefiniował "klasę" jako jedna z elementów w hierarchicznym podziale społeczeństwa. Pojęcie "klasy" używane winno być zamiennie z terminem "warstwa", gdyż oznacza to samo.
stratyfikacyjna definicja klasy
Społeczeństwo jest zróżnicowane na klasy w wymiarze ekonomicznym. W teorii stratyfikacyjnej są one po prostu rozumiane jako rodzaj warstw i w tym kontekście są elementem hierarchicznwego porządku społecznego.
teoria stratyfikacyjna K. Davisa i W. E. Moore'a
Właściwe funkcjonowanie społeczeństwa jako całości jest zależne od podziału obowiązków w jego obrębie. Każdy człowiek pełni w nim określoną pozycję społeczną, która jest miernikiem wkładu, który wnosi w pomyślność ogółu. Społeczeństwo wspiera jednostkę, by wypełniała swoją rolę społeczną w sposób odpowiedni. Najpierw wytwarza w poszczególnych jednostkach chęć do obejmowania takich, a nie innych pozycji społecznych, a potem rozbudza aspiracje do wypełniania zadań związanych z daną pozycją.
Niektóre pozycje społeczne są łatwiejsze, inne trudniejsze, ponieważ wymagają od jednostki pewnych talentów lub predyspozycji. Społeczeństwo jako całość dysponuje systemem nagród i kar, by dyscyplinować jednostki, które zakłócają porządek społeczny poprzez odmowę pełnienia swoich ról społecznych, oraz nagradzające tych, którzy pracują wydajnie i efektywnie. Ci drudzy mają szansę na osiągnięcie awansu w hierarchii, a co za tym idzie większego bogactwa i prestiżu.
Każda pozycja społeczna rozporządza pewnymi rodzajami przywilejów oraz prerogatyw będących jej immanentną cechą. Należą do nich miedzy innymi, prestiż, bogactwo, szacunek społeczny, władza. To właśnie rozdzielanie tych korzyści w zależności od tego, jaką pozycję zajmuje członek społeczeństwa, powoduje nierówności społeczne. Każda pozycja społeczna ma określoną rangę ze względu na dwa czynniki: jej wartość dla społeczeństwa oraz zakres oczekiwań od osoby, która tą pozycję zajmuje: doświadczenie, kwalifikacje, odpowiednie predyspozycje psychiczne i fizyczne, itp. Wyróżniamy cztery najważniejsze sfery działalności społecznej, które muszą być obsadzane przez ludzi o wyjątkowych zdolnościach, technikę, ekonomię, politykę i religię oraz odpowiadające im pozycje społeczne: techniczne, ekonomiczne, polityczne i religijne.
klasa w ujęciu strukturalnym
Klasy są w tym rozumieniu ujmowane jako kategoria analityczna, usytuowana na pewnym szczeblu w strukturze społecznej. Klasy są rozpatrywane nie na poziomie jednostkowym, ale jedynie w kontekście grupowym. Usytuowane są na pewnej skali nominalnej, charakteryzują się wspólnotą pewnych cech, które mają swoje nazwy, za których pomocą określają właściwe sobie przedmioty. Te kategorie mogą być jedynie wyjaśniane za pomocą relacji różności
2. Pojęcie warstwy.
Po raz pierwszy pojawia się w dialektyce marksistowskiej wtedy, gdy pojęcie klasy nie oddaje złożoności systemu społecznego. Warstwą określamy wtedy część klasy: np. warstwa proletariatu drobnomieszczańskiego, proletariatu wielkoprzemysłowego, itp. Warstwą również możemy nazwać grupę ludzi, których nie można zaliczyć do dominujących dwóch klas. Sztandarowym przykładem jest inteligencja, jak również i chłopstwo, które samo uważa się za odrębną kategorię społeczną. W takim rozróżnieniu tkwi również słabość teorii Marksa, ponieważ jego klasyfikacja klasowa nie uwzględnia jak widać całej złożoności struktury społecznej.
warstwa jako kategoria empiryczna w teorii stratyfikacyjnej
Wyodrębnia się ją na podstawie wskaźników mierzalnych jak np. dochodu rozumianego jako wielkość wynagrodzenia, poziomu wykształcenia mierzonego rodzajem szkoły, do której uczęszczał człowiek. Poziom wykształcenia jest również miarą prestiżu społecznego - większym prestiżem cieszą się osoby z wykształceniem wyższym niż ze średnim.
Warstwa w rozumieniu stratyfikacyjnym jest po prostu grupą społeczną składającą się z członków mających zbliżony poziom dochodów, prestiżu społecznego oraz wykształcenia. W obrębie jednej warstwy jednostki odczuwają pewną wspólnotę interesów oraz prowadzą podobny styl życia. Mają również poczucie tożsamości grupowej.
Warstwy istnieją nawet w społeczeństwach tradycyjnych, nie tylko nowoczesnych. Jest to więc immanentna cecha samoorganizacji społeczeństw.
weberowska definicja warstwy
Max Weber jest twórcą pojęcia "warstwy społecznej" Kategorię tę definiował jako grupę ludzi charakteryzującą się podobnym poziomem szacunku społecznego. Ludzie należący do jednej warstwy prowadzą podobny styl życia, czyli sposobem uczestnictwa w życiu społecznym, podobnie odpoczywają jak i pracują. Jedna grupa ludzi jest oddalona od innej tzw. zakresem styczności, czyli określonymi relacjami, które nawiązują z przedstawicielami innej warstwy. Członkowie jednej warstwy są połączeni pewną więzią wewnętrzną, która nadaje im poczucie odrębności. W zależności od usytuowania jej w strukturze społecznej mogą dominować lub podlegać innej warstwie przejawiając zachowania świadczące o poczuciu wyższości lub niższości wobec niej.
struktura warstwy społecznej według W. L. Wernera
W. Werner. Zidentyfikował dwa czynniki mające wpływ na sposób uwarstwienie ludności. Pierwszy z nich nazwał uwarunkowaniami strukturalnymi. Są to elementy, które pozostają poza wpływem świadomości jednostki. Zaliczyć do nich można takie cechy określające pozycję jednostki w społeczeństwie jak: poziom zamożności, wykształcenia, wykonywany zawód. Wszystkie te czynniki stanowią podstawę do oceniania się ludzi nawzajem i determinują przynależność człowieka do określonej warstwy społecznej
Kolejny z nich Werner nazwał uwarunkowaniami świadomościowymi, które są ściśle związane z uznanym w danym społeczeństwie systemem wartości. Każda z pozycji, każdy zawód posiada pewien przynależny osobie go wykonującej poziom prestiżu społecznego. Zawód wymagający większych kwalifikacji i predyspozycji, zależnych częściowo od poziomu wykształcenia, a częściowo od wrodzonych cech osobowościowych jednostki lub jest uznawany za cieszący się wyższym prestiżem niż taki, który każdy może wykonywać. Pewne zawody są uznawane subiektywnie za bardziej pożyteczne społecznie (lekarze, nauczyciele) niż inne i dlatego wciąż znajdują się na czele listy profesji cieszących się największym uznaniem społecznym
Werner wyróżnił trzy warstwy społeczne: wyższa (upper), średnia (middle) oraz najniższa (lower). Każdą z nich należy ponownie rozdzielić: wyższą (upper) na wyższą wyższą (upper upper) oraz wyższą najniższą (upper lower). Średnią na średnią wyższą (middle upper), średnią średnią (middle middle) i średnią najniższą (middle lower). Najniższą zaś na najniższą wyższą oraz najniższą najniższą.