Przegląd warstw społecznych w "Lalce".

Mnogość postaci służy autorowi do przedstawienia rozległego przekroju warstw społecznych i środowisk; wierność tego opisu nadaje "Lalce" charakter swoistego dokumentu społecznego tej epoki i podkreśla jej realistyczny charakter.

Pierwszym, najstarszym chronologicznie pokoleniem, jest, ukazane w "Pamiętnikach starego subiekta" pokolenie dawnych żołnierzy napoleońskich, legionistów, do których należał też ojciec Ignacego. Mimo iż są zwykłymi mieszczanami, woźnymi czy sprzedawcami, są jednak ludźmi pełnymi ideałów i pamięci o wspaniałej przeszłości. Ignacy Rzecki, wychowany w kulcie Napoleona, w duchu haseł walki o wolność i sprawiedliwość, staje się na całe życie zagorzałym bonapartystą i demokratą. Gdy w roku 1848 wybucha w Europie Wiosna Ludów Ignacy, zgodnie z wyznawanymi przez siebie ideami walki "za wolność waszą i naszą", porzuca pracę w sklepie Mincla i wraz ze swym przyjacielem, Augustem Katzem, wyrusza na wojnę. Po zwycięstwie Austrii Katz popełnia samobójstwo a Ignacy przeżywa ogromne rozczarowanie. Nie załamuje się jednak, swe ideały próbuje wpoić w swego "duchowego spadkobiercę" - Wokulskiego.

Wraz z podjęciem działalności konspiracyjnej przez Wokulskiego rozpoczyna się kolejny etap budzenia się w narodzie nastrojów niepodległościowych. Zwieńczeniem działalności Wokulskiego jest udział w powstaniu styczniowym, a po jego upadku zesłanie na Syberię. Polska, po klęsce kolejnego zrywu niepodległościowego jest już innym krajem. Ludzie są zniechęceni do pow- stań, skupiają się na własnych majątkach, naa chęci dorobienia się, a nie na ideach niepodległościowych. Wokulski, mimo majątku i świetnych pomysłów ekonomiczno - handlowych, zawsze będzie obcy w każdym środowisku, zarówno wśród kupców, jak i mieszczan czy arystokratów. Ponosi klęskę zarówno jako pozytywista (nie realizuje programu pracy organicznej, rozwoju handlu, podźwignięcia kraju z kryzysu), jak i jako romantyk (nie zdobywa serca ukochanej kobiety).

Najdokładniej chyba ukazaną w utworze warstwą jest arystokracja. Najdobitniej reprezentuje ją Tomasz Łęcki z córką. Świat Izabeli stanowią bezustanne flirty i gry salonowe, sama zaś jest niezdolna do żadnych uczuć wyższych. Jest w każdym calu sztuczna, niczym owa tytułowa lalka. Sam pan Tomasz to przykład zadufanego w sobie bankruta, życiowego nieudacznika i fajtłapy. Traktuje on przy tym wiele bardziej zdolnego od siebie Wokulskiego z protekcjonalizmem i pogardą, często poklepując go po ramieniu. Gdy potrzebuje jego wsparcia finansowego, staje się jego najlepszym przyjacielem; gdy jednak Wokulskiego nie ma w pobliżu, mówi o nim z lekceważeniem i wzgardą: "oto kupczyk". Arystokraci są warstwą charakteryzującą się przeważnie egoizmem, niską moralnością, tępotą i degeneracją. Warstwa ta zamyka się we własnym świecie, nie dopuszcza do siebie żadnych zmian ani nowych twarzy. Wśród arystokracji spotkać można tak krańcowo różne postacie, jak książę i prezesowa Zasławska.

Książę stwarza pozory wielkiego patrioty, jak sam mówi, nieustannie oddaje się służbie krajowi. Niestety, jest to jedynie czcza gadanina. Nie robi nic, by dokonać jakichkolwiek zmian. Jego patriotyzm objawia się wyłącznie w słowach, nie ma pokrycia w czynach. Przykładowo, gdy Wokulski odchodzi od spółki, on robi to samo. Czyni tak nie z powodu utraty nadrzędnego celu, jakim była służba krajowi, lecz z obawy przed utratą majątku i przed wpływami Żydów.

Prezesowa Zasławska jest dokładnym przeciwieństwem księcia. W odróżnieniu od niego przejmuje się losem innych ludzi, szczególnie chłopów. Poświęca im wiele uwagi, czasu i pieniędzy. Jest szczególnie przychylna Wokulskiemu, ponieważ ceni w nim zdolność do ciężkiej pracy. Zasławska uważa, że więcej ludzi takich jak Wokulski mogłoby odświeżyć i wyleczyć arystokrację.

Mieszczanie są z kolei w "Lalce" ukazani jako kupcy, właściciele skromnych sklepów oraz sklepowi subiekci. Mieszczanie stronią od wszelkich rewolucji, zarówno politycznych, jak i gospodarczych czy ekonomicznych. Wolą powolne, mozolne dorabianie się, bez zbędnego ryzyka, bez odważnych inwestycji. Stąd bardzo chłodne i nieufne przyjęcie, jakie spotkało Wokulskiego, uważanego przez nich za potencjalną konkurencję i zapowiedź zmian rynkowych. Mieszczaństwo nie jest aż tak zepsute, jak arystokracja. Stąd też bierze się dwojaki stosunek do osoby Wokulskiego. Z jednej strony zazdroszczą mu, z drugiej jednak śmieją się z jego dążeń i chęci wejścia do "klasy zepsutej". Postrzegają go jako dziwaka i nie do końca akceptują.

"Lalka" ukazuje też niziny społeczne. Są to ludzie zamieszkujący warszawskie Powiśle: Magdalena, Węgiełek, Wysoccy. Warunki życa proletariatu ukazane są naturalistycznie; wszechobecna jest nędza, brud i choroby, uniemożliwiające najuboższym zajęcie się czymkolwiek z wyjątkiem rozpaczliwej walki o przetrwanie kolejnego dnia. To nie jest życie, lecz wegetacja.

Powieść ukazuje więc przestarzałą strukturę polskiego społeczeństwa, uniemożliwiającą rozwój i wzrost młodych sił, sygnalizuje bezsilność pracy organicznej wobec schorzeń społeczeń- stwa, a także bezradność twórczych i myślących jednostek spętanych niewolą narodu i przytłoczonych egoizmem i bezczynnością warstw wyższych. Obraz nędzy Powiśla, skontrastowany z obrazem dostatku Śródmieścia, urasta do rangi symbolu panujących wówczas nierówności społecznych.

---