DEZINTEGRACJA:
„dezintegracja pozytywna wyraża korzystne rozluźnienie, a nawet rozbicie pierwotnej struktury psychicznej, np. w okresie dojrzewania, w stanach nerwowości, w nerwicach i psychonerwicach oraz w konfliktach życia codziennego - zewnętrznych, a przede wszystkim wewnętrznych. Takie rozluźnienie i rozbicia są bowiem bardzo często czynnikiem sprzyjającym rozwojowi, zwłaszcza rozwojowi przyspieszonemu i twórczemu, co stwierdza się w praktyce u osób cierpiących na psychonerwice, a także w biografiach wybitnych jednostek.”
„Teoria dezintegracji pozytywnej nie dokonuje przeformułowania znaczenia terminów integracji i dezintegracji. Zmienia natomiast przypisywane im funkcje i neutralizuje ich znaczenie dodatkowe.” W tradycyjnym rozumieniu kojarzy się nam z budowaniem, a więc z czymś korzystnym, pozytywnym, natomiast dezintegracja z rozpadem, rozkładem czyli ma wydźwięk zdecydowanie negatywny. „Teoria dezintegracji pozytywnej podważa taką stereotypową jednoznaczną konceptualizację obu kategorii. Oba procesy- integracji i dezintegracji, mogą mieć skutki zarówno pozytywne, jak i negatywne. Ich roli i sensu nie można więc kategoryzować na biegunach: korzystne - niekorzystne, dobre - złe.”
Najważniejsza jest zdolność do rozwoju. Człowiekiem nie wystarczy się urodzić. Trzeba się nim stać i jak się okaże, trzeba siebie stworzyć…- jak wiersz, albo obraz.
W najwyższych stadiach rozwoju człowiek jest w stanie osiągnąć transcendencję, czyli przekroczenie, oznaczające wzniesienie się w rozwoju nad poziom przeciętnych, a nawet wyższych niż przeciętne czynności intelektualnych i afektywnych, charakterystycznych dla siadów prymitywnych. Jako przykład można podać przekroczenie własnego typu psychicznego oraz biologicznego cyklu życiowego, przeciwstawienie się instynktowi samozachowawczemu i seksualnemu na poziomach średnich i wyżej niż średnich.”
I właśnie w procesie autokreacji, niezwykłą rolę odgrywają konflikty wewnętrzne. Nerwice i nadwrażliwość, paradoksalnie nie są objawem choroby i regresu, ale rozwoju i duchowego wzrostu. Teatrem zaś owego procesu autokreacyjnego jest środowisko wewnętrzne.
Środowisko wewnętrzne - to (analogicznie do środowiska zewnętrznego) układ tendencji albo, inaczej mówiąc, dynamizmów wewnętrznych jednostki. Wyróżniamy wśród nich dynamizmy jednopoziomowe oraz wielopoziomowe, zhierarchizowane lub równorzędne, pozostające w harmonii lub wywołujące konflikty, mające znaczenie rozwojowe lub hamujące rozwój. Jest to teren współpracy i ścierania się wszystkich dynamizmów jednostki, zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych.”
Jak wiadomo życiem człowieka żądzą dwa determinanty - społeczny i fizjologiczny. Rodzimy się w określonym miejscu i czasie, określeni przez czynniki ekonomiczne, czy struktury socjalne, w dodatku we własnym ciele, dziedzicząc wszystkie mechanizmy fizjologiczne właściwe całemu gatunkowi. Jesteśmy na siebie skazani i nie mamy wyboru... Zdaniem prof. Dąbrowskiego to nie prawda. Wskazał on na istnienie jeszcze jednego determinantu (tym razem wewnętrznego), który nazywał po prostu Czynnikiem Trzecim, bądź zdolnością do autokreacji.
Zanim jednak przejdę do wyjaśnienia pojęcia Czynnika Trzeciego trzeba powiedzieć, że teoria dezintegracji pozytywnej różnicuje dwa typy rozwoju: fazowy psychicznego poziomowy. „Ich zasadniczą odmienność może przybliżyć sformułowanie metafory przestrzennej. Wyobrażony przestrzennie rozwój fazowy byłby przemianami horyzontalnymi, rozwój poziomowy natomiast przebiegałby wertykalnie.” Rozwój fazowy, czy też horyzontalny dotyczy rozwoju determinowanego pierwszymi dwoma grupami czynników. Są one zlokalizowane na zewnątrz jednostki i to nie one przesądzają o ich wyjątkowości. Zmiany w rozwoju fazowym odbywają się niejako automatycznie, mechanicznie, prostolinijnie. Nie realizuje on indywidualnych możliwości tworzenia jednostki. „Urzeczywistnianie potencjału osoby rozpoczyna się wraz z wykształceniem się w jej strukturze psychicznej środowiska wewnętrznego, które jest zdolne przekształcać działanie pod wpływem bodźców zewnętrznych na działanie pod wpływem bodźców wewnętrznych.”
„Formowanie psychicznego środowiska wewnętrznego jest procesem stopniowego wyzwalania się osoby spod bezpośredniego uzależnienia od oddziaływań czynników biologicznych, społecznych i psychologicznych, Jego pojawienie się w osobowej strukturze psychicznej jest momentem zwrotnym, fundującym bazę dla dla ewolucji autonomicznego i autentycznego Czynnika Trzeciego, który konkretyzuje potencjał rozwoju poziomowego.”
Czynnik Trzeci jest wyrazem buntu i niezgody na zastany stan rzeczy. Osobowość zaś - zdaniem Dąbrowskiego - byłaby jednocześnie "celem i rezultatem procesu dezintegracji" byłoby to "zdrowie stale rozwijające się". Niejasne jeszcze pojęcie "dezintegracji" jest kluczem do teorii rozwoju osobowości, zwłaszcza osobowości twórczych i jednocześnie kluczem do zrozumienia mechanizmu psychonerwic, mylnie branych za zjawiska chorobowe.
Wybitni twórcy często byli nerwowi, konfliktowi, nieudolni, czy wręcz niezrównoważeni psychicznie. Przykładów jest wiele: Kafka, Unamuno, Camus, Sartre, Poe, Słowacki, Leonardo, Michał Anioł i wielu innych, aż strach pomyśleć, co by się stało gdyby ktoś zaczął ich leczyć. Byli ludźmi nieprzeciętnymi, czego nikt chyba nie zaneguje - trudno jednak twierdzić, że tylko dziełem przypadku kondycja psychiczna tych ludzi odbiegała od normy. Widać w tym pewną prawidłowość. Zdaniem prof. Dąbrowskiego rozwój psychiczny dokonuje się poprzez rozkład środowiska wewnętrznego pod wpływem napięć psychicznych powodujących nerwice i konflikty wewnętrzne, i stworzenie (Czynnik Trzeci) nowego, doskonalszego systemu wartości. To oczywiście uproszczenie, które pozwala zrozumieć pojęcie dezintegracji pozytywnej - rozkład jest pozytywny, bo warunkuje powstanie nowych, wyższych struktur.
Zanim przejdziemy do omawiania poszczególnych poziomów rozwoju, które proponuje nam w swojej teorii dezintegracji pozytywnej Kazimierz Dąbrowski konieczne jest dookreślenie kategorii poziomu. „Pojęcie poziomu oznacza tutaj charakterystyczne konstelacje czynników rozwojowych. Te czynniki są dynamizmami intrapsychicznymi.”
Poziomy rozwoju psychiki w dezintegracji pozytywnej i towarzyszące im zmiany w tożsamości
„Teoria dezintegracji pozytywnej zakłada, że człowiek jest osobą. Osobowość i tożsamość są natomiast rezultatem takich przekształceń struktury osoby, które doprowadzają ją do osiągnięcia najwyższego z pięciu poziomów rozwoju - poziomu integracji wtórnej.”
„Ewolucja środowiska wewnętrznego prowadzi do wykształcenia się w strukturze psychicznej ośrodka dyspozycyjno- kierowniczego, który emancypuje osoby od zdeterminowania czynnikami konstytucjonalnymi i zewnętrznymi oraz od automatyzmu rozwoju fazowego, otwierając przed nimi możliwość samoregulacji i wkroczenia na drogę rozwoju poziomowego, prowadzącego do uformowania tożsamości i osobowości.”
„Osobowość to struktura psychiczna formułująca się na najwyższym poziomie rozwoju osobowego. Budowanie osobowości jest związane z wykształceniem się w strukturze psychicznej osoby dwóch esencji, indywidualnej i społecznej, które są pojęciowo równoznaczne z tożsamością.” Suma tych dwóch esencji stanowi ideał osobowości, stanowiący wzorzec tożsamość pożądanej, na którym jednostka stara się budować tożsamość własną.
Wspomnieć trzeba, że w rozwoju osobowości, który prowadzi od prymitywnej integracji przysługującej człowiekowi jako zwierzęciu (poziom pierwszy), przez różne formy dezintegracji (jednopoziomowa, wielopoziomowa spontaniczna, wielopoziomowa zorganizowana) do, nie zawsze osiąganej, integracji wtórnej, doniosłą rolę odgrywa sztuka, a zwłaszcza poezja. Jednak teoria dezintegracji pozytywnej nie dotyczy jedynie twórców, jest adresowana do większości ludzi. Rozwój jest możliwy niemal w każdym przypadku, nie zawsze jednak prowadzi do wybitności, czy geniuszu.
Jednostki znajdujące się na poziomie pierwszym są agresywne, sprawne życiowo, cechuje je jednostronny rozwój intelektualny i niedorozwój uczuciowy, ich inteligencja jest na usłudze ich popędów. Brak im empatii i konfliktów wewnętrznych. „Osoby, których rozwój zatrzymał się na poziomie integracji pierwotnej nie są zdolne do zreflektowania, oceny oraz doboru lub eliminacji wpływów konstytucjonalnych i środowiskowych. Postrzegają rzeczywistość w sposób wąski, jednostronny. Ich doświadczenia i zachowania są mechanicznie regulowane bodźcami bezpośrednimi. Cechuje je brak w pełni wykształconej perspektywy czasowej - nie pojmują roli odgrywanej przez przepływ czasu na scenie nieustannie dokonujących się przemian rzeczywistości.” Niestety Dąbrowski dochodzi do smutnych wniosków w swoich badaniach w zakresie oceny społeczeństwa- mianowicie status integracji pierwotnej jest właściwy dla znacznej części populacji - „dla większości tzw. ludzi przeciętnych”. „Dzieje się tak z dwóch powodów po pierwsze znaczna część populacji ma niewielkie predyspozycje do pięcia się po szczeblach poziomów lub jest bardzo silnie ograniczana uwarunkowaniami zewnętrznymi (m.in. wychowanie, najbliższe otoczenie jednostek). Po drugie, pewna część ludzi, posiadających wszelkie dane ku rozwinięciu potencjału osobowego i podjęciu dążenia do ukształtowania tożsamości i osobowości, wycofuje swoje zaangażowanie w procesy rozwojowe w obliczu stawianych przez nie wymogów, wobec konieczności wysiłku.”
Następnym poziomem rozwoju jest dezintegracja jednopoziomowa. Dąbrowski wyróżnia cztery typy czynników wywołujących u osób ten poziom dezintegracji, przy czym pierwsze dwa mają charakter wewnętrzny, a dwa pozostałe są czynnikami zewnętrznymi, są to:
pojawiające się w toku cyklu życiowego normatywne konflikty
indywidualne właściwości psychofizyczne
zmiany w życiowej sytuacji osoby, wymagające od niej wypracowania nowych norm przystosowania
zmiany i zdarzenia w otoczeniu jednostki, które powodują u niej silne urazy lub uruchamiają proces chorobowy
. Jednostki znajdujące się na tym poziomie cechuje sprzeczność popędów i działania, przejawiają zdolności do rozwoju, choć niewyraźne i nie ukierunkowane ze względu na brak hierarchii wartości.
Przykładem osoby znajdującej się na tym poziomie jest osoba z ogromną łatwością przystosowująca się do różnorakich warunków życia i przyjmująca różne postawy. Są więc to ludzie zupełnie inaczej zachowujący się w instytucji, w której pracują, i zupełnie inaczej w domu. Osoby znajdujące się na dwóch najniższych poziomach (integracji wtórnej i dezintegracji jednopoziomowej) często dążą do osiągnięcia jedności z grupami lub instytucjami społecznymi.
Poziom trzeci to dezintegracja wielopoziomowa spontaniczna, impulsywna i niedostatecznie zorganizowana, która jest wyrazem stopniowego odbiegania od pełnego uzależnienia od faz rozwojowych. Na tym poziomie właśnie dochodzi do największych napięć psychicznych, jest to związane z wstępowaniem na wyższy poziom rozwoju. Napięcie psychiczne jest z kolei przyczyną różnych form nerwic- depresyjnej, lękowej i obsesyjnej, histerii i psychastenii. Uaktywnia się na nim również Czynnik Trzeci, który jest spontaniczny i nie zaprogramowany, działa bardziej jak determinant niż autodetrminant (chociaż jest reakcją wewnętrzną na czynniki zewnętrzne).
„Do dynamizmów charakteryzujących dezintegrację wielopoziomową spontaniczną Dąbrowski zalicza: zdziwienie w stosunku do siebie i świata zewnętrznego, zaniepokojenie sobą, poczucie niższości w stosunku do samego siebie, poczucie wstydu i winy, niezadowolenie z siebie, pozytywne nieprzystosowanie do poziomu niższego i pozytywne przystosowanie do poziomu wyższego oraz dynamizmy twórcze.”
Na tym poziomie dezintegracji do najważniejszych - w perspektywie dalszego rozwoju- przemian osobowych dochodzi pod wpływem odkrycia istnienia obiektywnej hierarchii wartości i celów. Pojawienie się celów wyższych rozpoznanych jako lepsze motywują do kontynuowania trudu przemian.
Wreszcie poziom czwarty to dezintegracja wielopoziomowa zorganizowana i usystematyzowana z dość znacznym uspokojeniem psychicznym, organizacją i systematyzacją rozwoju. Na tym poziomie następuje bardzo wyraźne przekroczenie dynamizmów fazowych i przejście do czynności przejawiających znaczną niezależność od prymitywnych czynników biologicznych i automatyzmów rozwoju. Jest przekroczeniem cyklu biologicznego człowieka i jego typu psychologicznego. Dynamizmy tego poziomu to dynamizm podmiot - przedmiot w sobie, dynamizm wysokiego poziomu empatii, dynamizm przekształcenia wewnątrzpsychicznegom, samoświadomości i samokontroli oraz dynamizmy samowychowania i autopsychoterapii.
I wreszcie poziom piąty - integracja wtórna, której cechami są odpowiedzialność, samoświadomość i empatia, ukształtowanie wszystkich ważniejszych talentów i uzdolnień, można by rzec pełna realizacja własnego ideału osobowości. Rozwój psychiczny jest więc przejściem od determinizmu biologicznego, do autodetrminizmu moralnego, wyraża się w osiąganiu coraz wyższego poziomu indywidualnych właściwości zainteresowań i uzdolnień, w dziedzinie wyłącznych, niepowtarzalnych związków uczuciowych, oraz w świadomej identyfikacji z historią swego rozwoju i świadomej projekcji tego rozwoju w przyszłość. Piąty poziom rozwoju nie jest jednak możliwy w każdym przypadku. Zdarza się, że dynamizmy i pasje rozdzierające duszę są zbyt silne, by scalić je w wyższą jedność. Warto dodać, że osobowość, która jest celem rozwoju, nie ma granic empirycznych, że tak długo jest zdrowa jak długo się rozwija... Na poziomie piątym dochodzi do kolejnych napięć tym razem pomiędzy dwiema, wspominanymi już, wypełniającymi osobowość esencjami - indywidualną (zainteresowania, trwałe związki uczuciowe, świadomość własnej tożsamości i historii rozwoju) oraz społeczną (empatia, odpowiedzialność, wysoki poziom świadomości społecznej).
Reasumując przebieg tych etapów dezintegracji pozytywnej trzeba podkreślić, że proces ten napotyka na znaczne utrudnienia zarówno o charakterze zewnętrznym jak i wewnętrznym. Kolizje z otoczeniem charakterystyczne dla dezintegracji jednopoziomowej, konflikty wewnętrzne, strukturalne objawiające się różnorodnymi formami nerwic na poziomie dezintegracji wielopoziomowej spontanicznej oraz towarzyszące im etykietki osób chorych psychicznie, a więc niepełnowartościowych.
„W teorii dezintegracji pozytywnej rozwój przebiega nie od osobowości i tożsamości do osobowości i tożsamości dojrzałej, ale od bycia jedynie osobą do bycia posiadająca tożsamość osobowością.”
Kończąc prezentację koncepcji dezintegracji pozytywnej chcę podkreślić, że autor tej wszechstronnej teorii uzależniał zdrowie psychiczne od istnienia potencjału rozwoju w kierunku tożsamości i osobowości. Potencjał ten decyduje o osobowym poczuciu sensu życia, ponieważ poczucie to uzależnione jest od poznania trzech esencjonalnych indywidualnych właściwości (tzn. dwóch wspominanych esencji i ideału osobowości).
K. Dąbrowski: Trud istnienia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 6
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 237
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 237
K. Dąbrowski: Trud istnienia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 7
tamże, s. 7
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 236
Tamże, s. 236
Tamże, s. 236
K. Dąbrowski: Elementy filozofii rozwoju, Wyd. PTHP, Warszawa 1989, s. 41
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 239
Tamże, s. 236
Tamże, s. 239
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 241-242
Tamże, s. 250
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 244-245
A. Tylikowska: Teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Trud rozwoju ku tożsamości i osobowości, [w:] A. Gałdowa (red.) Tożsamość człowieka, Wyd. UJ, Kraków 2000, s. 255