Achtergronden bij de literaire ontwikkelingen 1940 - 1985
1. Afbakening en indeling van het tijdvak
De invledrijkste literatoren van het interbellum - Ter Braak, Du Perron, Marsman waren aloverleden maar hun erfgoed leefde krachtig voort
De tijdschriften na de oorlog doken steeds op de Forum-uitgangspunten van pesonlijkheid van kunstenaars en afwijzing van sierpoezie
Veel tijdschriften verdwenen
Een tal nieuwe bladen vernieuwing gezocht
Naoorlogse schrijvers ≠ schrijvers van voor 1940
Nieuw keerpunt in 1960 de opkomst van protestgeneratie in de jaren '60 betekende een sociale en clturele wending
1985 nieuwe literaire peride -het postmodernisme
Kenmerken van modernisme ('20 en '30):
Intellectualisme
Twijfel
Reflectie op de verhouding tussen fictie en werkelijkheid
Literaire kunstgrepen
Complexiteit
Dubbelzinnigheid
VL + NL niet meer apart behandelt literaire ontwikkelingen lopen in grote lijnen parallel
Literaire verwerking van de Tweede Wereldoorlog en de Koude Oorlog
IIWO
Vertrouwde begrippen (niet alleen maar in de literatuur): WA en SS, onderduikers, collaborateurs, de Jodenvervolging, Gestapo, de Duitse concentratiekampen, D-day, Ardenenoffensief, de hongerwinter
Tot de literatuur behoorden:
Kroniekachtige verslagen L. P. Boon Mijn kleine oorlog, M. Minco Het bittere kruid,
Oorlogsdagnoeken A. Frank Het achterhuis, N. Rost Goethe in Dachau
Romans vanaf jaren '50 tot nu toe bijv. H. Mulisch De anslag, H. Claus Het verdriet van Belgie
De Koude Oorlog
2 supermachten: de VS met hun EU bandgenoten communistische Sovjet Unie (SU) met haar satellitstaten
Bootsing tussen VS en SU = De Koode Oorlog
Communistusche machtsgreep in Tsjecho-Slovakije
Blokkade van West-Berlijn
De Hoongaarse opstand 1956 en afbreken van Praagse lente 1968 emotionele reacties
Onrust veroorzakte ook de Vietnamoorlog
Al deze kwesties werden gediscussieerd in de jaren '50, '60, `70
Literaire verwerking van de dekolonisatie
Het einde van Nederlands-Indie
1942 - Indonesie Japanse bezetting; XII 1949 souvereiniteitsverdracht
Nieuw-Guinea (NG) - NLs tot 1962
Beeld van het leven van de Hollanders in NG in dit periode: Bericht uit Hollandia + Schimmen rond de Parula van F. Springer
Boken over trauma's van de dekolonisatie H. Haasse Oeroeg
Suriname (S) en de Antillen (A)
1954 - S + A partners van NL
1975 - S - zelfstandige republiek
Economische en sociale problemen op de Caraibische eilanden en het Zuid-Amerikaanse continent worden in verband gebracht met de EU overheersing in d e afgelopen eeuwen De morgen loeit weer aan Tip Maruguit Curacao
Maatschappijkritisch was ook Antillianse schrijver F. M. Arian Dubbelspel
Rond 1970 S -NL literatuur neemt toe in betekenis dankzij Bea Vianen, Edgar Cairo, Astrid Roemer
In VL ontstond ook (post)koloniale literatuur verband met onafhankelijkheid van Belgische Kongo 1961
Maatschappelijke ontwikkelingen in de jaren veertig en vijftig
Na 1945 was er gebrek aan levensmiddelen, woningen; opvang van de orloogslachtoffers, Jodden, Indische repatrianten
In de jaren '50:
Jongerencultuur Amerikaanse (Am) gewoonten (Coca-Cola), Am muziek (rock'n'roll)
Jongeren krijgen veel aandacht
Jongeren afrekenen met huiselijkheid, gezin en andere burgerlijke waarden De Avonden S. Van het Reve, Eenzaam avontuur A. Blaman
Veranderingen in taalgebruik en spelling
Streektalen verloren door toedoen van radio en TV, meer terrein aan algemene NL
1954 BL-BE regeling voor spelling
1962 wet in BE 4 taalgrensen
Door maatschappelijke ontwikkeling het taalgebruik werd losser en informeler
Maatschappelijke ontwikkelingen in de jaren zestig en zeventig
Hippie's en provo's
Leuzez `flowerpower', `love and peace' klerige bloemenkleiding, lange haren nieuwe cultuur (geen hechten aan geld, vrije liefde, drugs om te relaxen0
Popmuziek The Beatles, The Rolling Stones, Wodstock
'60 provo's beweging R. J. Grootveld + R. vanDuyn
Provo's waren meer maatschappelijk betrokken en politiek actief
`happenings' duchters J. Van Doorn en S. Vinkenoog werkten mee
Kunstenaar uit Antwerpen - Panamarenko was een inspirerende persoonlijkheid
Mei 1968
In Fr nationale staking van arbeiders e studenten
1969 studentenbezitting van Maagdenhuis van Amsterdaamse Unversiteit
Gelijke rechten en kansen voor iedereen
Tweede feministische golf
Gericht op verbetering van de positie van vrouwen op alle gebieden
`Man Vrouw Maatschappij' 1ste feministische organisatie
acties van Dolle Mina in NL en Maria Mineur in BE
legalisatie van abortus
seksuele revolutie
voorbehoedsmiddelen verkrijgbaar
homoseksualiteit = geen ziekte
Ontzuiling
persoonlijke vrijheid en individuele ontplooing
katholieke kerk verloor veel terrein
oosterse tradities populair: yoga, meditatie, het zenboeddhisme
Literatuur
Ik Jan Cremer J. Cremer bestseller, autobiografische verslag van een avontuurlijke zwerftocht
Maatschappijkritiek en tavoedoorbreking R. Campert, J. Wolkers, A. Bournier
Boekenmarkt en media
Hoge opleidinsniveau massale cultuurspreiding
`het pocketboek' was erg populair
De Bezige Bij belangrijkste uitgeverij -> een cooperatie van schrijvers: Lucebert, Campert, Mlisch
Jourmalistiek meer behoefte aan informatie over cultuur, literatuur en schrijvers
Leidinggevende redacteuren: K.L. Poll (NRC) en C. Peters (Vrij Nederland)
TV - belangrijk medium interviews met schrijvers groter verkoopsucces
Literaire ontwikkelingen 1940 - 1960
Het literaire leven in NL en VL na de oorlog: oude en nieuwe tijdschriften
Nieuw Vlaams Tijdschrift - probeerde een brug te slaan tussen veschillende generaties oudere auters + C. D'Haen, L. P. Boon, H. Claus
Tijd en Mens - meer programmistisch bedoeld J. Walravens Rmy C. Van de Kerkhove, L. P. Boon, H. Claus
De Schuw - liederen van Kulturkamer (instelling van nazi's)
Die schrijvers die niet tot Kulturkamer behoorden verzetspoezie uitgegeven door de Bezige Bij `Het lied der achttien doden' van Jan Campert
Ondergrondsche tijdschriften: Parade der profeten, Podium
Schrijvers `in de diaspora' konden oo terecht in de toenmalige kolonieen Indie - het tijdschrift De Fakkel, Curacao - De Stop (belangrijke tujdschrift voor Antillianse schrijvers bijv. Cola Debrot)
Na de oorlog heroprichting van Criterium (Criterium II) - oude ene nieuwe schrijvers
1948 fuseerde Criterium met Gompert's tijdschrift Libertinage , een van de bladen waarin de erfenis van Ter Braak en Forum in ere werfd gehouden
Podium ontwikkelde zich tot een tijdschrift van literaire vernieuwing dat kwam door het optreden van de dichter-essayist Paul Rodenko, grote kenner van avant-gardistische kunst
De Beweging van Vijftig
NL en VL Vijftigers - hun entree maakten ze in Podium en Tijd en Mens
Geinspireerd door de Cobra-groep (=jonge beeldende kunstenaars + het blad Reflex)
Vijftigers: Jan Elburg, Lucebert, Gerrit Kouwenaar, Hugo Claus
Bloemlezingen: Waar is de eerste morgen (Jan Walravens), Atonaal (Simon Vinkenoog)
Een breuk met de traditie nieuwe en andere poezie wilde ze maken
Aansluiting bij de historische avant-garde:
2de avanygardische golf in NL en VL
Heftige en subjectieve belevingen van de 50gers doet denken aan het expressionisme
Elementen van dada (taalspelletjes) bij Jan Hanlo `oote oote boe'
Surrealistische tendensen primitieve kunst en kindertekeningen
Experimentele houding en taalgebruik
het schrijven van poezie = een experiment
het gedicht is geen `afbeelding', maar `beelding' de autonomiegedachte
poezie van Vijftigers sterk politiek geladen
taalvernieuwing geen gewone omgangstaal maar platte taal, termen uit de techniek, rekenkundige symbolen, nieuwe woordkoppelingen, neologismen
gebruik van ongrammaticale zinsconstructies, beeldspraak meerduidigheid werd gecreerd
Directheid
Concrete, zintuiglijke, lichamelijke taal
Belangrijk thema: taal + poezie poeticale gedichten
Maatschappijkritische functie
Binnen de beweging van Vijftig leefden allerlei opvattingen: Lucebert mystiek; Kouwenaar relatie tussen taal en werkelijkheid; Campert relativerende, melancholieke gedichten in alledaagse taal; Schierbeek zenboeddhisme + mengvormen tussen poezie en proza; Andreus poezie met autobiografische en metafysische elementen; Claus mythologische voostellingen + freudiaanse motieven
Reacties bij lezers en critici in het begin onbegrijpelijk, nu favoriete lezersgedichten
Andere dichters en dichteressen uit de jaren vijftig
Geen vormexperimenten
Onvrede met de plaats en rol van vrouwen in de samenleving uitgedrukt
Hoofdlijnen in het verhalende proza
Magisch realisme
De kellner en de levenden van Vestdijk werkelijkheid + wereld van droom, fantasie
In VL: Johan Daisne De man die zijn haar kort liet knippen en Hubert Lampo De komst van Joachim Stiller
Sombere naoorlogse romans
Marnix Gijsen, A. Blaman, L. P. Boon, Schierbeek, Walravens, W. F. Hermanns, I. Michiels, J. Vandeloo, H. Claus, H. Mulisch, S. Vinkenoog
In hun boekne werd de wereld voorgesteld als een beklemmende chaos
De avonden van Reve sombere wereldbeeld gestalte krijgt in de romanstructuur, bijv. de ruimte, tijd, handeling
Soms zijn de romans meer expliciet ze bevatten passages waarin de visie op het bestaan direct wordt uitgesproken of gedacht door personnages in monologen of dialogen M. Gijsen Joachim van Babylon
Existentialisme
Devader van existentialisme is Kiekegaard (19de eeuw) maar maar voor de literatuur is het van belang geworden dank Franse filosofer-schrijver Sartre
Het begrip existentie heeft betrekking op de cocrete situatie waarin de mens verkeert het bestaan is meer dan een reeks gebuertenissen die vaak wirdt aangeduid als `absurd'
De enige mogelijkheid van mens is dat hij vrijheid heeft om in concrete levenssituaties morele keuzes te maken
Thema's: ontgoocheling, eenzaamheid, vertwijfeling L. P. Boon Menuet
Maatschappijkritiek
Hermans Ik heb gelijk - er wordt daarin met alle hogere idealen afgerekend
De meest deprimerende visie op de samenleving is te vinden in de grote sociaal-realistische roman van L. P. Boon De Kapellekensbaan, vervolgd door Zomer te Ter-Muren
Verschuivingen in de romanstructuur
Verteltechniek een meervoudige personale of ik-vorm wordt toegepast in Menuet vertellen de drie personnages om beurten hun verhaal, dat steeds betrekking heeft op dezelfde gebeurtenissen het gebrek van contacten tussen de personnages worden aangeduidt
De personnages worden primair door hun eigen doen en laten gekarakteriseerd
Bewustzijnsroman bijv. Het boek Ik van Schierbeek bestat uit een lange bewustzijnsstroom die via directe of indirecte rede wordt weergegeven
Tijdsverloop in de roman geen chronologische, maar psychologische volgorde
Compositie van de roman een samenstel van verhaaldraden en tekstsoorten bijv. in Menuet
In het algemeen wordt er in vergelijking met de traditionele roman veel minder uitgelegd en beschreven; van de lezer wordt een actieve rol verwacht
Individueel optredende auteurs
Bestseller - traditioneler roma van Jan de Hartog Hollandse glorie
Hella Hasse - alleen hij schreef historische romans bijv. Oeroeg
Belcampo - fantastische vertellingen
Toneel en essays
Belangrijkste toneelschrijver was Hugo Claus Een bruid in de morgen, Suiker, Vrijdag doen op het eerste gezicht realistisch aan mmar hebben symbolische betekenissen waarin het thema van zuiverheid/onzuiverheid centraal staat
Essay H.A. Gomperts en W.F. Hermans Mandarijnen op zwavelzuur (bevat aanvallen op bepalde denkbeelden, op collega-schrijvers en op zijn voorgangers du Perron en Ter Braak)
Literaire ontwikkelingen 1960 - 1985
Het literaire leven in NL en VL: nieuwe tijdschriften
Nieuwe realisme wordt zichtbaar die aansluit bij internationale ontwikkelingen in de beeldende kunst ( popart van Warhol, Duchamps readymades, Nederlandse Nul-groep met Armando, Henk Peeters, Jan Schoonhoven) - objectieve kunst die de werkelijkheid weergeeft zoals die is
Tijdschriften van de Zestigers (schrijvers van het nieuwe realisme): Gard Sivik, De Nieuwe Stijl, Barbarber
Andere tijdschriften: Tirade, Hollands Weekblad/Maandblad
Het tijdschrift Raster - experimeteel proza
Ironisch-relaistische schrijvers zoals H. Plomp H. Heersma publiceerden leesbare teksten rond Maatstaf en Hollands Weekblad/Maandblad
Revisor-proza = `academisme' D. Kooiman, D. Meijsing en andere
Chrysallis - feministisch tijdschrift
Nieuw realisme: de Zestigers
Dit realisme is journalistieker en zakelijker dan die van de voorgangers
Men maakte graag readymades
In VL dichters richtten zich op de gewone, alledaagse werkelijkheid; vrije vormen, spreektaal Herman de Coninck De lenige liefde - groot succes
Meer richtingen in de poezie
Terug naar de romantisch-expressieve traditie
Dichters rond Tirade en Hollands Maandblad eenvoudig taalgebruik + beeldspraak (romantische lementen)
Veelgebruikte stijlmiddelen: ironie, understatements en dubbelzinnigheden; versvorm is tamelijk vrij
Judith Herzberg, Rutger Kopland
Voortzetting van de autonomistische traditie
Verzet tegen werkelijkheidsbeschrijving en gevoelsuiting in de poezie en tegen de mimetische en expressieve opvattingen
G. Kouwenaar Zonder namen, Hans Faverey
Symbolistisch-metafysische dichters
Publiceerden in De Revisor
Traditionele vorm sonet
Gebruik van verwijzingen, symbolen en diepere betekenislagen, zodat hun gedichten van de lezer een zekere eruditie vragen
De gedichten gaan vaak over tegenstellingen en pogingen die te overwinnen
Der Mouw, Nijhoff, Ida Gerhardt, Bloem, Achterberg, Jan Kuijper, W. Van Toorn
De neoromantische richting
Gerrit Komrij hij ging de traditionele dichtvormen en romantische thema's toepassen maar op een ironische manier, vaak door ouderwets verheven en alledaagse taal te combineren
In VL de bloemlezing van Hugo Brems en Guy van Hoof De nieuwe romantiek de toon is niet ironisch maar pathetisch en de vorm is tamelijk vrij
Hoofdlijnen in het verhalende proza uit de jaren zestig en zeventig
Defictionalisering
Schrijvers probeerden de werkelijkheid directer weer te geven (geen romanvorm), in reportages en documentaires zonder persoonlijk commentaar bijv. Armando's De SS-ers
Neiging tot deze richting haddn ook Harry Mulisch, L. P. Boon, K. Schippers, J. Cremer
Experimenteel of `ander' proza
J.F.Vogelaar, Lidy van Marissing, Sybre Polet, schrijvers die zich gropeerden rond het tijdschrift Raster schreven wel fictie maar vanuit een duidelijk politiek-links uitgangspunt en gebruikten nieuwe technieken die kunnen verbinden worden met het postmodernisme hun werk = experimenteel proza
Doel van deze schrijvers was de verhouding tussen kunst en maatschappij ter discussie te stellen
In VL ook zien we een aantasting van de romastructuur maar niet vanuit politieke bedoelingen P. De Wiespelaere, W. Roggeman geinspireerd door Franse nouveau roman:een stroming waarin het verhaal als een eigen, onafhankelijke constructie wordt opgevat
Meerdere interpretatiemogelijkheden
Realisme
Realistisch, vaak semi-autobiografisch proza die rechttoe, recgtaan soms op ironische toon vertelde bijv. H. Heersma, soms in een somberdere, naturalistische trant bijv. M. Van Keulen
Een belangrijke vertegenwoordiger van deze richting is Maarten 't hart
Feministische romans
Centraal staat Anja Maeulenbelt De schaamte voorbij - een autobiografische roman werd een voorbeeldboek in feministische kringen
Er werden vrouwentijdschriften en vriuwenboekhandels opgericht, Anna Bijns-prijs - literaire prijs voor vrouwen
Revisor-proza
Tussen de experimenterende Raster-literatuur en de realistische literatuur, sluit aan bij het modernisme `academisme'
Belangrijkste schrijvers: D.A. Kooiman, F. Kellendonk, N. Maatsier, D. Meijsing en P. Canaponi + Oek de Jong (behoorde niet tot Revisor)
In VL Leo Pleysier vergelijkbaar met Revisor-proza
Verdere ontwikkeling van de naoorlogse romanschrijvers
Hermans - satiristische romans bijv. Onder professoren
Claus gebruikte zowel traditionele als expreimentele verhaalstructuren en bereikte een hoogtepunt in zjn oeuvre met Het verdriet van Belgie
G. Reve - `romantisch-decadent kunstenaar', die zijn homoseksuele gevoelens en religieuse verlangens op een ironische stijl manifesteerde
Harry Mulisch - filosofische aanslag in zijn werken bijv. De ontdekking van de hemel
Jan Wolkers - schreef veel over seks en erotiek gecombineerd met thema's als schuld, dood, bederf en verval
Toneel
Opleving van `Hollands-satiristische' stukken waarin op lichte toon en met veel humor de Nederlandse samenlevingonder de loep wordt genomen volgens sommigen dichtbij het cabaret; bijv. stukken van Annie M.G. Schmidt
Toneelgroep Centrum absurdistische stukken bijv. van J. Bernlef, L. De Boer
In de jaren '80 het tonnel keerde terug naar meer klassieke vormen bijv. Het chemisch huwelijk van Gerrit Komrij
6. Het essay en de kritiek
Belangrijkste essayisten: R. Kousbroek, K. Van het Reve, J. Weverbergh, K. Van Kooten, W. De Bie kritiek vooral via TV
Invloed op de literatuurkritiek en literatuurwetenschap het tijdschrift Merlyn legden het accent op de tekst zelf en brachten tekstgerichte methoden als `close reading' en structuuranalyse in de mode
Vlaamse criticus - Paul de Wispelaere