Temat drużyny książęcej podobnie jak wiele zagadnień w historii nie został jeszcze dokładnie zbadany i przeanalizowany. Spowodowane jest to w miarę niewielką ilością źródeł , które traktują na ten temat. A jeżeli już któryś z kronikarzy porusza ten temat są to jedynie wzmianki przy opisywaniu innego zagadnienia. I takie wzmianki możemy odnaleźć w kronikach Ibrahima ibn Jakuba , Anonima zwanego Gallem oraz niemieckiego kronikarza Thietmara. Ibrahim ibn Jakub w II połowie X wieku zebrał stosunkowo dokładne dane na temat państwa polskiego. Niestety dzieła tego kronikarza dochowały się do naszych czasów jedynie w przeróbkach. Mianowicie w pierwszej , której dokonał al.-Bekri sprzed 1094r oraz al.-Kazwini (1260-1275)1. Pomimo tego , że temat drużyny nie został wyczerpanynie oznacza , że nikt ze współczesnych historyków nie podejmował go w swoich pracach2. Pozycje te traktowały głównie o początkach wojskowości na naszych ziemiach. W związku z tym niemożliwym było pominięcie tak istotnego elementu jakim była drużyna.
Zatem pisząc na ten temat należało by wyjaśnić co się kryje pod terminem drużyny . Mianowicie była to początkowo grupa ludzi, którzy uznawali wojaczkę za swój główny, a nawet jedyny zawód i związali się całkowicie z osobą wojennego przywódcy plemienia. Na początku mógł to być związek oparty jedynie na więzach przyjaźni łączącej każdego drużynnika z osobami współtowarzyszów, a przede wszystkim z osobą wodza. W rezultacie z masy ogólnoplemiennego pospolitego ruszenia wszystkich zdolnych do noszenie broni mężczyzn, poczęła się szybko wyodrębniać grupa górująca nad resztą wojowników sprawnością bojową, zdyscyplinowaniem, z czasem także uzbrojeniem i nawet sposobem walki. Według wszelkiego prawdopodobieństwa drużnicy, obok nielicznych przedstawicieli zamożnej starszyzny rodowej i plemiennej, stawali się w obrębie sił zbrojnych plemienia zaczątkiem konnicy. W miarę upływu czasu i postępującej wraz z nim krystalizacji wczesnofeudalnych tworów państwowych na ziemiach Polski, zmieniał się pierwotny charakter drużyny. W monarchii pierwszych, w pełni historycznych władców piastowskich, możemy zapewne dostrzec końcowe etapy tych przemian. Miejsce dawnej grupy wojowników żyjących z wojny i z łupu, połączonych z wodzem stosunkiem wzajemnej osobistej wierności i wojennego koleżeństwa zajmują oddziały zawodowego wojska, pozostające na utrzymaniu księcia, zależne odeń całkowicie i stanowiące silne oparcie jego władzy na wojnie i podczas pokoju. Właśnie w taki sposób można rozumieć termin drużyny3. Jednakże definicja ta nie jest w pełni poprawna , ponieważ w miarę upływu czasu owa drużyna ulegała rozwarstwieniu w wyniku czego powstaje tzw. drużyna "starsza" , która wzbogaciwszy staje się czymś w rodzaju rady przybocznej. Szeregi tej drużyny zapewne były o wiele mniej liczne od drużyny "młodszej" , gdyż jej głównym zadaniem było doradzanie władcy przy podejmowaniu istotnych decyzji w sferze działań militarnych. Taki stan rzeczy miał miejsce za czasów panowania Bolesława Chrobrego. Wiadomości te otrzymujemy za pomocą analogi i podobieńst w tym przypadku do Rusi Kijowskiej , gdzie również występowały drużyny książęce. Na ziemiach Rusi Kijowskiej obserwujemy nawet występowanie mniejszych drużyn już nie książęcych , ale równie dobrze wyszkolonych i podobnie uzbrojonych. Były to prywatne oddziały bogatych możnych , które całkowicie podlegały jego władzy4. Jest wielce prawdopodobne , na ziemiach polskich można było zaobserwować podobny stan rzeczy, w okresie panowania Bolesława Chrobrego.
Istotną rzeczą jest również określenie ram chronologicznych występowania drużyny na ziemiach Polski. Drużyna zapewne była produktem wielo letnich przemian , w wyniku których powstał dobrze wyszkolony oddział. Zatem można uznać , że drużyna przybrała pożądany kształt za czasów Mieszka I i BolesławaChrobrego, który jak wynika z kroniki Ibrahima Ibn Jakuba posiadał wspaniale wyszkolonych pancernych , gdzie dziesięciu takich było warte stu innych wojowników z pospolitego ruszenia. Zatem można uznać, że drużyna ewoluowała w znacznym stopniu i za panowania Bolesława Chrobrego była jednostką popularną i bardzo dobrze wyposażoną zarówno jeśli chodzi o uzbrojenie jak i o umiejętności taktyczne .Wiemy, że Bolesława Chrobrego dysponował silną i sprawną formację wojskową , którą nazywamy "drużyną". Ibrahim ibn Jakub informuje nas , że polski książę zaopatrywał swoich dróżników w konie , broń i wszystko czego potrzebują , a zapłatę za służbę wyliczał im w kruszcu . Mamy tu więc do czynienia z zawodowymi wojownikami konnymi , dobrze uzbrojonymi , którzy jednak nie sami troszczą się o swoje wyposażenie i nie posiadają ziemi , a przynajmniej ziemi przyznanej im "na prawie rycerskim", to znaczy tytułem wynagrodzenia za oddawane władcy wojenne posługi . Najprawdopodobniej woje należący do "drużyny" wywodzili się z prostego ludu . Obok jeźdźców na dobrych wierzchowcach występowali tam także tarczownicy , piechota . Nie było to wojsko na sam pokaz , albowiem wielkie wyprawy , z wyszczerbieniem miecza mogły być zwycięskie dzięki sprawności bolesławowych żołnierzy . Ta siła także przyczyniła się do koronacji pierwszego z Piastów . Natomiast etapem kończącym okres drużyny możemy uznać reformy Kazimierza Odnowiciela , w skład których wchodziła również reforma sił zbrojnych. Utrzymanie licznej , rozmieszczonej po grodach , drużyny stało się zbyt dużym obciążeniem dla państwa. Zastąpiły ją , powoływane w razie potrzeby , oddziały złożone z rycerzy i możnych zamieszkałych w danej kasztelanii. W zamian za obowiązek służby wojskowej otrzymali oni od panującego majątki ziemskie.
Omawiając temat drużyny należy uwzględnić liczebność owego oddziału. Jak wynika z przekazów Ibrahima ibn Jakuba liczba ta prawdopodobnie sięgała trzech tysięcy pancernych5. Jednakże może być to przesadzona liczba , gdyż utrzymanie tak licznego oddziału mogło być zbyt dużym obciążeniem dla skarbca. Dlatego do trzech tysięcy należy podejść z pewnym dystansem6. Natomiast przekazy Galla Anonima odwołujące się do potęgi Bolesława Chrobrego mówią ( co mogłoby się wydawać zaskoczeniem) o znacznie większej liczbie drużyny. Mianowicie: " Z Poznania bowiem miał (Bolesław Chrobry) 1300 pancernych z Gniezna 1500, z Władysławia 800, z Giecza 300."7 Co daje razem 3900 pancernych.
Niezwykle istotną sprawą są stosunki panujące między władcą , a członkami drużyny. Między drużyną ,a księciem istniała wzajemna zależność. Władca nie chcąc stracić tak mocnego atutu , jakim była drużyna musiał dbać o nich zarówno w sferze materialnej jak i poniekąd w moralnej. Taki stan rzeczy przedstawia wcześniej wspomniany , arabsko-żydowski kronikarz , kupiec i podróżnik Ibrahim ibn Jakub , który w czasie wędrówek do krajów słowiańskich odwiedził również państwo polskie. W jednej ze swoich kronik opisuje w jak sposób książę dbał o swoich drużynników. "..Pobierane przez niego podatki , lub opłaty , odważniki handlowe idą one na żołd jego mężów. Co miesiąc przypada każdemu z nich oznaczona ilość z nich. Ma on trzy tysiące pancernych podzielonych na oddziały , a setka ich znaczy tyle co dziesięć secin innych wojowników. Daje on tym mężom odzież , konie , broń i wszystko , czego tylko potrzebują. A gdy jednemu z nich urodzi się dziecko , on każe mu wypłacać żołd od chwili urodzenia , czy będzie płci męskiej , czy żeńskiej. A gdy dorośnie , to jeżeli jest mężczyzną , żeni go i wypłaca za niego dar ślubny ojcu dziewczyny , jeżeli zaś jest płci żeńskiej wydaje ją za mąż i płaci dar jej ojcu..." Zaś z drugiej strony drużynnicy za taką opiekę musieli być przyksięciu na każde wezwanie i wypełniać wszystkie jego rozkazy , czy to w sprawie obrony kraju przed najazdem , czy też w odwrotnej sytuacji , kiedy to książę był agresorem
Najważniejszym aspektem przy omawianiu wszelakich tematów dotyczących sfery militarnej stanowi uzbrojenie. Każdy element uzbrojenia był bardzo kosztowny i to stanowiło ogromne obciążenie dla państwa , gdyż cały potrzebny ekwipunek żołnierzowi dawał książe. Drużyna posiadała najlepsze wyposażenie z możliwych tj. miecze , topory , włócznie. Polski średniowieczny miecz składał się z 75 cm. głowni służącej głównie do cięcia , z rękojeści zakończonej ciężką głowicą oraz z prostego , lub lekko zagiętego z obu stron jelca. Aby nadać elastyczności i jednocześnie wytrzymałości najbardziej pracującej części miecza , czyli głowni stosowano tzw. damastr skuwany , to jest stal , którapowstała poprzez zgrzewanie prętów o różnych właściwościach. Do noszenia miecza używano pochwy wykonanej z drewna , a następnie okutej skórą. Niektóre pochwy były wyposażone w trzewiki czyli metalowe okucia. Kolejnym elementem był topór , który ze względu na funkcjonalność i niewielki koszt produkcji stał się bardzo popularną częścią uzbrojenia. Topór służył do rąbania , lub do miotania. Następną bronią używaną przez drużynę była włócznia , która również była popularna ze względu na małą cenę. Włócznia była zrobiona z drzewca o długości 2 m. i grotu , który miewał różne kształty. Jedną z najważniejszych broni wchodzących w skład uzbrojenia był łuk. Stosowano strzały, których groty często były wyposażone w zadziory zwiększające skuteczność.8 Natomiast w skład uzbrojenia ochronnego wchodził kaftan wzmocniony metalowymi guzami lub odzież z grubej skóry , lub ( co było kosztowniejsze ) osłonę z żelaznych płytek czy też kolczą .Tuod razu zasadnicze wyjaśnienie : kolcza nie ma nic wspólnego z kolczastością , przeciwnie , idzie o całkiem gładką osłonę ciała . Wykonywano ją wszakże z kolistych , drobniutkich elementów , niby pierścieni stalowych , tak gęsto splecionych wzajemnie , że w sumie powstała niemalże tkanina.9 Kolcza więc - to zrobiony z kółek ubiór . Oficjalna jednak premiera osłony kolczej nastąpiła w gwardii Bolesława Chrobrego.10 Głowę chronił hełm zrobiony z kilku blach połączonych ze sobą przy pomocy nitów , lub metody zgrzewania często z motywami ozdobnymi . Występowały również tarcze w kształcie koła , lub elipsy. Zrobione były z drewna i ze skóry , natomiast po wewnętrznej stronie znajdowały się rzemienne pętle do trzymania tarczy. Drużyna książęca była jazdą , dlatego istotną sprawą były wytrzymałe konie , które nieraz musiały przebyć dużą odległość z ponad stu kilogramowym rycerzem na grzbiecie. W skład ekwipunku konia wchodziło siodło wykonane drewna i obite skórą z brązowymi okuciami , żelaznych strzemion i skórzanej uzdy. Jeźdźcyposiadali również ostrogi.
Doskonałe uzbrojenie i technika walki na wysokim poziomie przyczyniły się do wielu zwycięstw. Między innymi w bitwie pod Cedynią , gdzie Mieszko I ze swoim wojskiem pokonał w 972 roku margrabiego marchii wschodniej - Hodona oraz wygrane przez doskonałego dowódcę Bolesława Chrobrego wojny polsko-niemieckie w latach 1002-1018.
Drużyna książęca w okresie swojej świetności była niezwykle istotnym elementem sił zbrojnych ówczesnej Polski. Pomimo tego , że sama drużyna stanowiła ogromną siłę wojskową i na pewno zdarzały się wyjątki , kiedy to tylko drużyna walczyła z wrogiem , nie ulega wątpliwości , że była wzorcem dla innych wojowników. Swoim ogromnym wyszkoleniem i wiedzą w zakresie prowadzenia boju była zapewne bardzo pomocna w szkoleniu wojsk polskich. Można powiedzieć , że gdyby nie drużyna Polska nie była by tak silnym militarnie państwem na ówczesnej arenie politycznej. Jak cenna była drużyna może świadczyć fakt podarowania trzystu drużynników Ottonowi III przez Bolesława Chrobrego podczas zjazdu gnieźnieńskiego. Jednak z drugiej strony nie można zapominać o kolosalnych kosztach , jakie chłonęła drużyna. To właśnie stanowiło mankament , który w dużym stopniu doprowadził do zaniku drużyny w polskich siłach zbrojnych.
BIBLIOGRAFIA:
Ibrahima ibn Jakuba, Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al.-Bekriego , Kraków 1946
Anonim Gall, Kronika Polska, w przekładzie Romana Grodeckiego, Ossolineum, Wrocław 1982
Nadolski A. Studia nad uzbrojeniem polskim w X , XI , XII wieku , Łódź 1954
Tenże, Polskie siły zbrojne, sztuka wojenna w początkach państwa polskiego, w: Początki Państwa Polskiego, Księga Tysiąclecia T.I Poznań 1962r
Tenże, Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława Chrobrego, Zarys strategii, taktyki, Łódź 1956r
Tenże , Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława Chrobrego , Zarys strategi i taktyki , Łódź 1956
Grabski A.F. Bolesław Chrobry , Zarys dziejów politycznych i wojskowych , Warszawa 1964
Tenże, Od Poznania do Merseburga (1005-1012), SMHW, T.IX, cz 2,1963r
Tenże, Wojny państwa polskiego przeciwko agresji feudałów niemieckich w latach 1003- 1005, smhw T.III , 1956r
Nowak T. Wimmer J. Dzieje Oręża Polskiego do 1793 , t.1. Warszawa 1968.
Miśkiewicz B, Wojskowość polska w okresie wczesnofeudolnym, Historia wojskowości polskiej, wybrane zagadnienia, Warszawa 1972r
Tenże, Studia nad obroną polskiej granicy zachodniej w okresie wczesnofeudalnym, Poznań 1961r
Zakrzewski S, Bolesław Chrobry Wielki , Kraków 2000.
Gradowski M, Żygulski Jun Z, Słownik Uzbrojenia Historycznego , Warszawa 1998.
Kobyliński Sz, Szymona Kobylińskiego gawędy o broni i mundurze , Warszawa 1984.
PRZYPISY:
1A F. Grabsk , Bolesław Chrobry , Zarys dziejów politycznych i wojskowych , Warszawa 1964 s.14
2 A. Nadolski , Polskie siły zbrojne w czasach Bolesława Chrobrego, Zarys strategi i taktyki, Łódź 1956 r
3 A. Nadolski , Polskie siły zbrojne, sztuka wojenna w początkach państwa polskiego, w: Początki Państwa Polskiego , Księga Tsiąclecia T1 Poznań 1962 s.188
4 A F. Grabski , Bolesław Chrobry, Zarys dziejów politycznych i wojskowych , Warszawa 1964 s.15
5 Ibrahim Ibn Jakub, relacja Ibrahima Ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al.- Berkiego, seria II, T1 Kraków 1946 s.50
6 A F. Grabski , Bolesław Chrobry, Zarys dziejów politycznych i wojskowych, Warszawa 1964 s.16
7 Anonim Gall, Kronika Polska, w przekładzie Romama Grodeckiego, Osolineum, Wrocław 1982 s.24
8 M. Gradowski , Z. Żygulski Jun , Słownik Uzbrojenia Historycznego , Warszawa 1998 s.3-12
9 Sz. Kobyliński , Szymona Kobyliskiego gawędy o broni i mundurze , Warszawa 1984 s. 10-11
10 M. Gradowski , Z. Zygulski Jun , Słownik Uzbrojenia Historycznego , Warszawa 1998 s. 138-139