Jędrzej Kitowicz: Opis obyczajów za panowania Augusta III

wstęp BN - Roman Pollak

1. Pod grozą okaleczenia i zatraty bezcennych tekstów:

Niewielką troską obdarzano dzieła współcześnie uchodzące za bardzo ważne, np. Historię Polski Jana Długosza zaprzestano drukować po ukazaniu się 6 księgi, z powodu sprzeciwu magnatów, niezadowolonych, że piętnuje on poczynania ich przodków, natomiast Wojnę domową Samuela Twardowskiego wydano niestarannie, dopuszczając się rażących błędów
i przemilczeń. Szczęśliwie wiele dzieł ocalało; gł. dzięki świadomym i troskliwym zabiegom ludzi świadomych.

Jędrzej Kitowicz nie ogłosił za życia drukiem żadnej ze swych prac. W testamencie złożył je warszawskim ojcom misjonarzom. Niestety los nie obszedł się z nimi łaskawie, większa część jego rękopisów zaginęła.

Edward Raczyński po 1831 r. w Poznaniu podjął się wydania dawnych pamiętników,
od Paska począwszy. W 1840 r. w Poznaniu ogłoszono drukiem Opis obyczajów za panowania Augusta III, ale z wydania usunięto wiele ustępów, zbyt kompromitujących dla magnaterii i wlk. Rodów. Na podstawie tego wydania tekst - bez żadnych uzupełnień - ukazywał się on aż do 1925 r. wyłącznie w Poznaniu, Petersburgu i Krakowie. Na szczęście zagubiony w czasie II wojny autograf odnalazł się- w 1950 r.

2. Życie autora komentarzem Opisu obyczajów panowania Augusta III:

Opis Kitowicza pozwala odtworzyć realia epoki; biografia autora wyjaśnia zawartość Opisu, jego styl, język itd.

Ważne są zwłaszcza następujące fakty z biografii:

٭ Jędrzej Kitowicz urodził się ok. 1727 r., pochodził z Wielkopolski, której obyczaje znał najlepiej; Wielkopolska i miasta w ziemi gostyńskiej i leszczyńskiej były jego ojczyzną;

٭ mieszczanin z pochodzenia; odnosił się krytycznie do magnatów i szlachty; jako duchowny nie krytykował nadto kleru (za wyjątkiem jezuitów i pijarów), nie ukrywał sympatii do mieszczan. Nie można zgodzić się z teorią, że Kitowicz był z przekonań szlachcicem starej daty, ucieleśnieniem sarmatyzmu z czasów saskich (a więc jego najniższej odmiany);

٭ po szkołach (a tych zbyt wiele nie skończył) wstąpił w służbę dworską, przysłuchiwał się także obradom sejmowym (1762/64) , wstąpił w szereg konfederatów barskich;

* ok. 1771 r. wstąpił do stanu duchownego (mając ok. 43 lat) , natomiast w 1779 t. został proboszczem w Rzeczycy pod Wolborzem (w bardzo zaniedbanej, ubogiej parafii);

* pod wpływem gorącej sytuacji w Polsce (groza nowego rozbioru, działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej, obrady Sejmu Czteroletniego) zaczął zbierać gromadzone dotąd notatki
w jedną całość (1778 r.);

* umarł na kamicę w 1804 r., mając lat 75, po wcześniejszym skrupulatnym spisaniu testamentu, w którym oddał warszawskiej bibliotece księży misjonarzy swoje dwa niedokończone rękopisy: O obyczajach polskich i Historię polską.

3. Opis… jako dzieło historyczne:

Kitowicz skrzętnie zbierał notatki oraz materiały historyczne i publicystyczne. Był on historykiem - samoukiem pozbawionym zmysłu politycznego. Czytał słownik Kanapiusza Volumina legum, pod koniec życia czytał także starych polskich kronikarzy, wymieniając przy tym między innymi Germanię Tacyta; interesował się aktualną publicystyką polityczną. Gromadził różne zapiski, w postaci notatek w tzw. Raptularzu, potem zaś uporządkował je
i nadał tytuł Historia polski (późniejsi wydawcy nazwali dzieło Pamiętnikami, ale nazwa to niewłaściwa , bo autor nic tam nie mówi o sobie)

Kitowicz pisał swą historię na gorąco, pod bezpośrednim wrażeniem wypadków, sposobem reportażowym, bez spokojnej oceny. Rejestrował fakty doraźnie uchwycone, nierównomiernie opracowane. Część dotyczącą konfederacji barskiej zredagował ok. 1788 r., ale resztę pozostawiał w stanie surowym.

W Opisie obyczajów za panowania Augusta III Henryk Barycz ujawniał rys bezcenny: Kitowicz jest bowiem pierwszym w polskiej historiografii piewcą niepodległości Polski, historykiem i ideologiem czynu wojennego (wiele miejsca poświęcił opisom doli i niedoli żołnierza itd.)

Opis obyczajów za panowania Augusta III wydaje się być pozornie dziełem zupełnie innego autora. Jego pomysł - obmyślany starannie konsekwentnie realizowany, przyniósł monografię wręcz wyjątkowej wartości, choć niedokończoną. Koncepcja jego tkwiła w atmosferze współczesnej historiografii. Już w 1775 r. ukazał się prospekt Historii politycznej państw starożytnych..., zakreślony szeroko, a w 2 części zbliżony uderzająco do planu Opisu obyczajów…, a w 1775 r. powstał- Memoriał względem pisania historii narodowej Naruszewicza (ukazuje się on wprawdzie dopiero w 1824 r., ale jeden z protektorów Kitowicza - Michał Lipski - jako sekretarz wielki koronny zna go zapewne wcześniej
i przekazuje podopiecznemu zarys dzieła). Naruszewicz kładł nacisk na zebrane rzeczy pilne
i oszczędzone, na założenie łatwe i porządne; zwracał uwagę na KRAJOWE OBYCZAJE, CHARAKTER WIEKÓW I LUDZI, na GRADACYJĄ MODY, APARENCJE W SUKNIACH, POJAZDACH DWORACH. Kitowicz realizuje ten program Naruszewicza w znacznej części wymienionych w nim zagadnień.

Opis obyczajów za panowania Augusta III to szczytowe osiągnięcie sztuki dziejopisarskiej
i literackiej Kitowicza. Zaletą jest przejrzysty układ monografii, który świadomie odpowiada polskiej rzeczywistości czasów saskich i wyobrażeniom o współczesnych o ugrupowaniu całego społ. Na pierwsze miejsce więc wysuwa „obyczajowość kościelną”, potem przechodzi do „obyczajowości światowej”, przy czym uznaje za właściwe przyjrzeć się najpierw wychowaniu dzieci i młodzieży, a potem koncentruje się na zawodach, które ci po osiągnięciu dojrzałości wybiorą i każdy z nich osobno omawia (mamy zatem: stan duchowny, palestra tj. sądownictwo, żołnierze, dworzanie, ziemianie albo szlachta mniejsza, panowie wielcy, mieszczanie, chłopi, Żydzi, Cyganie).

Miejsce dzieła Kitowicza w polskiej historiografii jest zjawiskiem odosobnionym, wyjątkowym, ale i niedocenionym. Historycy dziejopisarstwa polskiego pominęli do zupełnie, koncentrując się tylko na kitowiczowskich tzw. Pamiętnikach. A przecież Opis… należy do historii kultury obyczajowej. Sam autor ten zakres wyznacza i poza niego nie wykracza (nawet nie czuję jak rymuję:). Tam gdzie kultura materialna łączy się z obyczajową drobiazgowo opisuje jej szczegóły (o łóżkach i pościelach, domach, strojach, pojazdach itd.)

Kitowicz, pisząc Opis obyczajów za panowania Augusta III nie korzysta z żadnej pomocy, ponieważ w tamtych czasach nie było żadnego dzieła traktującego o obyczajach w Polsce. Jedynie Marcin Kromer zestawia coś w rodzaju nauki o współczesnej Polsce, zatytułowanej Polonia sive…, gdzie odnajdujemy kilka ustępów na temat obyczajów, ale bardzo ogólnikowych. Zaś Reformacja obyczajów polskich Starowolskiego jest raczej rozwiniętym kazaniem, krzywym zwierciadłem, które nie odbija rzeczywistości, ale ją upraszcza i nagina do powziętych z góry założeń. Najwięcej o obyczajach dowiadujemy się od Jana Chryzostoma Paska z jego Pamiętników, ale jest on mało wiarygodny. Także Fraszki Wacława Potockiego wnoszą mnóstwo szczegółów obyczajowych, ale niełatwo je złożyć
w jakąś spójną całość. Co ciekawe nawet w Europie nie ma dzieła podobnego do Opisu obyczajów… Kitowicza! Jego utwór, wybitnie ograniczony do życia obyczajowego poszczególnych grup społecznych, uznaje się za dzieło niezwykłe i wyjątkowe.

Kitowicz w swym dziele:

٭ szkicuje typologię życia obyczajowego, nie opisując przy tym konkretnych zdarzeń, osób; wydobywa rysy najczęściej powtarzające się.

٭ nie odtwarza obyczajów w całej ich rozmaitości, niektóre grupy społeczne pomija;

٭ najbardziej wyróżnia się artykuł o stanie duchownym - przez swoją schematyczność i opis czysto zewnętrzny. Jest on oparty na lekturze jakiegoś tekstu informacyjnego, podczas gdy źródłem pozostałych artykułów są spostrzeżenia i przeżycia samego Kitowicza, ewentualnie czerpał swą wiedzę od informatorów (np.. o hajdamaczyźnie dowiaduje się od Józefa Zaremby, u którego pracował w kancelarii).

٭ Kitowicz zgromadził w jednym dziele to, czego szukać musielibyśmy w setkach innych książek, pamiętników, dzienników podróży po Polsce.

٭ Kitowicz nie jest chwalcą czasów Augusta III, nie wielbi bezkrytycznie wszystkiego, wyraża swoje zastrzeżenia, a nawet znajduje słowa potępienia. Najbardziej nie podoba mu się polityka wielmożów, tzw. panów burzących; boli go zrywanie sejmów, z obawą patrzy na obniżenie ilości sił broniących RP. Pisze dużo o rozkładzie szlachty, która ulega możnowładcom, o liberum veto.

4. Kitowicz jako narrator:

Sztukę staropolskiej narracji utrwaloną na piśmie prezentuje w pierwszym rzędzie Rej, a po nim Pasek. Styl narratorski Reja zrodził się z mowy żywej, potocznej, z bogatych doświadczeń; moralizuje. Natomiast Pasek jako narrator nie chce moralizować ani nauczać; chce się chwalić, budzić podziw; urzeczeni narracją gotowi jesteś mu wierzyć, byle tylko opowiadał dalej. Aby nas porwać Pasek chwyta się sposobów nowych , nieznanych, zaczerpniętych z żywej mowy; subiektywizm.

Jak w zestawieniu z nimi wygląda Kitowicz:

* jego podłożem także jest żywe słowo, ograniczona rola lektury, szablonów lit.
i retorycznych;

* najsilniejsze piętno wywierają własne przeżycia, współczesna żywa mowa, z niej czerpane zasoby słownikowe i przysłowiowe zwroty. Jako autor Opisu… Kitowicz jest historykiem naszej przedrozbiorowej obyczajowej kultury, który utrwalił ją w skali szerszej niż ktokolwiek przed nim;

٭ Opis… to nie tylko suche wyliczenia. Opisy przedstawiane w dziele są bardzo plastyczne. Kitowicz bywa szyderczy, dowcipny, ma genialną pamięć wzrokową. Pominąwszy ustępy
o zakonnikach, które oparte są na lekturze, wszystko inne w tym dziele wywodzi się
z otaczającej pisarza rzeczywistości, z żywej, codziennej mowy; stąd naturalność, świeżość opowieści. Język autora jest pozbawiony wymyślnych figur retorycznych, naturalny, prosty, prawdziwy, dzięki czemu Kitowicz ściśle trzyma się narzuconego przez siebie samego tematu. Opis… należy nie tylko do najwybitniejszych dzieł dawnej historiografii, ale i do pierwszorzędnych narracji staropolskich.

5. Dzieje autografu Opisu… i jego echa:

* autograf w testamencie przekazany warszawskim misjonarzom w 1823 r. (bez nazwiska autora);

* Kazimierz Brodziński wydrukował kilka ustępów pt. Wyimki z rękopisu o obyczajach Augusta III, nie podając przy tym nazwiska autora;

* Karol Sienkiewicz przeniósł część archiwum puławskiego wraz z autografem Opisu… do Warszawy, a po powstaniu listopadowym do Sieniawy, skąd wywieziono je do Paryża
w 1849 r., a w 1876 r. autograf przeniesiono do Krakowa, gdzie zachował się do dzisiejszego dnia;

* kopię Opisu… sporządzoną w 1830 r. przez Karola Sienkiewicz (w której brak sporej części rozdziału I) nabył Edward Raczyński i wydał po raz pierwszy w 4 tomikach swego zbioru Obraz Polaków i Polski (oprócz części rozdziału I brak w nim wstępu do czytelnika, ustępów piętnujących szlachtę, magnatów);

* na wydaniu Raczyńskiego oparły się wszystkie późniejsze wydania, aż do 1925 r., kiedy to ukazał się w wydaniu Biblioteki Narodowej Opis… w opracowaniu Michała Janika ;

* w 1951 r. w wydaniu Biblioteki Narodowej ukazuje się tekst po raz pierwszy wydany
w całości;

٭ sądy o Kitowiczu i jego pismach ulegały przemianom, w miarę jak rozszerzała się wiedza
o nim. Aleksander Brückner wysoko ocenił Opis obyczajów za panowania Augusta III, podobnie jak Jerzy Dobrzycki, który określił utwór jako świadectwo nowożytnego, wszechstronnego pojmowania nauki historii, jej przedmiotu i zakresu.

6. Treść utworu:

Do czytelnika => autor zauważa, że ludzie lubią nowe rzeczy bardziej niż stare, dlatego chcąc dogodzić powszechnemu gustowi ludzkiemu, umyślił dawniejsze obyczaje polskie, jakie znał za swoich panów Augusta III i Stanisława Augusta (dwa osobne opisania tychże obyczajów). Autor dostrzega także, że Polacy, którzy będą żyli za sto lat, będą się różnili od żyjących
w ówczesnych czasach, dlatego też, opisując obyczaje, ma nadzieję, że potomni będą brali wzór z dobrych obyczajów, natomiast złych będą się wystrzegać.

Księga I: O wiarach, jakie były w Polszcze za Augusta III:

1. Autor wymienia wiary, które panowały za Augusta III:

a) katolicka rzymska - najważniejsza,

b) żydowska,

c) karaimów - w Łucku, na Wołyniu, Podolu (sekta Starego Testamentu),

d) luterska,

e) kalwińska (wiara luterska i kalwińska przede wszystkim w Wielkopolsce i w Prusach);

2. Tzw. deistom, czyli powszechnej niewiarze, groziły różnego rodzaju represje, dlatego też nie okazywali oni tego, że są dewiantami. Pod koniec panowania Augusta III przestano grozić deistom i każdy, kto ówcześnie wracał z zagranicy do kraju, narażony był deizmem lub libertynizmem. Deizm szerzył się w Polsce przez nauczycieli i przez paniczów wysyłanych zagranicę oraz przez książki, co prowadziło do rozwiązłości obyczajów i do pogardy wiary;

O pobożności za czasów Augusta III:

3. Pobożność i nauka o Bogu przysługuje wierze katolickiej, która trzyma prym w Polsce;

4. Kitowicz opisuje różnego rodzaju nabożeństwa kościelne, dzieląc je na: uroczyste, parochialne i nieszpory;

5. Podział Bractw:

a) Stowarzyszenie Sodalicji Mariańskiej (członkowie karani byli za różne przewinienia),

b) Literackie Bractwo (sami mężczyźni, w większości wykształceni);

c) Bractwo Różańcowe (obowiązki: odmawiać różaniec i brać udział w procesjach różańcowych) oraz Bractwa Szkaplerzne (obowiązki: pościć w środy i nosić szkaplerz na całym ciele),

d) Bractwo św. Rocha (znajdowało się u księży Misjonarzów w Warszawie, obowiązki: śpiewy kościelne i zmawianie pacierzy oraz działalność charytatywna w fundacji - opieka nad porzuconymi dziećmi w szpitalach).

O zwyczajach pobożnych za czasów Augusta III:

6. Zwyczaje pobożne:

- O postach prywatnych (w środy i soboty) i dobrowolnych: tercjarstwo (przyłączenie się do zakonu, ale nie bycie zakonnikiem) oraz dewocja (dewoci mieszkali w zakonach i pilnowali nabożeństw),

- O pasyjach (nabożeństwa w Wielki Post) i kapnikach (kapnicy przykrywali się kapami
i publicznie biczowali się za grzechy),

- O kwietnej niedzieli (na pamiątkę wjazdu Chrystusa do Jeruzalem),

- O rezurekcji za Augusta III (procesja w Dzień Wielkanocy),

- O procesyjach w Boże Ciało (procesje publiczne w miastach i wsiach),

- O jasełkach (nie wiadomo, kiedy trafiły do Polski; kukiełkowe przedstawienie narodzin Chrystusa, przybycie Trzech Króli itd.),

- O kołysce (kołysanie Pana Jezusa).

Księga II: O wychowaniu dzieci:

1. Za panowania Augusta III rodzącym niewiastom służyły starsze kobiety, które, zaraz po narodzinach, kąpały dziecko w ciepłej wodzie z ziołami, umyte dziecko zawijały w pieluszki, a potem przez następne dni powtarzały kąpiel (kąpanie dziecko było obowiązkiem tzw. baby odbierającej, następnie należało do matki, mamki lub piastunki);

2. Dziecko po narodzinach cały czas leżało w kolebce, śpiewano mu do snu (w biednych rodzinach nie było na to czasu!) [w Polsce używano kolebek na biegunach, natomiast na Rusi i Litwie wiszących na sznurach, które były wygodniejsze, nie robiły hałasu, długo się kołysały, ale były bardziej niebezpieczne];

3. Dzieciom karmionym piersią nie podawano żadnych lekarstw wewnętrznych;

4. Gdy uczono dzieci jeść, karmiono je papką z chleba, cukru, masła i piwa lub mąki,
a dzieciom z bogatych rodzin - rosołki z kurcząt;

5. Od 5-go roku życia dzieci ubierano inaczej: dziewczęta w sukienki ze sznurówką w środku, na górę kabatek, na to fartuch, na głowie miały warkocze, a na nogach pończochy i skórzane trzewiczki, natomiast chłopców w żupan bławatny i kontusz sukienny, pas jedwabny, pończochy, skórzane trzewiki, a na głowie kapelusz (taki ubiór do 12-go roku życia,
a następnie według mody);

O edukacji dzieci od lat siedmiu:

6. Dzieci mieszczan chodziły najpierw do szkoły parochialnej (uczono tam samych chłopców; dziewczęta były oddawane do niewiast statecznych, które uczono czytania po polsku, szycia itd. przy katedrze, natomiast dzieci szlachty najpierw były uczone w domu;

7. Kary dla dzieci nieuczących się:

a) niedopuszczenie do jedzenia obiadu,

b) klęczenie,

c) plagi,

d) placenta (rózga, skóra na trzonku, zwinięta, przeznaczona do bicia po rękach),

O szkołach publicznych:

8. Po szkole parochialnej oddawano dzieci do szkół publicznych w miastach, które dzielono na: jezuickie i pijarskie;

9. Nauka dzieliła się na szkoły:

a) u Jezuitów: infima minorem (najniższa mniejsza) i infima mairoem (najniższa większa);

b) u pijarów: parwa (uczono tego, co w dwóch szkołach u Jezuitów);

c) nauki:

- gramatyka (uczyła składać krótkie sensy prostymi wyrażeniami),

- syntaktyka (uczyła, jak prostą mowę przystroić różnymi figurami i słowami),

- poetyka (uczyła łacińskich słów oraz pisania polskich i łacińskich wierszy),

- filozofia (zajmowała się poznawaniem natury),

- teologia (dla tych, którzy przygotowywali się do stanu duchownego);

10. Nauczycieli w niższych szkołach nazywano magistrami, natomiast w szkołach wyższych - patrami;

11. Dyrektorzy w szkołach dzielili się na: roczno-płatnych (służyli jednemu paniczowi lub braciom) oraz kwartalnych (uczyli oni drużynę chudych pachołków);

Dalsze ćwiczenia szkolne:

12. Emulusowie - tzw. zazdrośnicy, podział szkoły na pary, które prześcigały się w nauce między sobą; Pars Romana, pars Graeca - walka jednej szkoły przeciwko drugiej; Dyktator - miał swoją ławkę na boku katedry profesora; Imperator - zawsze w ławkach zajmowali pierwsze miejsce; Audytor - przychodził do szkoły przed wszystkimi; Cenzor - notował postępki studentów w szkole i kościele; Wakacje - trwały od św. Ignacego do św. Idziego, czyli od ostatniego dnia lipca do 1go października;

O różnym ćwiczeniu studentów:

13. 2 sposoby nauki:

a) repetycja - wykorzystywana do nauki łaciny głównie w maju między szkołami,

b) nota lingua - zakaz mówienia po polsku (otrzymywało się tabliczkę z napisem NL.
i należało mówić tylko i wyłącznie po łacinie);

O przywilejach studenckich:

14. Immunitatis, czyli obsadzanie władz przez duchowieństwo w akademiach publicznych;

O Dąbrowskim straconym:

15. Opowieść o dyrektorze Dąbrowskim upokorzonym przez studentów;

O antypału studentów dwoistych szkół:

16. Zawsze były spory między studentami szkół jezuickich i pijarskich, bądź jezuickich
i akademickich;

O Akademii Lwowskiej:

17. Tylko akademie miały doktorów, którzy dzielili się na: persona promota (gdy piął się po szczeblach nauki) oraz doktor bullatus (ci, którzy zdobywali godność doktorską za pieniądze).

Księga III: O stanie duchownym:

1. Stan duchowny składał się z osób zakonnych i świeckich, a głównymi zakonami byli: Jezuici i Pijarowie;

O Misyjonarzach św. Wincentego á Paulo:

2. Zgromadzenie to zostało sprowadzone do Polski z Paryża, a najsłynniejszym misjonarzem był Sikorski;

O Kapucynach i Reformatach oraz innych zakonach:

3. Kapucyni rozszerzyli się w Polsce za panowania Augusta III, natomiast Reformaci mieli
w opinii publicznej miejsce tuż po misjonarzach, a ich klasztory znajdowały się w różnych miastach, np. Warszawie, Lublinie oraz na Wołyniu;

4. Inne zakony wymienione przez Kitowicza: Bernardyni, Franciszkanie, Dominikanie (dzielili się na dyspensatów i obserwantów), Trynitarze, Karmelici Bosi i Trzewiczkowi, Augustyjanie, Kanonici Regularni, Krzyżacy, Kanoniny de Saxea, Paulini, Maryjanie, Bonifratowie, Kameduli i Kartuzi, Benedyktyni, Cystersi oraz Bazylianie.

Księga IV: O palestrze:

1. Na początku rozdziału Kitowicz wymienia różne urzędy związanych z sądownictwem: obrońca, rejent, prawnik, feriant, marszałek, woźny itd.;

O kole bijącym się w kije za Augustem III (służalczy prawnicy po otwarciu trybunału szli pod ratusz, bili się na kije, a ten, który zwyciężył ostawał „marszałkiem”);

O reasumpcji Trybunału za Augusta III (opis przebiegu Trybunału koronnego 4 października w Piotrkowie);

O honorach powierzchownych i paradzie deputatów (żołnierze na warcie musieli oddawać różne honory przechodzącym deputantom, prezydentowi i marszałkowi);

O limicie Trybunału (Trybunał z Piotrkowa przenosił się do Lublina);

O sądach niższych szlacheckich i miejskich (tzw. tortury miały miejsce wtedy, by więzień przyznał się do winy);

O komisyi radomskiej (pijaństwo i karciarstwo podczas komisji odprawianej w Radomiu);

O sądach kanclerskich;

O sądach referendarskich (sąd chłopów królewskich);

O sądach nuncyjaturskich (sądy w sprawach o fundusze, testamenty dla duchownych);

O sądach marszałkowskich (dzieliły się na: potoczne i kryminalne);

O sądach konsystorskich (spory o dziesięciny dla duchownych).

Księga V: O stanie żołnierskim za Augusta III:

1. Wojsko liczyło 18 tys. żołnierzy;

O kole chorągwianym (coroczna obrada w interesach chorągwianych);

O deputacie do egzekucyi (człowiek przeznaczony do pobierania wyznaczonych podatków);

O chorągwiach usarskich i pancernych (chorągwie usarskie były używane asystencja do pogrzebów);

O powadze towarzystwa usarskiego i pancernego;

O znakach lekkich (chorągwie, czyli jazda polska, używająca żadnej zbroi ani pancerza);

O autoramencie cudzoziemskich za Augusta III (wojsko polskie, które używało sukni, języka i trybu niemieckiego);

O gwardii konnej koronnej;

O Janczarach (żołnierze piechoty tureckiej, należeli do wojsk RP) i Węgrach (ubiór janczarów, kapela janczarska, węgierska chorągiew);

O żołnierzach ordynackich i częstochowskich;

O hetmanach;

O kole rycerskim (najważniejszy zaszczyt władzy hetmańskiej);

O orderach (order Orła Białego ustanowiony przez Augusta II).

Księga VI: O stanie dworskim:

1. Rozróżnienia i opis dworzan, ich obyczaje i obowiązki;

O zasługach, czyli zapłacie (od 1 do 4 tys. złotych; dwór Jerzego Heminga - podskarbi wielki litewski);

O stołach i bankietach pańskich (panowie dawali sobie nawzajem obiady, częste biesiady
z tańcami i pijatyką);

O trunkach i pijatykach;

O trunkach (trunki, kawa, piwo, zabawy piwoszów, sejmikowe pijatyki);

O częstowaniach i pijatykach sejmikowych (pospolite potrawy dla szlachty);

O strojach czyli sukniach (stroje szlachty: szable polskie, pasy, czapki, spodnie, podkówki, strój, zmiany mody, wilczury, bekiery i kiereje, kontusze, naśladownictwo w modzie, fryzura);

O strojach białogłowskich (opis stroju kobiecego);

O łóżkach i pościelach (podział: łóżko małżeńskie, tapczany: kawalerskie i panieńskie);

O pałacach i domach szlacheckich;

O karetach i pojazdach;

O koniach i szorach (panowie prześcigali się w najlepszych koniach i ich wuposażeniu);

O zjazdach publicznych (głównie sejmy, kawalkaty);

O zapustach i kuligach (zabawa zapustna, połączona z gromadnym objeżdżaniem sąsiedztwa);

Comber (zwyczaj w Krakowie, przekupki jadły, tańcowały i plotkowały);

O wstępnej środzie i śródpościu (Popielec, zwyczaje wielkotygodniowe);

O Dyngusie;

O Sobótce (w wigilię św. Jana Chrzciciela);

O workach i zegarkach (opis worków do pieniędzy, opis zegarków);

O pierścionkach i spinkach (posiadanie diamentowego pierścienia i spinki pod szyją oznaczało panicza lub dworaka modnego);

O tabace i tabakierkach;

O kartoflach (Polacy przejęli od Niemców zwyczaj jedzenia kartofli);

O zabawach domowych (kobiety: szycie, haftowanie, krosienka; mężczyźni: polowanie);

O grach szulerskich (pliszki i kości, kręgle, karty i różne gry, np. faraon);

O redutach;

O rugach (sprawdzanie prawomocności wyborów poselskich);

O sejmach (za czasów Augusta III sejm nie został doprowadzony do końca);

O sesyjach prowincjonalnych (zjazdy u panów).

Księga VI: O obyczajach chłopskich:

1. Rozdział najkrótszy, niedokończony;

2. Opis strojów chłopskich w różnych regionach;

3. Tekst się urywa.

Jedyny wyjątek stanowi Anglia, gdzie w 1577 r. ukazuje się: A Description of England W. Harrisona

12

---