JĘDRZEJ KITOWICZ, OPIS OBYCZAJÓW – BNka, Roman Pollak
Opis obyczajów Kitowicza pomaga nam odtworzyć atmosferę tamtych czasów i ówczesnych obyczajów, biografia autora stanowi tu istotny komentarz i kontekst, chociaż o samym autorze nie wiemy zbyt wiele. Urodził się ok.. 1727 roku. Prawdopodobnie jego ojczyzną była Wielkopolska, której geografię, mieszkańców znał najlepiej (tak można wnioskować z pism). Prawdopodobnie był mieszczaninem z pochodzenia, do których odnosi się także z sympatią. Uczył się prawdopodobnie w szkole parafialnej, później w szkole misjonarskiej w Warszawie, której nie skończył. Potem – bezpośrednio na służbę dworską wstępuje. Z końcem 1768 wstępuje w szereg konfederatów barskich, w niewyjaśnionych okolicznościach. Ich szeregi opuszcza ok. 1771 roku. Podejmuje ostateczną decyzję o wstąpieniu do stanu duchownego (Seminarium Misjonarzy w Warszawie). Otrzymuje probostwo w Rzeczycy, 9 lutego 1799 sporządza testament, a umiera w 1804, mając 75 lat.
Już od czasów młodości zbiera różne zapiski, ujawnia się jego pasja do zgłębiania historii.
Swoją „historię” pisał na gorąco, pod wpływem wypadków, sposobem reportażowym, bez przygotowania historycznego i zmysłu politycznego. Jednakże Opis wydaje się być szczytowym osiągnięciem Kitowicza. Dominuje przejrzysty układ tekstu – odpowiada on polskiej rzeczywistości w czasach saskich i zgrupowaniu społeczeństwa w określone stany. W opisie życia obyczajowego najpierw wysuwa:
- obyczajowość kościelną (kwestie wiary, obrzędowości, uroczystości)
- świecka (wychowanie dzieci i młodzieży, wybór zawodów: duchowny, sądownictwo, żołnierz, dworzan, ziemianin, szlachta mniejsza i wielcy panowie, mieszczanie, Żydzi, Cyganie).
Nacisk na ukazanie obyczajów tychże grup, choć w różny sposób, np. stany świeckie-opis zabaw, rozrywek, stan duchowny-głównie życie wiejskiego plebana, nieco bardziej monotonny opis, ciasny i zewnętrzny czy też-krytyka życia sądowego, bez „upiększeń czy retuszów”, ukazując wszelkie jego niedociągnięcia. Ukazanie stanu żołnierskiego, także codziennej rzeczywistości. Występują jednak luki opisu obyczajów za czasu Augusta III, nie dokończył opracowywać wszystkich stanów (np. chłopskiego). Brak opisu myślistwa, charakterystycznej dla szlachty rozrywki, głównie jej opis ogranicza się do sejmikowania, zabaw, pieniactwa i czczej gadaniny. Brak też opisu Żydów czy Cyganów.
Brak bezkrytycznego uwielbienia dla władcy i rzeczywistości, próba ukazania dobrych i złych stron, niejednokrotnie wyrażane są zastrzeżenia. Krytyka wielmożnych z powodu zrywania sejmów, obawa odnośnie kondycji wojska polskiego. Opinie w Opisie nie są dorywcze, miały czas, aby się utrwalić i wyklarować.
Szlachta – ukazany jej rozkład i upadek, choć brak dociekania przyczyn. Kitowicz nie wnika w przyczyny gospodarcze (btw. – wyludnienie całych połaci kraju, zniszczenie miast i wsi przez rabunki wojenne, rozdrobnienie gospodarstwa, zmniejszenie pól uprawnych przyczyniło się do zubożenia chłopstwa i szlachty, która coraz mocniej uzależniała się od panów). Ukazanie pijaństwa i obżarstwa oraz upadku ludzkiej godności.
Kitowicz jako narrator: umiejętność ożywiania opisów, plastyczne wyobraźnia, która uatrakcyjnia opis sytuacji i przedmiotów. Użycie porównań, bogactwo wielu spostrzeżeń. Wszystko opisane jest żywo, tak stany jak i wojska RP. Wyjątkowa pamięć wzrokowa, co zapewnia bogactwo wizualnych szczegółów.
Kitowicz na ogół trzyma się formy sprawozdania, mowa prosta, wręcz codzienna, bez zbędnych ozdobników, wymyślnych figur retorycznych, przenośni. Unika makaronizmów, nie koloryzuje. Ceni konkrety i zwięzłe przedstawianie faktów, korzystanie z mowy codziennej – znane przysłowia, przykłady, brak odbiegania od tematu tekstu (jak czynili to Rej i Pasek (?)).