Zmiana systemu władzy w Europie Środkowo-Wschodniej, w latach 1989-1990. Uwarunkowania i prawidłowości.
1. Uwarunkowania transformacji ustrojowych (w kontekście polskim):
- III fala demokracji, rozpoczęta w 1974r., w Portugalii:
25 kwietnia 1974r. w Lizbonie rozpoczęła się rewolucja goździków, w wyniku której doprowadzono do obalenia reżimu autorytarnego (1926-1974), następcy António Salazara - Marcelo Caetano.
Nazwa rewolucji: na manifestantów wysłano wojsko, nie doszło do konfrontacji ze społeczeństwem; obdarowano żołnierzy goździkami, a ci przeszli na stronę demonstrantów;
- do 1989r. pokojowe reformy objęły prawie 30 państw: najpierw na południu Europy, następnie w Ameryce Łacińskiej i Azji, w państwach radzieckiej strefy wpływów;
2. Podział czynników na wewnętrzne i zewnętrzne (poza konkretnym państwem), różnej rangi, o różnym znaczeniu.
a) Zewnętrzne:
- wpływ Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; proces KBWE 1973-1975, zakończony aktem porozumienia (Akt Końcowy KBWE) 1 sierpnia 1975r. w Helsinkach; dotyczył następujących spraw:
* bezpieczeństwa
* współpracy gospodarczej
* praw człowieka - działacze Partii Demokratycznej w Ameryce (m.in. Jimmy Carter), starali się wspierać państwa przestrzegające praw człowieka i wpływać na nie poprzez Międzynarodowy Fundusz Walutowy; państwa wchodzące na ścieżkę demokracji mogły liczyć na finansową pomoc USA, co było częścią strategii amerykańskiej;
bezpośredni związek konferencji z transformacjami: państwa komunistyczne, w zamian za dostęp do nowych technologii oraz handel surowcami, musiały iść na kompromis i respektować prawa człowieka (rządy Gierka -> modernizacja państwa przez kredyty);
70/80 lata:
-> 16 października 1978r. - wybór Jana Pawła II na papieża; jego zasługi trudno zmierzyć; istnieje jednak związek między I pielgrzymką papieża, a powstaniem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” (ogromny bunt społeczny wymierzony przeciw władzy);
-> twarda polityka amerykańska za kadencji Ronalda Reagana, doprowadziła do zmian w ZSRR:
* 1985r. przywódcą KPZR został Michaił Gorbaczow; zainicjował politykę pieriestrojki (przebudowy) i głasnosti (jawności), których podstawą było złagodzenie cenzury oraz ograniczona liberalizacja gospodarcza i polityczna - celem odgórna reforma systemu; w swojej książce pisał o potrzebie „powrotu do źródeł - komunizmu”, miała charakter propagandowy; celem Gorbaczowa było przeniesienie środka ciężkości władzy z partii na prezydenta; największe zmiany zaszły w sferze gospodarczej i społecznej;
- wydarzenia w Polsce: obrady Okrągłego Stołu i wolne wybory 4 czerwca 1989r. (sukces Solidarności -> euforia udzieliła się społeczeństwu Europy Środkowo-Wschodniej).
b) Wewnętrzne:
- wielopłaszczyznowy kryzys i niemożność sprostania konkurencji ze strony Zachodu oraz współczesności: do przeszłości przeszły dziedziny gospodarki oparte na surowcach naturalnych; zdezaktualizował się komunistyczny dogmat o potędze państwa budowanej w oparciu o przemysł ciężki;
w latach 70-tych pojawiły się nowe sposoby organizacji i produkcji, a także nowe gałęzie gospodarki; lata 80-te przyniosły krajom komunistycznym zastój ekonomiczny oraz kryzys o charakterze strukturalnym (etyczny, polityczny);
w latach 70-tych pojawił się nowy podmiot - opozycja polityczna:
* 1976r. Komitet Obrony Robotników
* 1968r. Praska Wiosna - okres politycznej liberalizacji w Czechosłowacji, trwający do momentu, gdy ZSRR i inni członkowie Układu Warszawskiego (Polska, Węgry, NRD i Bułgaria) dokonali inwazji;
1977r. Karta 77 - czechosłowacka inicjatywa niezależna, łącząca środowiska chrześcijańskie, liberalne i rewizjonistyczne, działająca na rzecz przestrzegania praw człowieka w latach 1977-1992; pierwsza organizacja o charakterze antykomunistycznym, skierowana do wąskiego grona odbiorców (inteligencji);
- odejście od doktryny Breżniewa (stanowiącej o ograniczonej suwerenności państw komunistycznych oraz prawie do ingerencji w wewnętrzne sprawy tych państw)
- w latach 80-tych powstały organizacje opozycyjne o charakterze pacyfistycznym, ruchy zielonych, organizowano happeningi ośmieszające system realnego socjalizmu.
3. Podobieństwa i prawidłowości:
- Polska i Węgry: ograniczone reformy systemowe w latach 80-tych:
* ustawa o stowarzyszeniach - opozycja nie mogła tworzyć partii politycznych, tylko stowarzyszenia, mogły istnieć tylko partie akceptujące system komunistyczny;
* zmiana w ustawie o zgromadzeniach - zalegalizowano demonstracje;
* najwięcej zmian w sferze gospodarczej:
-> uwłaszczenie nomenklatury - podstawa do budowy kapitalizmu; nomenklatura - osoby, które miały poważny udział w sprawowaniu władzy;
- negocjacje i porozumienia przy okrągłych stołach (między dotychczas rządzącymi, a częścią opozycji) drogą do demokratyzacji państw;
Negocjacje były cechą charakterystyczną III fali demokratyzacji, dochodziło do nielicznych rozwiązań siłowych (Rumunia, grudzień 1989r. - bezpośrednie starcie między wojskiem, a policją polityczną przy zaangażowaniu społeczeństwa);
Pierwowzorem polskiego okrągłego stołu był hiszpański okrągły stół, którego obrady zakończyły się paktem w Moncloa w 1977r. - frankiści zdecydowali się podzielić się władzą;
- luty 1989r. - marzec 1990r. „okrągłe stoły” w państwach komunistycznych