6. MANIFESTY, PROGRAMY ORAZ TWÓRCZOŚĆ LITERACKA POLSKICH FUTURYSTÓW
(T. CZYŻEWSKI, B. JASIEŃSKI, S. MŁODOŻENIEC,
A. STERN, A. WAT)
Futuryzm polski był zjawiskiem około 10 lat spóźnionym w stosunku do analogicznych prądów we Włoszech i Rosji. Kształtował się w roku 1919, a więc w czasie, gdy manifesty futurystów włoskich, szczególnie "Akt założycielski i manifest futuryzmu" Marinettiego, były już doskonale znane. W tym i w następnych programach głosił hasło "słów na wolności" : wyzwolenia języka poetyckiego z reguł składniowych i gramatycznych. Żądał pełnej swobody twórczej, odpowiadającej dynamice rozwijającej się cywilizacji.
Futuryzm ogarnął swoim zasięgiem nie tylko literaturę, ale także malarstwo, rzeźbę, architekturę i muzykę. Obok Włoch drugim europejskim ośrodkiem futuryzmu była Rosja, a wybitnym reprezentantem tego kierunku stał się Władimir Majakowski.
Futuryzm to przede wszystkim teorie i hasła, o wiele bardziej interesujące niż ich realizacje artystyczne. Już pierwsi włoscy futuryści głosili kult szybkości i dynamizmu, twierdząc, że pędzący samochód jest piękniejszy od Nike z Samotraki. Powoływali się również na filozofię Fryderyka Nietzschego - kult siły, agresji, wojny. Postulowali zburzenie muzeów i bibliotek twierdząc, że są to cmentarze sztuki. Naczelnym postulatem futuryzmu było nawoływanie do zniszczenia dawnej sztuki, a w jej miejsce do stworzenia nowej, czerpiącej natchnienie z nowoczesnej cywilizacji. Odrzucano więc możliwość jakiegokolwiek naśladownictwa, uznając jednocześnie oryginalność.
Futuryzm w Polsce:
Gdy do Polski dotarł program futurystów, był to kraj słabo rozwinięty, rolniczy, zaniedbany. Futuryści w Polsce opiewali rozwój cywilizacyjny i postęp. Trafili ze swoim programem na podatny grunt. Sytuacja odbudowującej się Polski sprawiała, że futuryzm przybrał tutaj swoistą formę: po początkowe zachłyśnięciu zagranicznymi wzorcami, nastąpiło dostosowanie do polskich warunków.
Cechą futuryzmu była gwałtowność, agresywność, kult przemocy, wojny: „chcemy sławić wojnę, jedyną higienę świata”. Futuryzm cechował aktywizm, rozpęd działania. Celem było przezwyciężenie bierności dotychczasowej literatury. Chcieli chwalić przygodę, odwagę, bunt. Czas aktualności dzieła oceniali na 24 godziny - jutro dzieło będzie antykiem, a więc trzeba szybko tworzyć. Odrzucali dziedzictwo romantyzmu, psychologizm.. Wprowadzali materię jako jedyny motyw godny poezji.
Tytus Czyżewski zalecał kochać maszyny elektryczne, nie kobiety. Kryterium futuryzmu było dążenie do oryginalności, odrzucenie tradycji. Wypowiedzieli wojnę fantazji i marzycielstwu.
Sztuce wysunięto postulat oryginalności. Chciano stworzyć nowy język poetycki, wyzwolony z ograniczeń regułami. Chciano stworzyć język pozarozumowy. Żądano uwolnienia słowa z niewoli rozumu.
W nowym języku odrzucano przyimki, spójniki, a głównie znaki interpunkcyjne. Stosowano m.in. nowy sposób obrazowania polegający na wzajemnym przenikaniu się słów i obrazów w celu oddania dynamiczności; ekstrawagancję w zakresie formy typograficznej, na przykład kombinacje małych i wielkich liter, różne kolory farby do druku, czcionkę łamaną w różne figury geometryczne.
Polscy futuryści, to grupa poetycka, w skład której wchodzili: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk, T. Czyżewski. Za prekursora polskiego futuryzmu uważa się Jerzego Jankowskiego, autora futurystycznego zbioru wierszy "Tram wpopszek ulicy".
Polscy futuryści początkowo byli skupieni w dwóch ośrodkach: krakowskim i warszawskim.
1. KRAKÓW
W Krakowie działali między innymi: Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec. W Krakowie powstały kluby futurystyczne: Pod Katarynką (1919), Gałka Muszkatołowa (1921).Grupa ta była radykalniejsza, związana początkowo z awangardą malarską, czyli formistami, skupionymi wokół Leona Chwistka. W czerwcu 1921 roku Bruno Jasieński zredagował i wydał 4-stronicowe pismo "JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską", zawierające m.in. "Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća" ,"Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej", "Mańifest w sprawie poezji futurystycznej" oraz "Mańifest w sprawie krytyki artystycznej". Powyższa jednodniówka zawierała teksty autorstwa Bruno Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego.
W 1921 roku w Warszawie i Krakowie wydano redagowane przez Sterna i Wata pismo Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw (futuryści krytykowali i łamali zasady ortografii oraz gramatyki), w którym zawarto trzy manifesty: Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia, Manifest w sprawie poezji futurystycznej i Manifest w sprawie krytyki artystycznej.
2. WARSZAWA
Warszawę reprezentowali Anatol Stern i Aleksander Wat. Wydawali oni zbiorowe publikacje. W 1918 roku ogłosili manifest-ulotkę „Tak”, która za sprawą zawartych w niej symboli i deklaracji zainicjowała polski futuryzm. Wiersze Sterna i Wata ukazały się w manifeście futurystów Nuż w bżuhu. Środowisko warszawskich futurystów i osób związanych z awangardą artystyczną było skupione wokół pisma Nowa Sztuka (1921-1922), a następnie wokół Almanachu Nowej Sztuki (1924-1925). Bardzo ekstrawaganckie wystąpienia futurystów niejednokrotnie kończyły się skandalami, bijatykami lub interwencją policji. W swych utworach atakowali dawnych autorów, wysyłali ich do muzeum staroci.
W swoich utworach, zamieszczanych w jednodniówkach i wydawanych też w formie tomików wierszy, futuryści zrywali z zasadami ortografii, co miało podkreślać ich odrębność i nowoczesność.
Typowym przykładem utworu futurystycznego jest wiersz Brunona Jasieńskiego:
"But w butonierce", mający wszelkie znamiona manifestu poetyckiego. Wiersz ten jest przykładem zastosowania założeń programowych futurystów w praktyce. Podmiot liryczny to człowiek młody mający wysokie mniemanie o swych możliwościach literackich : "Idę młody genialny, trzymam ręce w kieszeniach. Stawiam kroki milowe zamaszyste jak świat". Negowanie tradycji literackiej - uznanych autorytetów literackich : Tetmajera, Staffa : "One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński bezpowrotnie umarli Tetmajer i Staff". Posługiwanie się wyrazami obcego pochodzenia mającymi polskie odpowiedniki : meeting, żurfiks, adieu. Posługiwanie się neologizmami : "śpeszenia", "parkocień". Posługiwanie się wyrażeniami z języka potocznego : "rechoce się serce", "objawiają swój traf". Pojawia się w tym utworze charakterystyczna dla futurystów prowokacja użyta dla lepszego efektu dźwiękowego - "but w butonierce".
W wierszu "Słońce w brzuchu" inny futurysta, Anatol Stern, zachwyca się życiem, swoją siłą, chce "do swej piersi wepchnąć świat cały".
"XX wiek"
W wierszu tym Młodożeniec połączył z jednej strony neologizmy językowe, z drugiej zaś zdobycze cywilizacji, którymi fascynowało się społeczeństwo XX - lecia międzywojennego. Trudno jednak w tym wierszu dopatrzyć się sensu czy logiki, czy spróbować znaleźć klucz przy dobieraniu wyrażeń - przypadek.
Futuryści wydali wiele wierszy - manifestów (oprócz tego posługiwali się często literacką odmianą plakatu) - słynne "Gga" czy "But w butonierce", jednak najszerzej postulaty ich zostały sformułowane w tekście Brunona Jasieńskiego w "Manifeście w sprawie poezji futurystycznej":
1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielęgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtów, prądów w dotychczasowej sztuce i literaturze.
2. Imperatyw nowatorstwa.
3. Zamiast logiki panowała zasada podświadomego łączenia obrazów, faktów, słów (np. na podstawie ich brzmienia - postulat słów na wolności ).
4. Nowatorstwo w sferze języka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym. Eksperymentatorstwo formalne i łącząca się z tym prowokacyjność było wyznacznikiem wartości poezji.
Futuryści na całym świecie, w Polsce także, wsławili się jako najwięksi prowokatorzy również w kwestiach obyczajowości. Słynne były ich wieczorki poetyckie, na których ogłaszali nonszalancko siebie "największymi poetami", mówiąc o śmierci autorytetów dawnej poezji. Brnęli w absurd i w swoich wierszach - manifestach "chcemy szczać we wszystkich kolorach"(!), także w swoim zachowaniu.
3