FILOZOFOWIE GRECCY OD TALESA DO ARYSTOTELESA - W. K. C. GUTHRIE

I. Jak myśleli Grecy.

„Poznaj samego siebie” nie jest wypowiedzią Sokratesa, ale sentencją za ściany świątyni Apolla w Delfach.

relacja język (grecki) - myśl: b. ważna, przy tłumaczeniu słowa zmieniają często znaczenie bo nie mają dosłownych odpowiedników

• SPRAWIEDLIWOŚĆ - DIKE (dikaiosyne - stan bycia dike); początkowo oznaczała normalny stan rzeczy, coś, co dzieje się naturalnie (od - być może - słów: „droga”, „ścieżka”) - zwykłą kolej rzeczy; potem: coś, czego należy oczekiwać po człowieku; potem: personifikacja jako bogini u Ajschylosa

wg Platon postępować sprawiedliwie to robić to, co należy (powrót do znaczenia pierwotnego)

• CNOTA - ARETE: bycie dobrym w czymś, arete w czym i czyja?; „skuteczność”, a nie „cnota” w dzisiejszym rozumieniu, występowała w sensie profesjonalnym, można jej było nauczać lub uczyć się; sama arete - gdy była oczywista, np dla ludzi współczesnych Homerowi było nią męstwo

Sokrates, Platon, Arystoteles - arete anthropine, skuteczność ogólna w życiu, ostateczna funkcja człowieka - ludzie nie wiedzą, czym jest arete i trzeba jej poszukiwać

paradoks Sokratesa: „cnota jest wiedzą” (skuteczność to poznanie swojej roli)

• BÓG - THEOS; określenie używane dla opisania zjawisk, sił niewytłumaczalnych; „to lub tamto jest bogiem”; nie polega na udowodnieniu istnienia upostaciowionego Boga i szukaniu jego atrybutów

myślenie w kategoriach magicznych: czarownik, prawo sympatii, przyczynowość; skutek (lalki, obrazy, nazwy, imiona); imię jest równie realne co sama rzecz (p. Levy Bruhl: myślenie prelogiczne: czy nazwy są naturalnym elementem rzeczy czy zostały nadane przez człowieka w sposób arbitralny?)

rozwój filozofii w różnych kierunkach:

1. F. spekulatywna / naukowa: próba wyjaśnienia świata, w którym żyjemy (makrokosmosu); dzisiaj nauki przyrodnicze oddzieliły się od filozofii (która w tym zakresie zajęła się metafizyką), ale w antyku nie było tego rozróżnienia

2. F. praktyczna (etyka + polityka) - badanie człowieka (mikrokosmosu): jego natury, miejsca w świecie, relacji; cel tych rozważań top doskonalenie człowieka

3. F. krytyczna (logika + epistemologia): poznanie świata, analiza wiedzy jako takiej, tego skąd pochodzi i na czym się opiera; zajmuje się samym myśleniem jako aktem

większość filozofów skupiła się na jednym zagadnieniu:

- Sokrates - sfera postępowania

- Anaksagoras - spekulacje przyrodnicze ALE

- Platon - walka z intelektualnym sceptycyzmem + walka z moralną anarchią - teoria form

teorie filozoficzne:

temperament x doświadczenie x poprzednie systemy filozoficzne

dzieła filozofów są reakcją pewnego temperamentu na świat zewnętrzny widziany oczami konkretnego człowieka, przy czym percepcja świata jest zabarwiona przez refleksję nad spuścizną poprzednich myślicieli

dwa typy intelektu:

1. definiowanie rzeczy w odniesieniu do ich materiału („to, z czego jest”) - szkoła jońska i atomiści, „filozofowie materii”, materialiści

2. dostrzeganie istoty w celu albo w funkcji, które połączone są z formą - struktura słuzy funkcji i jest od niej zależna; forma związana z funkcją; „filozofowie formy”; pitagorejczycy, Sokrates, Platon, Arystoteles, teleolodzy [sic!]

II. Materia i forma (jończycy i pitagorejczycy)

- przed Sokratesem: zainteresowania naturą kosmosu, makrokosmosem

- za czasów Sokratesa i po nim: zwrot ku mikrokosmosowi, sprawy ludzkie, krytyka spekulacji fizycznych

ten podział jest tylko częściowo prawdziwym uogólnieniem

BO

jednocześnie działali

- jończycy (wschód) - próba naukowego wyjaśnienia świata

- pitagorejczycy (zachód) - próba uczynienia z filozofii wzorca idealnego zycia

Platon i Arystoteles zajmowali się nie tylko zagadnieniami dot. człowieka ale i świata; traktowanie filozofii w sposób jednostronny stało się niemożliwe po załamaniu się filozofii naturalnej w V w. p.n.e. i działalności Sokratesa

1. SZKOŁA JOŃSKA (MILEZYJSKA): Tales, Anaksymander, Anaksymenes (z Miletu);

próba rozwiązania problemów wszechświata tylko przy pomocy rozumu, bez magii; poszukiwanie w chaosie przemian elementów stałych, próba odpowiedzi na pytanie „z czego zrobiony jest świat?” i co jest jego podstawą; poszukiwanie ukrytej pod chaosem natury ciągłości, jedności, fundamentalnej prostoty i stabilności - stabilności tej szukali w materii, z której zrobiony jest świat

ALE: można było także uważać, że to forma jest stała, a materia dopasowuje się do niej = forma (struktura) jest nadrzędna: zwolennicy teorii formy

- wg Talesa: świat zbudowany jest z wody, wilgoci, poza tym mało wiadomo o jego poglądach

- wg Anaksymandra: świat to pole walki przeciwstawnych jakości, w tym 4 podstawowych (ciepło, zimno, wilgoć i suchość), które zwalczają się cyklicznie (pory roku); podstawowym stanem materii jest bezkształtna, bezjakościowa masa, w której antagonizmy są wymieszane (masa ta to apeiron = „bez granic”), masa ta jest w ciągłym ruchu, który jest przyczyną powstawania antagonizmów, dzięki którym np. powstały planety; życie - z połączenia wilgoci i ciepła - pierwsze zwierzęta: podobne do ryb, łuskowate, od nich wywodzi się człowiek; Ziemia jest cylindryczna jak bęben i nie ma podparcia, bo nie jest ono potrzebna, Ziemia nie ma żadnego powodu, aby spaść

- wg Anaksymenesa: zasadą (arche) jest powietrze (aer), które może kondensować się do stanu stałego - w ten sposób powstają różne obiekty, może także rozrzedzać się i rozgrzewać, tworząc ogień; tworzy też wodę

powietrze jako pierwotna materia świata jest też materią życia - dusza jest cząstką duchowego materiału świata, który został uwięziony w zwierzęciu i człowieku i tworzy duszę

- następcy Anaksymenesa: dusza ludzka to „niewielka cząstka boga”, czyli wszechświata - kosmos jest żywy i uosobiony (?)

jaka jest przyczyna ruchu, który przemienił świat z nieruchomej materii o jednolitej postaci do dzisiejszego kształtu?

- materia, z której zbudowany miał być świat, w założeniu miała być żywa i zdolna do samodzielnego ruchu (fale, wiatr) - substancja ta określana była mianem „Boga” lub „boskości”

milezyjczycy nie są ściśle materialistami: pojmują materię jako obdarzoną duchem albo życiem

ostre rozdzielenie ducha i materii powstało znacznie później

2. SZKOŁA ITALSKA (PITAGOREJCZYCY) - byli bractwem religijnym; wiele swoich teorii i założeń utrzymywali w tajemnicy, a osobę założyciela otaczali czcią i legendami

na płaszczyźnie religijnej:

- wiara w nieśmiertelność duszy

- wędrówka duszy przez kolejne wcielenia (reinkarnacja, także przez ciała zwierząt - zakaz jedzenia mięsa); metempsychoza

- pokrewieństwo natury: wszystkie życia są sobie bliskie

- cały wszechświat jest istotą żywą

- dusza człowieka jest cząstką boskiego tchnienia; celem człowieka jest odrzucenie ciała i zjednoczenie się z duszą kosmosu - unicestwienie jaźni ostatecznym celem

- podobieństwo do teorii orfików

- uzupełnienie rytualnej drogi oczyszczenia o filozofię

- świat jest dobry, bo jest boski i stanowi jedną całość

- odmiana panteizmu; świat jest ograniczony i uporządkowany

dobro	zło
światło	ciemność
jedność	wielość
męskość	żeńskość
granica	nieograniczone

- wszystko, co żyje, ma wspólny cel : utrzymać jedność

Pitagoras (prawdopodobnie) po raz pierwszy określił świat jako kosmos; to nieprzetłumaczalne pojęcie łączy porządek, piękno i słuszność

- chcąc żyć w zgodzie z kosmosem należy dążyć do poznania jego zasad - człowiek jako struktura jest odwzorowaniem kosmosu w miniaturze

matematyka:

- zastosowanie w muzyce: konsonanse doskonałe można wyrazić arytmetycznie jako relacje pomiędzy liczbami 1, 2, 3, 4 (1 + 2 + 3 + 4 = 10; 10 uważane za liczbe doskonałą - tetraktys);

oktawa - 2:1, kwinta - 3:2, kwarta - 4:3:

ZAKREŚLENIE GRANICY NA NIOGRANICZONYM (PERAS) NA NIEOGRANICZONYM (APEIRON) RODZI OGRANICZONE (PEPERASMENON)

- pojęcia ładu, proporcji; miary - różnice ilościowe

składniki materii każdego bytu są takie same, konkretny byt jest sobą dzięki ich konkretnym proporcjom - „rzeczy są liczbami”

teoria harmonii - duży wpływ na filozofię późniejszą; zrównoważenie składników

III. Problem ruchu (Heraklit, Parmenides i pluraliści)

HERAKLIT - przełom VI i V w. p.n.e.

- krytyka Pitagorasa

- „polimatia - poznanie wielu rzeczy - nie uczy rozumu”; „oczy i uszy są złymi świadkami, jeśli dusza jest pozbawiona rozumu”

- w głębi umysłu znajduje się logos, który jest prawdą i który jest wspólny wszystkiemu

- prawo natury: źródłem życia jest konflikt, wojna; stabilność nie istnieje; cokolwiek żyje, istnieje dzięki temu, że niszczy coś innego: „ogień żyje dzięki śmierci powietrza, powietrze zaś - ognia, woda żyje dzięki śmierci ziemi, ziemia zaś - wody” - równowaga przeciwstawnych sił, z których żadna nie jest zła ani dobra

- świat nie powstał z prostego stanu pierwotnego w drodze ewolucji, ale „jest, był i zawsze będzie”

- wszystko rodzi się dzięki walce i wszystko ciągle się zmienia

- logos: jest niezmiennie prawdziwy, jest wspólny wszystkiemu, = „myśl” (gnome), to „boski ogień”, boski umysł zawiadujący wszechświatem, jest materialny i umysł ludzki stanowi jego część, jest z nim tożsamy; logos jest rozumny

- „dobro i zło są jednym”

PARMENIDES - 1. poł. V w. p.n.e. (patrz: ELEACI)

- ruch jest niemożliwy, całość bytu stanowi jedna, nieruchoma i niezmienna substancja: zmieniać się, znaczy „stać się tym, czym się nie jest”; coś, co jest, nie może nie być i nie można tak o tym powiedzieć

- to, co rzeczywiste nie może powstawać ani zginąć

- nie być = przestać istnieć

- „to jest” = istnieje jedna rzecz

- rozważania na temat języka: egzystencjalne i predykatywne znaczenie czasownika „być”

- zmiana i ruch są nierzeczywiste, bo zakładają, że to, co jest, staje się tym, co nie jest, albo znajduje się tam, gdzie nie jest; nie istnieje ponadto pusta przestrzeń: „tam, gdzie nie ma tego, co jest, naturalnie jest tylko to, czego nie ma, czyli to, co nie istnieje

- świat to niezmienna, nieruchoma masa substancji jednego rodzaju, a wyobrażenia ludzi o świecie to tylko czysta iluzja, tylko umysł może dotrzeć do prawdy - do rzeczywistości dociera tylko myśl, nie zmysły

- początek myślenia abstrakcyjnego: „rozumowe” ponad „zmysłowym”

PLURALIŚCI : Empedokles, Akansagoras, Demokryt

1. EMPEDOKLES: filozof, kapłan, mag, cudotwórca

- metempsychoza

- wszystkie cztery żywioły („korzenie”): ziemia, woda, ogień i powietrze są realne i pierwotne; zjawiska istnieją dzięki ich kombinacjom w różnych proporcjach, które są czynnikiem sprawczym (pitagoreizm), dlatego nie ma potrzeby dociekania, czy istnieje zmiana jako taka

- cztery „korzenie” to jedyne „byty” realne, istoty żywe to tylko ich kombinacje; ruch jest konieczny (ruch jak ryba w wodzie - przesunięcie się w przestrzeni, która otacza obiekt, nie musi istnieć pusta przestrzeń)

- przyczyny sprawcze: Miłość (przyciąganie) i Niezgoda (odpychanie): siły naturalne; pod wpływem Niezgody żywioły oddzielają się od siebie, a jednocześnie przyciągają się podobieństwa - cząsteczki każdego rodzaju łączą się ze sobą; Miłość jednoczy żywioły - powstawanie istot złożonych;

- ewolucja świata jest cykliczna, bo Miłość i Nienawiść zwyciężają na zmianę; triumf Miłości: żywioły jako oddzielne kręgi (całość to kula) z ziemią w środku i ogniem na obwodzie; nasz świat - w stanach pośrednich; są to moce również psychologiczne i moralne, ale nie do końca niematerialne;

- istoty żywe są przypadkową kombinacją żywiołów, ale zachodzi przystosowanie, ewolucja (!) i przezywają tylko te, które lepiej funkcjonują w środowisku

2. ANAKSAGORAS

- filozofia to działalność naukowa - jej źródłem jest ciekawość pozbawiona mistycyzmu - racjonalizm (?)

- został wygnany za głoszenie, że słońce nie jest bóstwem, ale rozgrzanym kamieniem;

- teoria materii

- pierwsze rozróżnienie między materią i duchem: poza poruszaną materią musi istnieć przyczyna poruszająca, cokolwiek nie jest materią, musi być duchem

- !!! stworzenie świata to uporządkowanie chaosu i wprowadzenie ładu - kosmosu, a nie tworzenie z niczego - sprzeczność z późniejszą chrześcijańską koncepcją Boga

- koncepcja ducha rządzącego wszechświatem i kierującego zmianami - teizm; ale Anaksagoras stara się wszystko udowodnić fizycznie jako naukowiec - ateista, po tę koncepcję sięga tylko w ostateczności

3. DEMOKRYT

- koncepcja atomistyczna wspólnie z Leucypem: antycypacja stanowiska nowożytnego - aż do XIX w. zasadnicze kwestie jego teorii funkcjonowały niezmienione, małe znaczenie obserwacji, eksperymentów

- za Parmenidesem: coś, co jest prawdziwe, nie może ginąć, a więc rzeczywiste są tylko cząsteczki, z jakich składają się organizmy - atomy („niepodzielne”), które są w ciągłym ruchu i są najmniejszymi cząsteczkami materii - są twarde, stałe i niezniszczalne

- substancje są identyczne, różnią się tylko wielkością i kształtem; jeśli coś jest twarde, tzn., że ma ciasno upakowane atomy itd.; słodki smak: gładkie atomy, ostry lub gorzki - atomy zakrzywione lub zaostrzone, raniące język; kolory: różne położenia atomów na powierzchni przedmiotu

- dusza też składa się z atomów - najbardziej ruchliwych i lotnych; bezkompromisowy materializm

- musi istnieć pusta przestrzeń - żeby atomy mogły się ruszać, „byt istnieje nie więcej niż niebyt”, krytyka teorii Parmenidesa o nieistnieniu pustej przestrzeni

- nie zastanawiali się nad przyczyną ruchu, bo „dlaczego nie miałyby (atomy) się poruszać?”

IV. Humanizm w natarciu (sofiści i Sokrates)

zwrot ku ludzkiej egzystencji: świat opisywany przez fizyków był człowiekowi tak odległy, że nie potrafił go pojąć - a na co dzień musiał żyć w świecie zupełnie innym; brak dowodów na teorie fizyków oraz brak nauk stosowanych jako takich sprawiły że teorie te mozna było zignorować i zając się rozważaniami na całkiem inny temat; poza tym wojna oraz zaraz w V w. p.n.e. wywołały zainteresowanie człowiekiem jako takim; zwrot ten ułatwił również ustrój - demokracja ateńska oraz polityka i chęć odnoszenia w tej dziedzinie sukcesów - porzucenie badań nad physis

zwykły człowiek chcąc przyjąć pogląd filozoficzny mógł wybierać jedynie między atomistami a Parmenidesem - a ich teorie burzyły wizję świata postrzeganego do tej pory

kontrofensywa humanistyczna - sofiści (profesja, nie szkoła filozoficzna): wędrowni nauczyciele (płatni), na początku słowo to nie miało negatywnego zabarwienia i dotyczyło 7 mędrców, potem zaczęto używać go jako określenia o zabarwieniu pejoratywnym

SOFIŚCI

- arete - związana z profesją, fachowością

- sceptycyzm, niewiara w istnienie wiedzy absolutnej: podważono wiarygodność zmysłów nie dając nic na ich miejsce; podważono też wiarę w jedność i stabilność świata fizycznego nie sugerując że jest coś poza nim

- motorem filozofii jest spór, reakcja na poprzednie poglądy

- relatywizm moralny wynikający z relatywizmu doznać np. Demokryta; „Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek” (Protagoras): prawda jest względna; pragmatyzm

- ateizm: „O bogach nie mogę stwierdzić ani że istnieją, ani że nie istnieją, ani jaka jest ich istota i jak się przejawiają, wiele bowiem okoliczności stoi na przeszkodzie ich poznaniu a między nimi ich niewidzialność i krótkość życia ludzkiego.” (Protagoras)

- Gorgiasz: nic nie istnieje; jeśli nawet istnieje to i tak nie da się tego poznać; jeśli nawet da się to poznać, to nie można tego wyrazić;

- Protagoras: teoria umowy społecznej: państwo powstało bo ludzie dobrowolnie zrzeszyli się aby zabezpieczyć się przed atakami zwierząt i podnieść swój standard życia; przedtem nie mieli praw ani moralnych zasad, ale życie w społeczeństwie wymusiło ochronę prawna słabych przed silnymi; prawa nie zostały więc dane od bogów i są dziełem ludzkim, ergo - są niedoskonałe;

- inni (niektórzy) sofiści: teoria naturalnego prawa silniejszego;

- w obu przypadkach wniosek jest ten sam: prawa i wartości mają być tylko użyteczne i nie mają znaczenia bezwzględnego, mogą mieć różne znaczenia i być różnie odbierane;

- jedynym argumentem przeciwko postępowaniu źle jest odwet, kara;

SOKRATES

- zwalczanie światopoglądu sofistów; gł. relatywizmu moralnego i sceptycyzmu;

- „cnota jest wiedzą”; arete w sensie ogólnym - umiejętność życia człowieka jako takiego - poszukiwanie celu, do jakiego człowiek powinien dążyć;

- „wiem, że nic nie wiem” - Sokrates jest mądrzejszy innych bo ma świadomość swojej niewiedzy

- wiedza JEST możliwa, ale aby ją zdobyć, trzeba odrzucić błędne idee - „ideał wiedzy nieosiągniętej” - intelektualna pokora, przekonanie o ignorancji nie tylko swojej, ale wszystkich ludzi

- brak systemu filozoficznego jako takiego

- błędne używanie słów: ludzie używają słów, których nie rozumieją, nie umieją wyjaśnić ich znaczenia (mądrość, sprawiedliwość, dobro) - jeśli nie mają one treści to czemu są używane? jeśli zaś mają treść, to użytkownicy powinni wskazać ich sens; prowadzi to do konfliktu intelektualnego oraz moralnego

- nikt nie postępuje celowo źle, zło jest skutkiem niewiedzy

- zdobywanie wiedzy o istocie cnoty, sprawiedliwości itd.; argumentacja indukcyjna (przykłady danego, np. cnotliwego zachowania) + definicja

V. Platon (I) teoria idei

- kontynuacja myśli Sokratesa, chęć usystematyzowania i ochronienia jej przed krytyką

- chęć obrony idei państwa - miasta i hellenizmu

ówcześnie: jedność państwa i religii (zwłaszcza kult Ateny w Atenach) - patriotyzm = religijność; kwestionowanie religii burzyło ład społeczny; starzy bogowie ostatecznie przedawnili się - ataki na religię:

- mistycy (np. Orficy): religia jest sprawą indywidualną, a nie państwową;

- filozofowie przyrody: bogowie w postaci jak u Homera nie mogą istnieć

- sofiści: podważenie teorii boskiego pochodzenia praw

poglądy Platona:

- państwo: podporządkowanie jednostki ogółowi, brak własności prywatnej, praw osobistych, totalitaryzm;

- wpływ Heraklita i Parmenidesa, pitagorejczyków

- istnienie absolutnych standardów moralnych i wiedzy naukowej

- teoria idei: przedmioty wiedzy, które można definiować to idee, mające swój świat poza czasem i przestrzenią (z gr. „forma”, „wzór”) - istnieją realnie, w sposób pełny, kompletny i samodzielny, idee uczestniczą w Idei Dobra; w świecie idealnym znajdują się prototypy, wzorce, tego, co dostępne w świecie fizycznym

- mówiąc o pewnych pojęciach ogólnych człowiek sięga do wiedzy swojej duszy, którą ona nabyła, gdy była bezcielesna, pomiędzy kolejnymi wcieleniami i przed pierwszym z nich - śmierć ciała jest dla duszy wyzwoleniem i powrotem do świata idei (soma = sema, czyli ciało = grób); ciało jest grobem duszy, która jest nieśmiertelna; poznanie to ANAMNEZA, przypominanie sobie - bo przedmioty fizyczne nie mogą dać wiedzy o ideach, mogą o nich jedynie przypominać (w zaświatach dusze piją wodę z Lety i zapominają);

- dusza = umysł; wyzwolenie duszy z ciała pozwoli odzyskać świadomość doskonałych form

- filozofia to przygotowywanie do śmierci - przyzwyczajenie duszy do pobytu w świecie idei i uniknięcie kolejnej inkarnacji

- dusza: skrzydlaty rydwan; woźnica (rozum) powozi parą koni: dobry i posłusznym (siła woli, mężność, heroizm) oraz złym i krnąbrnym (cielesne pragnienia), który ściągnął rydwan z krawędzi świata na dół do świata materii i zmiany

- filozof, któremu udało się uciec z ciemnej jaskini doczesnego świata do świata idei będzie chciał wrócić, aby opowiedzieć o tym innym - dlatego filozofowie powinni rządzić państwem; władcy, starannie selekcjonowani i trenowani, będą władzę odczuwali jako ciężar a nie jako pokusę, ale będą szczęśliwi dzięki posiadanej wiedzy;

- filozof kocha piękno i dąży do niego (koncepcja Erosa)

VI. Platon (II) etyczna i teologiczna refutacja sofistyki

- najlepszy i najzdrowszy stan duszy - funkcja porządku (taxis ≈ kosmos; „uporządkowany układ”)

- ład duszy: pierwotnie człowiek pojmował przestrzeganie praw i obyczajów jako przynoszące szczęście i zadowolenie, ale potem ludzie odkryli, że łamanie praw przynosi korzyści - zrównanie dobra z przyjemnością - hedonizm; sprzeciw Platona: znajomość dobra wymaga wiedzy, bez niej przyjemność może prowadzić do zła (np. bólu), a zatem nie może być ona celem ostatecznym; dla Sokratesa dobry = pożyteczny, korzystny (przynosi pożytek, a nie szkodę) - wciąż egoizm, wiedza lub mądrość to świadomość tego, co dobre i złe; wg Platona dobrem jest uporządkowanie, możliwe dzięki kosmos i taxis - np. gdy części duszy są poprawnie uporządkowane, dusza jest dobra; w sferze duchowej element ładu - kosmos; taxis jest skutkiem posłuszeństwa prawu, bierze się ze sprawiedliwości i samokontroli - każda rzecz ma swoją funkcję i jej właściwym stanem jest wypełniać ja jak najlepiej - jej skuteczne funkcjonowanie zależy od wewnętrznej organizacji tej rzeczy, od jej struktury, czyli właściwego podporządkowania elementów całości

- człowieka prawego i sprawiedliwego, postępującego dobrze czeka natychmiastowa szczęśliwość - dobro samo w sobie jest szczęściem (inaczej niż u sofistów)

- ergon: kierownictwo, rozwaga, życie racjonalne: każda rzecz ma swoją arete, która jest stanem, w którym rzecz może najlepiej spełniać swój ergon

- człowiek sprawiedliwy (jednostka) samorzutnie chce utrzymywać właściwe stosunki z bliźnimi

- państwo: organizm, w którym wszystkie elementy są przystosowane do wykonywania swoich obowiązków i wnoszą do państwa ład i dobrobyt całości: 1. klasa rządząca, cechująca się intelektem, mająca rządzić korzystając ze specjalnie do tego wytrenowanych umysłów; 2. klasa strażników: odwaga, obrona miasta, są pod kierownictwem władców, którzy kierunkują ich zapalczywość i bojowość, tak że zamiast działać bezprawnie, stabilizują państwo; 1. i 2. klasa to elita państwa; 3. klasa zajmująca się zaspokajaniem potrzeb ekonomicznych: rolnicy, rzemieślnicy, handlarze, chęć posiadania rzeczy materialnych; ustrój państwa: arystokracja ducha (w teorii; w praktyce, wg Platona cechy te będą dziedziczona więc arystokracja krwi, ale z możliwością społecznej mobilności: nobilitacji lub degradacji; UWAGA! tylko najniższa klasa ma prawo posiadania własności prywatnej - odseparowanie władzy ekonomicznej i politycznej; władcy - życie spartańskie, ascetyczne

- realizacja w państwie 4 cnót kardynalnych: mądrość (kl. rządząca), odwaga (kl. strażników), umiarkowanie lub samokontrola (zgoda obywateli co do tego, kto ma rządzić), sprawiedliwość lub arete (cała cnota), umożliwiająca zdrowemu organizmowi realizację jego właściwych funkcji (dobrowolne zaakceptowanie przez klasy ich obowiązków i satysfakcji bez prób uzurpacji praw i funkcji innych klas)

- człowiek; 1. nous - władza myślenia i sądzenia; 2. thymos - wieczna część ludkziego charakteru, odwaga płynąca z tego samego źródła, które rodzi słuszny gniew na widok niesprawiedliwości; 3. naturalna skłonność do materialnego dobrobytu i fizycznego zaspokojenia; thymos jest odpowiednikiem silnej woli, w razie konfliktu rozumu z pożądaniem thymos ma stanąć po stronie rozumu; rozum - rządy człowiekiem; thymos daje odwagę by realizować strategie rozumu; pragnienia fizyczne - zachowanie ciała i gatunku, ale muszą być podporządkowane rozumowi; sprawiedliwość jednostki to wewnętrzna harmonia elementów charakteru i ich współzależność; sprawiedliwość - zdrowy stan duszy, niesprawiedliwość - choroba, zawsze jednak 1 z cech wybija się nad inne - i dzięki temu działa państwo; sprawiedliwość jest stanem naturalnym i przejawia się w prawym postępowaniu

- teologiczna obrona prawa; wg sofistów życie zgodne z naturą polega na unikaniu praw i konwencji i na tym, aby przechytrzyć innych, prawo jest drugorzędnym wymysłem ludzkim, a bogowie wytworem sztuki, sprawiedliwość nie istnieje w naturze i jest wytworem prawa; wg Platona: natura = sztuka, sztuka jest dziełem rozumu, rozum - najwyższym przejawem natury, ważniejszym i wcześniejszym od przypadku, jest pierwszą przyczyną wszystkiego, życie musiało być wcześniej niż materia (sofiści: materia → życie)

- ruch: spontaniczny i zapośredniczony: musi istnieć pierwszy poruszyciel, który udziela ruchu innym rzeczom, bo ma źródło ruchu w sobie, nieważne czy ruch jest wieczny, czy zaczął się w czasie - ruch pierwotny musi być samoczynny; ruch samoczynny - psyche, źródło życia, jest najstarsza na świecie; dla zwalczenia sofistów: dusza jest zatem ważniejsza niż ciało i jej przymioty (umysł i wola) poprzedzają atrybuty materii (wielkość i siłę); przyczyną wszystkiego nie jest więc ślepa siła, a inteligentna wola; przyczyna jest rozumna i moralna; Platon nie rozważa czy to bóg, czy bogowie, ani w jaki sposób przyczyna wzbudza ruch; dusza dobra panuje, ale we wszechświecie są też dusze złe - bo istnieje zło, ruch nieregularny; dobra dusza rządzi - bo świat (czas, ruchy planet, dzień i noc, pory roku) jest regularny

problem z interpretacją Platona: nie jest to spójny system filozoficzny, a literatura zmieszana z filozofią

VII Arystoteles (I) Kosmos

Arystoteles - 384 r. p.n.e. (Stagir) - 322 r. p.n.e. (Chalkis); Jończyk syn medyka, student Akademii Platońskiej, sympatyk Macedonii, luźno związany z Atenami; nauczyciel i wychowawca Aleksandra Macedońskiego; założył w Atenach Likejon (Liceum) (→ perypatetycy); oskarżony po upadku rządów macedońskich o bezbożność, udał się na Chalkis na Eubei, gdzie zmarł

jego filozofia jest próba wyjaśnienia świata natury w sposób realny

- zdrowy rozsądek, empiria; początkowo akceptował teorie platońskie, jednak potem obrócił się przeciwko nim; odwołanie się do świata transcendentnego jest dla niego porażką

- po Platonie i Sokratesie: idea aspiracji: prawdziwa przyczyna lub wyjaśnienie rzeczy nie leży w jej początkach, ale w jej celu; głównym pytaniem filozofii jest „po co?”, „jak?” - to za mało; Arystoteles przejął i zachował:

• teleologiczną perspektywę

• pogląd, że rzeczywistość to forma

- kluczowe znaczenia ma forma, materia - drugorzędne; istotą rzeczy jest forma, jaką osiągnęła; wiedza jest możliwa, ale musi być to wiedza o formie, nie o materii; odrzucenie teorii idei - nie wyjaśniają zjawisk ruchu i zmiany

- poszukiwanie wiedzy o świecie nietrwałych zjawisk, zmieniających się, cyklicznie powstających i ginących, które nigdy nie są identyczne; poszukiwanie trwałości, której domaga się umysł

1. koncepcja immanentnej formy: pozornie świat jest w ciągłym ruchu i nie zawiera stałych prawd, ale filozof może odkryć podstawowe zasady lub stałe elementy- są niezmienne i stanowią przedmiot prawdziwej filozofii; ale tylko poszczególnie przedmioty postrzegalne zmysłowo mają odrębne istnienie: ten człowiek, ten koń; celem analizy jest zrozumienie tego indywidualnego obiektu (trzeba przy tym określić klasę, do jakiej należy i jego strukturę) → próba odnalezienia wspólnych zasad które ISTNIEJĄ (a nie są tylko abstrakcjami w umyśle), ale tylko w połączeniu z konkretnymi obiektami → każdy obiekt jest złożeniem („konkretny” = „złożony razem”); obiekt składa się zawsze z materii (substratu), która posiada albo jest ukształtowana przez naturę formalną; problem zmiany - to nie przeciwne jakości przechodzą jedna w drugą (np. ciepło w zimno), ale dana rzecz zmienia się: musi istnieć substrat wolny od jakości: w ten sposób przymioty takie jak ciepło czy kolor mogą opuszczać konkretny przedmiot i być zastąpione innym

2. koncepcja potencji (dynamis); wymóg faktycznego istnienia celu (telos - teleologia), tzw. doskonałości, pod wpływem której dokonują się zmiany w naturze (dziś w koncepcji postępującego ładu panuje przekonanie, że cel nie jest konieczny) - doskonałości tej dostarcza bóg - jedyna czysta forma w świecie, bez materii (ale nie forma CZEGOŚ);

każda poczęta istota musi mieć rodzica, który ja spłodził (przyczyna sprawcza) i do którego formy dorośnie (przyczyna celowa / formalna) - najpierw kura, potem jajko; ALE świat nie powstał w czasie jest wieczny, co gwarantuje wieczność i doskonałość Boga, powstają nowe istoty dążące do doskonałości relatywnych: np. dziecko dążące do formy dorosłego, larwa do f. rozwiniętego owada, więc musi istnieć doskonałość absolutna; natura to wewnętrzny przymus dążenia do naśladowania Boga

- obiekty naturalne zawierają w sobie zasadę ruchu i spoczynku

- nie istnieje coś takiego jak powstawanie, bo coś, co jest, już istnieje i nie może powstać, a nie może powstać coś z tego, co nie jest - DYLEMAT;

istnienie potencjalne i aktualne:

- tam, gdzie nic nie ma, nic nie powstanie; embrion nie jest człowiekiem, ale będzie nim - jest to potencjalny człowiek, jest to substrat wyposażony w „brak” formy człowieka; kategoria braku: brak to niemożność realizowania swojej funkcji: np. ślepe oko - charakteryzuje je „brak” wzroku), dynamiczna koncepcja natury (dynamis, energeia)

- teologia: każdy akt zmiany wymaga przyczyny z zewnątrz; każda rzecz z natury ma tendencję do zmiany, rozwoju (dynamis) - jest to siła umożliwiająca reakcję na bodziec; bodziec może zadziałać w potrójnej roli: jako przyczyna sprawcza, formalna lub celowa; samorzutny ruch jest niemożliwy: ruch to proces, dopóki trwa, potencja nie jest w pełni zaktualizowana; sprawca zmiany musi być w posiadaniu formy lub aktu do którego zmierza to, co ma ulec zmianie; Bóg - Nieruchomy Poruszyciel, wieczny i doskonały, nie podlega ruchowi od potencji do aktualności i nie zawiera żadnego elementu nie zrealizowanej potencjalności, jest bezcielesny i jest czystym aktem (energeia)

- energeia - pełnia bytu, korzystanie z osiągniętych władz; kinesis - aktualizacja; głównym atrybutem Boga jest życie, jest wiecznie aktywny w taki sposób, że jest to czystą przyjemnością i nie nuży, zajęty jest wiecznymi myślami - NOUS (rozum) - „życie jest aktem rozumu”, rozum =/= syllogismos (dochodzenie do wniosków krok po kroku); Bóg ot czysty rozum (Nous), myślenie ludzkie odpowiada kinesis; jedynym możliwym przedmiotem wiecznej myśli Boga jest on sam - jedyna istota pełna i doskonała - gdyby skierował umysł na istoty podległe kinesis, sam nie byłby wolny od ruchu → nie ma boskiej opatrzności (wg św. Tomasza wiedza Boga o nim samym zawiera wiedzę o świecie), Bóg jest koniecznym, zewnętrznym celem doskonałości, trwa w wiecznej samokontemplacji, swoją obecnością wyzwala ukryte siły natury, które dążą do zdobycia formy, naśladując Boga; „porusza on jako przedmiot pożądania”, tzn. sam nie dąży do świata, ale świat nie może dążyć do niego, Bóg nie stworzył świata, nie został on w ogóle stworzony, ale jest rówieśnikiem czasu - ale bez Boga świat nie może istnieć

- kosmos: sferyczny, obwodem jest sfera gwiazd stałych, w środku nieruchoma kulista ziemia; poniżej sfery obwodowe, jedna w drugiej - sfery niosące planety, słońce i księżyc; sfery składają się z piątego żywiołu - eteru, niewidzialnej substancji lżejszej od ognia; ciała niebieskie mają stałe miejsca w sferach, poruszają się dzięki ruchowi sfer (obroty) wokół osi; pod eterycznymi sferami niebieskimi - podksiężycowe rejony ziemi, wody (ruch w dół), powietrza, ognia (ruch w górę); eter żyje i odczuwa, jest bóstwem - są nimi także więc sfery i ciała niebieskie

VIII. Arystoteles (II) Ludzie

1. Psychologia - badanie psyche jako pierwiastka życia w istotach żywych od roślin wzwyż; zdolność odżywiania się, reprodukcji, u wyższych form - także pragnienia i emocje, zmysły oraz rozum

a) psyche jest jednością, ale ma dynemeis [sic!]: władze lub zdolności

b) stosunek duszy i ciała: cała żyjąca istota jest jednością (dlatego reinkarnacja jest absurdem) - psychologia musi być zakorzeniona w biologii

psyche jest formą albo aktem ciała, które jest materią; życie poprzedza materię, jej najwyższy i najdoskonalszy przejaw - czysty rozum (nous) istnieje wiecznie, może być oddzielną substancją i przetrwa rozpad ciała; ogólnie jednak dusza umiera razem z ciałem; rozum pochodzi od Boga, bo jako jedyny nie musi wiązać się z żadną aktywnością ciała - rozum odróżnia człowieka od innych istot i upodabnia do Boga; być może po śmierci nous jednoczy się z Bogiem

- zmysły są władzami psyche przejawiającymi się przez części ciała; zmysł tak się ma do organu (np. wzrok do oka), jak dusza (całość) do ciała (całość) - nie da się zrozumieć pierwszego bez zbadania drugiego, pomimo że można je logicznie odróżnić; poza raz pierwszy rozróżnienie między zdarzeniem fizycznym (no działaniem ciała na ciało) a rezultatem psychofizycznym (psyche!), np. widzeniem; dusza działa poprzez organy ciała; postrzeganie = sąd =/= myśl

2. Etyka

cel etyki jest praktyczny a nie naukowy - ma ulepszyć ludzi; sama etyka nie poszukuje ogólnego „dobra”, bo ono nie istnieje, dla każdej klasy bytów są inne dobra, dla każdego typu działania - inny cel; dobro nie jest niezmienne - ale w takim razie prawda lub wiedza o nim nie są także niezmienne, zatem etyka nie jest częścią filozofii - Arystoteles nie umniejsza jednak jej znaczenia

- arete: intelektualne i moralne;

- celem ludzkiego życia jest szczęście, którego szukają wszyscy ludzie; właściwie zdefiniowane szczęście jest „działaniem zgodnym z arete”

- różnica między formą a aktem (eidos i energeia): kiedy jakaś istota osiągnie swoją doskonała formę, wyniknie z tego odpowiednie działanie: etap kulminacyjny rozwoju (osiągnięcie formy było tylko fazą przygotowawczą)

- arete to właściwy stan człowieka dojrzałego, jest koniecznym warunkiem szczęścia jako czynności, szczęście to energeia człowieka jako takiego

- cnota jest stanem charakteru, który odnosi się do wyboru tego, co jest umieram w odniesieniu do nas, wyboru podjętego w oparciu o racjonalną zasadę i tak, jak zdecydowałby człowiek posiadający mądrość praktyczną

- arete jest stanem wyboru między jednym a drugim działaniem - cnota jako środek (koncepcja środka), np. męstwo jako środek pomiędzy tchórzostwem i zuchwałością; jest „w odniesieniu do nas”, czyli uwzględniając indywidualne cechy człowieka

- cnota to nie pojedyncze akty, ale stan, czyli uczynki muszą przychodzić naturalnie, na skutek nawyku; efektem życia cnotliwego jest szczęście, o ile człowiek nie cierpi z powodu dużego defektu ciała albo całkowitego braku dóbr doczesnych (pragmatyzm, realizm)

- cnota nie jest zgodna z naturą ani sprzeczna z nią - człowiek z natury jest jednak zdolny do nabywania cnót; człowiek jest potencjalnie dobry, bo posiada dynamis cnoty, która może przekształcać w eidos, jeśli nabędzie właściwych przyzwyczajeń; ALE jesteśmy też potencjalnie źli, bo wszystko może rozwinąć się w odwrotnym kierunku - wynik posiadania władzy wyborów; jest to cnota moralna - najlepszy stan zwykłych ludzi, wiodących zwykłe życie jako „zwierzęta polityczne”

- intelektualne cnoty życia filozofa: uprawianie nauk teoretycznych i filozofii z nieskrępowanym działaniem intelektu dla samego działania;

- człowiek jako istota pomiędzy zwierzęciem (ograniczone ciało) a Bogiem (nous); ponieważ to nous odróżnia człowieka od zwierząt, najlepszą dla ludzi aktywnością jest operowanie nim: takie życie, polegające wyłącznie na myśleniu, jest niemożliwe, ale powinno się dążyć do tego, co boskie

- każde stworzenie powinno dążyć do tego, co w nim najwyższe; ciało jest nie tylko obciążeniem - jest też odpowiedzialnością i należy o nie dbać oraz żyć we wspólności co jest tego konsekwencją

- cnoty moralne są niższe wobec intelektualnych

KONIEC :)

---