EUROPA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Ukształtowanie poziome.

Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata. Półwyspy stanowią ok. 25% pow., wyspy — 7,3%; największe półwyspy: Skandynawski, Bałkański, Apeniński, Iberyjski, Jutlandzki; wyspy: W. Brytania, Irlandia, Islandia, Spitsbergen, Nowa Ziemia, Ziemia Franciszka Józefa, Kreta, Sycylia, Sardynia, Korsyka. Linia brzegowa silnie rozwinięta, dł. ok. 38 tys. km. Wybrzeża Europy Pn. w wyniku transgresji morza na obszary o rzeźbie glacjalnej — fiordowe lub skjerowe; wynurzają się z szybkością 2-8 mm na rok; pd.-zach. wybrzeże M. Bałtyckiego obniża się ok. 1 mm na rok, pd.-wsch. — jest wyrównywane działalnością fal i prądów mor.; pd. wybrzeża M. Północnego ukształtowały się wskutek wdzierania się morza na obniżającą się równinę nadmor.; wybrzeża atlantyckie są na ogół skaliste, niszczone przez abrazję morską. Podniesienie się oceanu w holocenie spowodowało przekształcenie się ujściowych odcinków dolin rzecznych w estuaria (Tamizy, Sekwany, Loary, Garonny) lub w riasy (wybrzeża Irlandii, Płw. Bretońskiego i Płw. Iberyjskiego). Na poszczególnych odcinkach wybrzeża M. Śródziemnego występują typy zarówno akumulacyjne, jak i abrazyjne; specyficzny typ (dalmatyński) ma pn.-zach. wybrzeże Płw. Bałkańskiego. W ujściach rzek do mórz pobocznych i zamkniętych (bezodpływowych) powstały delty (największe Wołgi i Dunaju). Europa jest otoczona pasem szelfu o zmiennej szer. — do 1000 km (na pn.-zach.); zapadliskowe M. Śródziemne jest głębokie już w pobliżu brzegów.

Ukształtowanie pionowe. Europa jest częścią świata o b. urozmaiconym ukształtowaniu powierzchni, ale przeważnie nizinną; średnia wys. wynosi 292 m (przy średniej wszystkich lądów —880 m); najwyższy szczyt — Mont Blanc (4807 m), najniższy punkt — na wybrzeżu M. Kaspijskiego (28 m p.p.m.). Ponad 70% pow. leży poniżej 300 m, tylko 6% powyżej 1000 m. Stosunkowo wąski pas nizin ciągnie się wzdłuż wybrzeży Francji, Belgii i Holandii, rozszerza się ku wsch., przechodząc w Niz. Środkowoeuropejską (na terytorium Niemiec i Polski) i Niz. Wschodnioeuropejską (prawie cała wsch. część Europy). Formy terenu nizin Środkowoeuropejskiej i Wschodnioeuropejskiej są związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które kilkakrotnie objęły znaczną część Europy (maks. 3,5 mln km²), pozostawiając zmiennej miąższości osady lodowcowe (moreny), lodowcowo-rzeczne, lodowcowo-jeziorne i międzylodowcowe (interglacjalne). Ośrodki zlodowaceń znajdowały się na pn., a spływające stamtąd lodowce pokryły prawie całe W. Brytyjskie (z wyjątkiem pd. części), M. Północne po ujście Renu, oparły się o Średniogórze Niemieckie, Sudety i Karpaty Zach., objęły górne dorzecza Dniepru, Donu i Wołgi oraz dorzecza Dwiny i Peczory. Ostatnie zlodowacenie (zakończyło się przed 10 tys. lat) miało mniejszy zasięg; lodowiec skand. dotarł do Płw. Jutlandzkiego, objął dorzecza dolnej i środk. Odry, dolnej Wisły, dorzecza Niemna, Dźwiny i dolnej Dwiny. Poza zasięgiem ostatniego zlodowacenia procesy peryglacjalne (zachodzące na zamarzniętym podłożu) w znacznym stopniu zatarły formy związane ze starszymi zlodowaceniami, natomiast w zasięgu ostatniego zlodowacenia występują dobrze zachowane wzgórza moren czołowych, kemów i ozów, liczne zagłębienia bezodpływowe oraz jeziora, powstałe po wytopieniu się martwego lodu (pojezierza Południowobałtyckie i Wschodniobałtyckie). Na Płw. Skandynawskim występuje obszar przeważającej egzaracji lodowcowej, skąd został wyniesiony przez lodowiec materiał skalny, osadzony dalej na pd.; przeważają tam formy wyżłobione w starych skałach podłoża. Obszary nizinne znajdują się również po wewn. stronie łuku Alp (Niz. Padańska) i wewnątrz łuku Karpat (Kotlina Panońska). Depresje w Europie zajmują ok. 143 tys. km², największe: Niz. Nadkaspijska leżąca w znacznej części p.p.m. (stanowi odsłonięte w holocenie dno morza) i w pn.-zach. Holandii. Wyżyny i średniej wysokości góry rozciągają się w 3 strefach; w pn. strefie silnie przekształcone przez zlodowacenia G. Skandynawskie oraz góry pn. Szkocji; na wsch. Ural (i Mugodżary); strefy zach. i środk.: Meseta Iberyjska, Masyw Centr., Ardeny, Reńskie G. Łupkowe, Wogezy, Schwarzwald, Harz, Masyw Czeski, G. Świętokrzyskie, Wyż. Wołyńsko-Podolska. Na pd. od pasa średnich gór i wyżyn ciągnie się system młodych sfałdowanych i wypiętrzonych w trzeciorzędzie gór (alpidów); otaczają je od pn. i pd. zapadliska przedgórskie oraz starsze masywy włączone w obręb fałdowań alp. (G. Kantabryjskie, Pireneje oraz G. Betyckie). Centralne miejsce wśród alpidów zajmują Alpy, ciągnące się od M. Śródziemnego łukiem wygiętym ku zach. i pn. po Kotlinę Wiedeńską, ich przedłużeniem są Karpaty i od przełomu Dunaju — Bałkany. Odgałęzienia pd. stanowią G. Dynarskie, góry Albanii i Pindos (na Płw. Bałkańskim) oraz Apeniny (tworzące oś Płw. Apenińskiego); do Alpidów należą również G. Krymskie. Po wewn. stronie Apenin występują czynne współcześnie wulkany: Wezuwiusz, Stromboli, Etna (na Sycylii), również na odległej o 1000 km od stałego lądu Islandii (Hekla); wygasłe wulkany trzeciorzędowe znajdują się m.in. w Masywie Centr., Apeninach, Karpatach. Najwyższe góry Europy, zwł. Alpy i Apeniny, częściowo Pireneje, Karpaty i góry Płw. Bałkańskiego (Riła, Pirin) noszą ślady rzeźby glacjalnej (alp.); specyficzne formy rzeźby (kras) są związane z występowaniem wapieni i in. skał węglanowych w G. Dynarskich.

Budowa geologiczna. Najstarszą częścią Europy jest Europa Wsch., stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeur.); jej podłoże jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych; na podłożu leży pokrywa skał osadowych (pokrywa platformowa) wieku od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukr. i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grub. 5-10 km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zw. anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko-doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zach. i środk. części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wsch. ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: pol.-niem., anglo-paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, G. Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie G. Łupkowe, Ardeny, Masyw Centr., Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża. Europa Pd. należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbud. gł. ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalp., przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alp. był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brun., ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżel. (cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu i niklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.

Klimat. Głównymi czynnikami wpływającymi na klimat E. są: niewielkie rozmiary kontynentu, urozmaicona linia brzegowa, równoleżnikowy układ nizin i gór oraz ogromny obszar kontynentalny na wschodzie i oceaniczny na zachodzie, a także połozenie niemal całej części świata w umiarkowanych szerokościach geograficznych. Europa leży w strefie przeważającej cyrkulacji z zachodu. Napływ mor. mas powietrza znad O. Atlantyckiego i łagodzący wpływ ciepłego Prądu Zatokowego, a także znaczne rozczłonkowanie lądu powodują, że klimat Europy (zwł. w części zach.) jest łagodniejszy niż klimat innych kontynentów, leżących w tej samej szer. geograficznej. Dzięki równoleżnikowemu przebiegowi większości łańcuchów górskich, masy powietrza mor. docierają daleko w głąb lądu. Prawie cała Europa leży w strefie klimatów umiarkowanych, tylko pd. półwyspy Europy znajdują się w zasięgu strefy podzwrotnikowej (klimat śródziemnomor.), a pn. krańce mają klimat subpolarny. Temperatura w miesiącach letnich maleje z pd. ku pn. (w lipcu od 26-28° do 8-10°C); w zimie silniej zaznacza się łagodzący wpływ powietrza mor. i występuje większe zróżnicowanie temperatur między zach. i wsch. (średnia temp. w styczniu ok. 10°C na pd.-zach., poniżej -15°C na pn.-wsch.); amplituda roczna temp. wzrasta od ok. 8°C na zach. do 32-35°C na wschodzie. Większa część obszaru Europy otrzymuje w ciągu roku 500-800 mm opadów; na obszarach górskich (zwł. na stokach zach.) opady przekraczają 2000 mm (lokalnie do 4000 mm i więcej); najwyższa roczna suma opadów w miejscowości Crkvice w G. Dynarskich wynosi ok. 5000 mm. Opady występują w ciągu całego roku; w zach. części wyższe sumy przypadają na miesiące zimowe, w środk. i wsch. — na letnie, tylko w klimacie śródziemnomor. zaznacza się wyraźniejszy okres suchy (lato) i deszczowy (jesień, zima). Klimat obszarów górskich cechuje wzrost opadów i pionowa strefowość.

Wody. Europa należy do zlewiska O. Atlantyckiego (65% pow.) i Arktycznego (16% pow.), ale ok. 19% pow. zajmują obszary bez odpływu do oceanu (należące do zamkniętego zlewiska kaspijskiego); gł. dział wodny przebiega zgodnie z osią lądu, od Cieśn. Gibraltarskiej w kierunku pn.-wsch.; największymi rzekami pn.-zach. skłonu są: Peczora, Ren, Łaba i Wisła, pd.-wsch. — Wołga, Dunaj, Dniepr i Don; najwięcej wody w ciągu roku odprowadzają: Dunaj (ok. 277 km³), Wołga (255), Peczora (129), Dwina (101), Ren (62) i Dniepr (53); całkowity odpływ roczny wynosi 2576 km³ (co odpowiada 265-milimetrowej warstwie wody); na zlewisko atlantycko-ark. przypada 1661 km³ (64%), na śródziemnomor. i kaspijskie 915 km³. Bilans wodny całej Europy przedstawia się następująco: opady 630 mm, odpływ 265 mm, parowanie 365 mm, współczynnik odpływu 0,42 (w pn.-zach. części 0,86, w pd. — 0,30, we wsch. — 0,38). Większe rzeki (Dunaj, Ren) mają ustrój hydrolog. złożony, różny na poszczególnych odcinkach; na rzekach o zasilaniu lodowcowym (w Alpach) wysokie stany przypadają na miesiące letnie (topnienie lodowców), a niskie na miesiące zimowe; odwrotny rytm stanów wody wykazują rzeki o ustroju śródziemnomor. (b. niskie stany wody latem — w porze suchej, a wysokie zimą); rzeki wsch. części Europy mają ustroje: deszczowo-śnieżny, śnieżno-deszczowy lub śnieżny kontynent. (wysokie stany na wiosnę i niskie latem oraz zimą); na rzekach płynących ku pn. (Odra, Wisła) wysokie stany wiosenne są powodowane zatorami lodowymi. Zlodzenie pojawia się od Łaby na wsch. (od paru tygodni do 5 mies.). Ponieważ gł. dział wodny nie przebiega najwyższymi wzniesieniami, lecz schodzi w obniżenia i przecina równiny, powstała możliwość łączenia dorzeczy żegl. kanałami, zwł. we wsch. części Europy; w zach. części Europy stworzono jednolity system dróg wodnych od Francji po Polskę; 1993 połączono Ren z Dunajem (Kanał Ren-Men-Dunaj). Na rzekach i potokach górskich występują liczne wodospady; największe z nich znajdują się w G. Skandynawskich (Kjelsfossen w Norwegii, 840 m), w Alpach (Gietroz w Szwajcarii, 500 m) i Pirenejach (Gavarnie we Francji, 420 m). Łączna powierzchnia jezior w Europie wynosi ok. 160 tys. km² (1,6% pow.); najwięcej jezior znajduje się na obszarach ostatniego zlodowacenia; w pn. Szkocji, Norwegii, Szwecji, Finlandii i Karelii są to jeziora tektoniczno-egzaracyjne (których misy są wyżłobione w odpornym podłożu skalnym), w pn. części Niz. Wschodnioeuropejskiej i na Pojezierzach Bałtyckich — rynnowe i morenowe; w wysokich górach liczne niewielkie jeziora cyrkowe, u podnóża Alp również duże jeziora egzaracyjno-morenowe (Genewskie, Bodeńskie, Garda, Maggiore). W Masywie Centr., górach Eifel (Reńskie G. Łupkowe) i na Płw. Apenińskim występują jeziora w kalderach i kraterach wygasłych wulkanów; na Płw. Bałkańskim — jeziora tektoniczno-krasowe (Szkoderskie, Ochrydzkie, Prespa); na pn.-zach. brzegach M. Czarnego — odcięte mierzejami limany, na pn. brzegach M. Adriatyckiego — laguny, a na pd. brzegach M. Bałtyckiego — słonawe zalewy (Szczeciński, Wiślany, Kuroński) i słodkowodne jeziora; odrębny typ tworzą jeziora deltowe. W Kotlinie Panońskiej występują płytkie reliktowe jez. Balaton i Nezyderskie; na Niz. Nadkaspijskiej — również jeziora słone (Baskunczak, Elton). Oprócz jezior naturalnych w Europie jest ponad 3800 jezior zaporowych (w tym ok. 500 o pojemności ponad 100 mln m³); największymi pod względem powierzchni są zbiorniki: Samarski, Rybiński i Wołgogradzki (kaskada Wołgi), Cymlański na Donie i Krzemieńczucki na Dnieprze; największą ilość wody gromadzą zbiorniki: Samarski (58 km³) i Wołgogradzki (33,5 km³). Wieczne śniegi i lodowce zajmują w Europie ponad 130 tys. km² (1,3% pow.), z tego na Spitsbergenie 58 tys. km², Nowej Ziemi 30 tys. km², Ziemi Franciszka Józefa 18 tys. km² i na Islandii 13,5 tys. km². Granica wiecznego śniegu na Ziemi Franciszka Józefa schodzi prawie do poziomu morza, na Spitsbergenie i Nowej Ziemi podnosi się do 400-600 m, w G. Skandynawskich od 700 m (na pn.) do 1800 m (na pd.); występują tu, podobnie jak na Islandii, zarówno powierzchniowe czapy lodowe, jak i lodowce dolinne pokrywające łącznie ok. 5000 km². Po pn.-zach. stronie Alp granica wiecznego śniegu przebiega na wys. 2500 m, we wnętrzu gór i po ich pd. stronie na wys. 2700-3350 m; lodowce alp. (przeważnie dolinne) zajmują ok. 3600 km² (największe: Aletsch, Mer de Glace, Pasterze). W Pirenejach lodowce pokrywają zaledwie 30 km², a na Uralu 10 km²; w innych górach występują niewielkie płaty wiecznego, częściowo zlodowaciałego, śniegu (np. w Tatrach).

Świat roślinny. Europa leży w obrębie państwa roślinnego wokółbiegunowego pn. holarktycznego (Holarctis); daleką pn. zajmuje bezleśny obszar ark., z roślinnością typu tundrowego; dalej na pd. (szczególnie w Skandynawii) występuje strefa zarośli i widnych lasków brzozowych. Od pn. granicy po obszar śródziemnomor. i irano-turański na pd. rozciąga się silnie zróżnicowany obszar eurosyberyjski; jego prowincję pn. stanowi tajga, z bagnami i torfowiskami, która od pd. graniczy ze środkowoeur. prowincją lasów liściastych i mieszanych (pasma górskie — piętrowy układ roślinności); zach. część Europy (W. Brytyjskie i nadbrzeżny pas lądu od zach. Norwegii po zach. Hiszpanię) zajmuje prowincja atlantycka z lasami dębowo-brzozowymi i wrzosowiskami. Pontyjsko-panońska prowincja lasostepów i stepów czarnomor. obejmuje pd. Ukrainę, Podole i przez Niz. Węgierską sięga do Dolnej Austrii. Na Niz. Nadkaspijskiej stepy przechodzą w półpustynie i pustynie (przeważnie słone), tworząc obszar irano-turański, ciągnący się w głąb środk. Azji. Wybrzeża i wyspy M. Śródziemnego oraz Płw. Iberyjski zalicza się do obszaru śródziemnomor., z zimozielonymi, twardolistnymi zaroślami (makia) i szczątkowymi, zimozielonymi lasami (z dębami i sosną alp.). Naturalna roślinność Europy została w ogromnym stopniu przekształcona w wyniku gosp. działalności człowieka, zastąpiły ją pola uprawne, łąki, pastwiska i zbiorowiska ruderalne; jej najcenniejsze resztki są chronione w rezerwatach i parkach narodowych. Obszar śródziemnomor. (wraz ze śródziemnomor. krainami Afryki) jest ojczyzną niektórych gat. roślin uprawnych, np.: lnu, buraka, kapusty, grochu.

Świat zwierzęcy. Powstała w wyniku przemian klim. czwartorzędu fauna obszaru Europy należy do paleark. krainy zoogeogr. (→ Palearktyka) i jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. W strefie tundry występują: renifer, niedźwiedź biały, piesiec, lemingi, pardwa; w strefie tajgi — łoś, rosomak, głuszec, cietrzew, jarząbek; w strefie stepów — suhak, suseł, bobak, drop, dawniej też tarpan; w strefie lasów na pd. od tajgi — jeleń, sarna, dzik, żbik, żubr (dawniej też tur), popielica, koszatka, orzesznica. Obszar pd. Europy zamieszkują m.in.: daniel, muflon (pierwotnie Sardynię i Korsykę), ichneumon i cyweta (Hiszpania), szakal (Płw. Bałkański), magot — jedyna małpa w Europie (Gibraltar), ponadto z ptaków pochodzące z pd. czerwonaki i pelikany; liczne gady (np. gekony). Fauna gór Europy, zróżnicowana w poszczególnych piętrach, jest bogata w typowe gat. górskie, np.: kozica, koziorożec, świstak, orzeł przedni, pomurnik, salamandry. W związku z zagospodarowaniem olbrzymich obszarów Europy i znacznym zmniejszeniem lesistości, niektóre gat. wyginęły (np. tur), inne przetrwały tylko na obszarach trudno dostępnych; niektóre przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka, np. w środowisku zurbanizowanym: wróbel, dzierlatka, szpak, sierpówka, a nawet zyskały w nich lepsze możliwości rozwoju, np. liczne szkodniki spośród gryzoni i owadów.

 

Regiony fizycznogeograficzne. W Europie wyróżnia się 4 obszary fizycznogeogr.: 1) Europa Pn. — Płw. Skandynawski oraz wyspy na O. Arktycznym i w pn.-wsch. części O. Atlantyckiego; 2) Europa Wsch. — zwarty blok kontynent. zamknięty od wsch. górami Ural; 3) Europa Pd. — półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański wraz z wyspami; 4) Europa Zach.— silnie zwężony kraniec kontynentu do Wisły i W. Brytyjskie.

AZJA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Największa część świata, tworząca z Europą kontynent Eurazji i stanowi 4/5 jej powierzchni. Leży na półkuli pn. (z wyjątkiem Archipelagu Malajskiego położonego częściowo na półkuli pd.) i niemal w całości na wschodniej (na półkuli zach. leży Płw. Czukocki). Od pn. i pd.-zach. Azję oblewają O. Arktyczny i poboczne morze O. Atlantyckiego — M. Śródziemne, od wsch. — O. Spokojny (wraz z morzami przybrzeżnymi), od pd. — O. Indyjski. Od Ameryki Pn. jest oddzielona Cieśn. Beringa, od Afryki — Kanałem Sueskim i M. Czerwonym, od Europy — cieśninami Bosfor i Dardanele. Umowną granicę lądową z Europą (na dł. ok. 3000 km) stanowi wsch. przedgórze Uralu, rz. Emba, brzeg M. Kaspijskiego, Obniżenie Kumsko-Manyckie. Umowna granica między Azją a Australią i Oceanią przebiega między Archipelagiem Malajskim a Nową Gwineą. Skrajnymi punktami lądowej części Azji są przyl.: Czeluskin 77°43'N, Piai 1°16'N, Baba 26°04'E, Dieżniewa 169°40'W; największa rozciągłość południkowa 8400 km, równoleżnikowa ok. 8600 km. Powierzchnia (łącznie z powierzchnią M. Kaspijskiego) 44,5 mln km² (ok. 30% pow. lądowej Ziemi, bez Antarktydy). Zamieszkuje ją prawie 3,6 mld ludności (ok. 60% ludności świata).

Ukształtowanie poziome. Długość linii brzegowej Azji, najbardziej rozczłonkowanej po Europie, wynosi ponad 70 tys. km; półwyspy stanowią 18,4% pow. Azji (największe: Jamał, Gydański, Tajmyr, Czukocki, Kamczatka, Koreański, Indochiński, Indyjski, Arabski, Azja Mniejsza), wyspy ok. 5% (gł. wyspy: Ziemia Pn., Nowosyberyjskie, Kuryle, Sachalin, Japońskie, Tajwan, Archipelag Malajski, Filipiny, Cejlon, Cypr); największa odległość od morza wynosi 2500 km.

Ukształtowanie pionowe. Azja jest po Antarktydzie najbardziej wyniesioną częścią świata — średnia wys. 990 m; w Azji znajduje się najwyższy szczyt Ziemi (Mount Everest, 8848 m) i najgłębsza depresja (M. Martwe, pow. wody 413,2 m p.p.m.) oraz kryptodepresja (dno jez. Bajkał 1165 m p.p.m.); ok. 75% pow. Azji stanowią góry i wyżyny, ciągnące się od M. Egejskiego i M. Czarnego przez cały ląd Azji. Młode kenozoiczne systemy górskie typu alp. tworzą 2 łuki: centralnoazjat. i oceaniczny. Łuk centralnoazjat. rozciąga się od Azji Mniejszej (Góry Pontyjskie i Taurus), przez Kaukaz, Wyż. Irańską (góry Elburs i Hindukusz na pn. oraz Zagros i Sulejmańskie na pd.), Karakorum, Himalaje do G. Arakańskich i Archipelagu Malajskiego. Drugi łuk oddziela wyspowym łańcuchem górskim przybrzeżne morza od O. Spokojnego (góry Kamczatki, Kuryli, Japonii, Filipin i Archipelagu Malajskiego). Starsze paleozoiczne i mezozoiczne systemy górskie występują w środk., pn. i wschodniej Azji (góry Tien-szan, Ałtaj, Sajany, Stanowe, Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Południowochińskie). Cechą charakterystyczną rzeźby Azji są rozległe, wysoko położone płaskowyże (wyż.: Anatolijska, Armeńska, Irańska, Pamir, Mongolska, Tybetańska) oraz zapadliskowe kotliny śródgórskie (Kaszgarska, Dżungarska, Cajdamska). W pn.-zach. części Azji rozciągają się największe na Ziemi niziny (Zachodniosyberyjska i Turańska); w pozostałej części Azji niziny występują gł. w strefie przybrzeżnej (Północnosyberyjska, Chińska) lub w przedgórskich obniżeniach (Mezopotamska, Hindustańska).

Regiony fizycznogeograficzne. Pod względem fizycznogeograficznym A. dzieli się na 6 wielkich jednostek, różniących się budową geol., rzeźbą terenu, stosunkami klim. i wodnymi. A. Północna obejmuje obszary od gór Ural na zach. po O. Spokojny na wsch.; w jej skład wchodzą: Niz. Zachodniosyberyjska, Wyż. Środkowosyberyjska, pasma górskie wsch. i pd. Syberii, Kamczatka oraz Sachalin. A. Południowo-Zachodnia obejmuje obszary od wybrzeży M. Śródziemnego na zach. po Wyż. Irańską (włącznie) na wschodzie. Półwysep Indyjski, Niz. Hindustańska i Cejlon tworzą A. Południową. A. Południowo-Wschodnia to góry Birmy, Płw. Indochiński, Filipiny oraz Archipelag Malajski. Do A. Wschodniej zalicza się pasma górskie, wyżyny i niziny wsch. Chin oraz W. Japońskie. W skład centralnie położonej A. Środkowej wchodzą Niz. Turańska, Pogórze Kazaskie, pasma górskie Tien-szanu, Pamiru, Karakorum, Himalajów i Kunlunu, wraz z położonymi pomiędzy nimi kotlinami śródgórskimi, wyż.: Tybetańską i Mongolską.

Budowa geologiczna. Azja ma b. zróżnicowaną budowę geol.; najstarszymi częściami Azji są platformy prekambryjskie: wschodniosyberyjska z tarczą ałdańską i tarczą anabarską, północnochiń.-koreań. z tarczą szantuńsko-koreań., środkowo- i południowochiń., dekańska, z tarczą o tej samej nazwie. Podłoże tych platform jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych); podłoże to jest przykryte pokrywą osadów paleozoiczno-mezozoicznych (a miejscami i kenozoicznych), spod których wyłania się ono tylko w obrębie tarcz. W pokrywie osadowej występują miejscami skały wulk., o dużej miąższości (niecka tunguska, trapy dekańskie). Inne prekambryjskie masywy: indochiń., tybet., tanguski, masywy Anatolii i środk. Iranu występują w młodszych łańcuchach górskich. Platformę prekambryjską wsch. Syberii obrzeżają łańcuchy górskie powstałe w młodszych orogenezach; są to łańcuchy Kazachstanu, Tien-szanu, Kunlunu, Ałtaju, Sajanów, G. Stanowych, Dżugdżuru, Wielkiego Chinganu i Małego Chinganu, G. Jabłonowych, Qilian Shan i Huaiyang Shan; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku, sfałdowanych w orogenezach w późnym proterozoiku i paleozoiku (orogenezy kaledońska i hercyńska). Na zach. od prekambryjskiej platformy wschodniosyberyjskiej rozpościerają się platformy paleozoiczne — zachodniosyberyjska i turańska. Podłożem tych platform są zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, które na zach. wynurzają się spod pokrywy osadowej jako hercyński łańcuch Uralu, Nowej Ziemi i Tajmyru; są one zbud. z metamorficznych, magmowych i osadowych skał prekambru i paleozoiku. Na pn.-wsch. i na pd. Azji wznoszą się łańcuchy górskie, powstałe w erze mezozoicznej, sfałdowane w końcu triasu lub w jurze (→ kimerydy). Są to m.in. góry: Czerskiego, Wierchojańskie, Czukockie, Sichote Aliń, pd. Tybetu, Płw. Indochińskiego. Najmłodszą częścią Azji są łańcuchy alpidów występujące w 2 strefach: alp.-himalajskiej i pacyficznej. W strefie alp.-himalajskiej rozróżnia się 2 pasma rozdzielone starymi masywami Anatolii i środk. Iranu; są one zbud. gł. ze skał paleozoiku i mezozoiku. Do pasma pn. należą góry: Pontyjskie, Kaukaz, Kopet-dag, Hindukusz, Pamir, Karakorum; do pasma pd. — góry: Taurus, Zagros, Sulejmańskie oraz Omanu i Beludżystanu. Oba pasma łączą się w Pendżabie we wspólny łańcuch himalajsko-birmański. Półwyspy — Arabski, stanowiący część platformy afryk., i Indyjski — wchodziły w skład lądu → Gondwana, od którego zostały odłączone w ciągu kredy i trzeciorzędu i przyłączone do Azji. Pacyficzny system azjat. alpidów (wyspy: Sachalin, Kuryle, Japońskie, Filipińskie, Tajwan, Archipelag Malajski) jest zbud. ze skał paleozoiczno-kenozoicznych. Ruchy górotwórcze trwają tu do dziś (trzęsienia ziemi i działalność wulk.), szczególnie w strefach śródziemnomor.-himalajskiej i pacyficznej; np. Dekan przesuwa się stale ku północy z prędkością 3,3-4,8 cm rocznie, czego efektem jest ciągłe wypiętrzanie Himalajów. Na północy A. występuje strefa zmarzliny wieloletniej, będąca częściowo pozostałością po epoce lodowcowej; tam też powszechnie występują młode osady lodowcowe i fluwioglacjalne. Wzdłuż pacyficznych alpidów ciągną się rowy oceaniczne: Aleucki, Kurylsko-Kamczacki, Japoński, Bonin, Mariański, Filipiński, Jawajski; łuki wysp i przybrzeżne morza azjat. znajdują się w obrębie czynnej strefy → subdukcji, na granicy płyt litosferycznych pacyficznej i azjatyckiej. Ważniejsze bogactwa naturalne Azji: węgiel kam., ropa naft., gaz ziemny, rudy: żelaza, manganu, chromu, miedzi, ołowiu, cynku, rtęci, wolframu, niklu, cyny, antymonu oraz srebro, złoto, diamenty, boksyty, fosforyty, sól kam. i siarka.

Klimat. Ogromna powierzchnia Azji, równoleżnikowy układ gór, cyrkulacja monsunowa, wpływ zimnych (Oja Siwo) i ciepłych (Kuro Siwo) prądów mor. są przyczyną silnego zróżnicowania warunków klimatycznych. Azja leży we wszystkich pasach klim. półkuli pn. (równikowym na pd.-wsch., zwrotnikowym i podzwrotnikowym na pd., umiarkowanym oraz podbiegunowym na krańcach pn.). Klimat wysp pd.-wsch. Azji i Płw. Malajskiego cechują średnie temp. roczne powyżej 20°C, duża wilgotność powietrza, opady roczne 1500-3500 mm, częste cyklony. Obszary pd. i pd.-wsch. Azji mają klimat monsunowy z suchą zimą, opadami w półroczu letnim (ponad 1000 mm) i średnią temp. roczną do 20°C; w okresach zmiany monsunów (wiosna, jesień) występują tajfuny. W pd.-zach. Azji poza śródziemnomor. wybrzeżami Azji Mniejszej występuje klimat suchy, opady roczne poniżej 250 mm (w kotlinach poniżej 100 mm), lata upalne (średnia temp. w lipcu powyżej 30°C), zimy ciepłe, wietrzne, z burzami pyłowymi. Wielkie łańcuchy górskie i wyżyny mają klimat chłodny i suchy, na stokach wystawionych na napływ wilgotnych mas powietrza obfite opady; na płaskowyżu Śilong (Ćerapundźi) średnie roczne opady wynoszą 11 777 mm (najwyższe na Ziemi). Rozległe obszary środk. Azji cechuje klimat kontynent. z dużą amplitudą roczną temperatury (średnia temp. w styczniu poniżej -10°C, w lipcu powyżej 15°C) i opadami do 300 mm rocznie. Kontynentalizm najsilniej zaznacza się w pn.-wsch. Syberii, gdzie średnia temp. w styczniu wynosi poniżej -40°C; w Ojmiakonie zanotowano najniższą temp. na półkuli pn. (-77,8°C). W pn. Azji panuje klimat podbiegunowy, w okresie nocy polarnej średnia temp. poniżej -40°C, średnia temp. w lipcu nie przekracza 10°C, opady roczne 150-300 mm.

 

Wody. Średnia roczna objętość opadów w bilansie wodnym A. sięga 32,2 tys. km³, z czego 45% zamienia się w odpływ rzeczny. Obszary bezodpływowe zajmują ok. 37% pow. (gł. pustynie środk. i pd.-zach. Azji); do M. Kaspijskiego, Jez. Aralskiego i jez. Bałchasz uchodzą rz.: Kura, Emba, Syr-daria, Ili; wiele rzek (Tarym, Czu, Helmand) ginie w piaskach pustyń. Kontynentalny dział wód stanowią góry środk. i pd. Azji. Do zlewiska O. Atlantyckiego i O. Arktycznego należy 25,5% pow. Azji (gł. rz.: Ob, Jenisej, Lena, Indygirka, Kołyma), do zlewiska O. Spokojnego — 18,6% pow. Azji (rz.: Amur, Huang He, Jangcy, Mekong), a do zlewiska O. Indyjskiego — ok. 26% pow. Azji (rz.: Saluin, Irawadi, Brahmaputra, Ganges, Indus, Szatt al-Arab). Największe jez.: M. Kaspijskie i Jez. Aralskie są pozostałością trzeciorzędowego morza; w zapadliskach tektonicznych leżą: Bajkał, Issyk-kul, Chubsuguł, M. Martwe, Wan, Urmia. Na obszarach bezodpływowych Wyż. Mongolskiej, Kazachstanu i Wyż. Irańskiej liczne słone jeziora i solniska; na nizinach aluwialnych występują duże, płytkie jeziora (Chanka, Dongting Hu, Poyang Hu, Tonle Sap). Znaczne powierzchnie zajmują bagna, zwł. na Syberii (w większości obszar występowania wiecznej marzłoci). Współczesne zlodowacenie w Azji zajmuje ok. 0,1% pow. lądowej (gł. wyspy ark., najwyższe szczyty Himalajów, Karakorum, Pamiru, Tien-szanu); największe lodowce: Sjaczen, Fedczenki, Baltoro. Linia wiecznego śniegu dochodzi do maks. wysokości 6100 m na pn. stokach Himalajów, na wyspach ark. schodzi do poziomu morza.

Świat roślinny. Azja leży w obrębie 2 państw roślinnych: wokółbiegunowego pn. (Holarctis) i tropik. Starego Świata (Paleotropis); roślinność holark. pn. części Azji tworzy strefy równoleżnikowe, zgodne z przebiegiem stref klim. i glebowych; na pn. występują pustynie ark. i bezleśna trawiasto-krzewiasta strefa tundry, przechodząca ku pd. w lasotundrę i strefę borów iglastych (tajga) z rozległymi bagnami; jeszcze dalej na pd. występują lasostepy przechodzące w strefę stepów (gł. suchoroślowe trawy i półkrzewy); na zach. i w części środk. stepy przechodzą w półpustynie i pustynie. Wysokie pasma Azji Środk. są w większej części bezleśne; tylko ich stoki zewn. (np. we wsch. Tybecie i pd. Himalajach) porastają lasy (gł. iglaste). Lasy Dalekiego Wschodu, zrzucające liście na zimę, są b. bogate pod względem liczby gat. drzew (w tym wiele reliktowych, np. miłorząb). Wybrzeża Azji Mniejszej, Syrii i Palestyny porasta roślinność śródziemnomor. — zimozielone zarośla makii i frygany oraz śródziemnomor. gat. sosen; Płw. Arabski jest gł. pustynny. Roślinność paleotropik. (pd.-wsch. część Azji) stanowią przeważnie lasy; najbujniejszą ich formacją są wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe Archipelagu Malajskiego, b. bogate gatunkowo (m.in. liany, epifity); do pd. Chin sięgają wiecznie zielone lasy zwrotnikowe; na wyspach i półwyspach występują zrzucające liście lasy monsunowe (z drzewem tekowym); najsuchsze części Indochin pokrywają sawanny. Na błotnistych wybrzeżach mórz są bogato rozwinięte formacje namorzynów (mangrowe). Wielkie obszary Azji zajmują obecnie uprawy rolne; z Azji pochodzi wiele roślin użytkowych, m.in. ryż, soja, herbata, cytryny, pomarańcze, brzoskwinie, banany, palma kokosowa, trzcina cukrowa, żyto, pszenica, owies, jęczmień, ogórek, konopie.

Świat zwierzęcy. Pod względem zoogeogr. obszar Azji w znacznej części (do Himalajów i bez Płw. Arabskiego) należy do krainy → palearktycznej, a fauna jest zróżnicowana zależnie od stref klim.-roślinnych. Spośród 28 rodzin ssaków (nie licząc nietoperzy) żyjących w tej części Azji tylko 2 są endemiczne: należące do gryzoni ślepce i selewinki; w tundrze żyją: renifer, niedźwiedź polarny, lemingi, ptactwo, zwł. mor. (np. alki, mewy, nury); w tajdze: bóbr, jeleń, łoś, rosomak, soból, polatucha, cietrzew, głuszec; w stepach: antylopa suhak, bobak, suseł, z ptaków — drop; w pustynnej Azji Środk., m.in. gazele, dżejran, kułan, kiang, koń Przewalskiego, wielbłąd dwugarbny; faunę Wyż. Tybetańskiej reprezentuje gł. jak, Azji Wsch. — gł. tygrys, jenot, bażanty. Obszar na pd. od Himalajów tworzy krainę → orientalną, z bogatą i różnorodną fauną; z 30 rodzin ssaków (nie licząc nietoperzy) są tylko 4 endemiczne: latawce, tworzące jednocześnie rząd endemiczny (z lotokotem), tupaje i wyraki spośród naczelnych i jedna rodzina gryzoni; ponadto żyją tu m.in.: liczne małpy (połowa rodzin wszystkich naczelnych) z gibonem, makakiem i orangutanem, oraz słoń ind., tapir ind., nosorożec, bawół ind., gaur i gajal, tygrys, gepard; z ptaków: liczne bażanty, paw, argus, kur bankiwa; wiele gat. gadów: pytony i okularniki, gawial i aligator, liczne jaszczurki; Płw. Arabski należy do krainy → etiopskiej i ma powiązania faunistyczne z Afryką. W A. Północnej istnieją 3 parki nar.: Nadbajkalski, Transbajkalski, Zabajkalski, 25 rezerwatów przyrody chroniących ekosystemy tundry; w A. Południowo-Zachodniej jest najmniej obszarów chronionych, najwięcej w Iranie i w Turcji; w A. Wschodniej znajdują się największe obszary chronione, np. Park Nar. Wielkiej Pustyni Gobi (Mongolia) oraz rezerwat Altun w górach Kunlun (Chiny). Najbardziej znane obszary chronione to: Bajkał, Kaukaz, Sagarmatha w Nepalu, Sundarbans, Wolong, Fudżi, Apo i Mayon oraz Kinabalu, Sepilok oraz wyspa Komodo.

AMERYKA PÓŁNOCNA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Ameryka Północna, kontynent na półkuli zach., pn. część Ameryki; od zachodu Amerykę Północną oblewa O. Spokojny, od pn. — O. Arktyczny, od wsch. — O. Atlantycki z Zat. Meksykańską i M. Karaibskim na pd.; na pd. łączy się z Ameryką Pd., na pn.-zach. oddzielony od Azji Cieśn. Beringa; część Ameryki Północnej, między przesmykami Tehuantepec i Panamskim, stanowi Amerykę Centr., która z Antylami i Bahamami, tworzy Amerykę Środkową. Ameryka Północna na pd. od granicy Meksyku z USA wchodzi w skład Ameryki Łacińskiej. Skrajnymi punktami lądowej części Ameryki Północnej są przyl.: Murchisona 71°58'N, Mariato 7°12'N, Księcia Walii 168°05'W, Saint Charles 55°40'W; największa rozciągłość południkowa 7,2 tys. km, równoleżnikowa ok. 5,6 tys. km; pow. 24,2 mln km².

Ukształtowanie poziome. Ameryka Północna jest kontynentem silnie rozczłonkowanym, o dobrze rozwiniętej, zwł. na pn., linii brzegowej (dł. 75,5 tys. km). 8,3% pow. Ameryki Północnej stanowią półwyspy, 16,7% pow. — wyspy; największe półwyspy: Labrador na pn.-wsch., Floryda na pd.-wsch., Jukatan na pd., Płw. Kalifornijski na pd.-zach., Alaska na pn.-zach.; gł. wyspy i archipelagi: Grenlandia (największa wyspa świata) i Archipelag Arktyczny (największa wyspa Ziemia Baffina) na pn., Nowa Fundlandia na wsch., Antyle (Kuba, Haiti i in.), Bahamy na pd.-wsch., Aleuty na pn.-zachodzie. Największa odległość od morza w Ameryce Północnej 1640 km.

Ukształtowanie pionowe. W Ameryce Północnej przeważają wyżyny i góry; średnia wys. wynosi 677 m (z wyspami — 720 m); najwyższy szczyt McKinley (6194 m), najniższy punkt w Dolinie Śmierci — 86 m p.p.m. Ponad 64% pow. Ameryki Północnej leży powyżej 300 m, w tym ok. 7% — powyżej 2000 m. Charakterystycznym rysem rzeźby Ameryki Północnej jest południkowy układ gł. jednostek orograficznych. W zach. części kontynentu ciągną się od Aleutów na pn. po Przesmyk Panamski i Antyle na pd. potężne góry — Kordyliery, przebiegające kilkoma łukami. W Kordylierach wyróżnia się wiele łańcuchów górskich: na zach. — Alaska, G. Wrangla, G. Św. Eliasza, G. Nadbrzeżne, G. Kaskadowe, Sierra Nevada, Sierra Madre Zach., na wsch. — G. Skaliste (Elbert 4399 m), Sierra Madre Wsch.; poszczególne łańcuchy górskie rozdzielone wyż.: Jukońską, Kolumbii, Wielką Kotliną Kolorado, Meksykańską; w pn. części Kordylierów w górach Alaska leży najwyższy szczyt Ameryki Północnej — McKinley. Kordyliery stanowią obszar aktywny sejsmicznie, z licznymi wulkanami (najaktywniejsze: Fuego, Izalko, Pavlof, Katmai, Orizaba). Na wsch. od G. Skalistych rozciąga się wyżynne przedpole Kordylierów — Wielkie Równiny (zw. też Wielką Równiną Prerii lub Wielką Wyżyną), przechodzące stopniami ku wsch. w rozległy obszar Niz. Wewnętrznych obejmujących na pd.-zach. Wyż. Wewnętrzne (wyż. Ozark i góry Ouachita). Od wsch. Niz. Wewnętrzne są ograniczone łańcuchami starych gór Appalachów (Mitchell, 2037 m), opadających przedgórzem (Piedmont) ku nadbrzeżnym nizinom. Północno-wsch. część Ameryki Północnej (Labrador) zajmuje Płaskowyż Laurentyński. Większe obszary nizin nadmor. leżą wokół Zat. Hudsona (Niz. Hudsońska), nad O. Atlantyckim (Niz. Atlantycka) i Zat. Meksykańską (Niz. Zatokowa i nizina na płw. Jukatan).

Budowa geologiczna. Najstarszą częścią Ameryki Północnej jest prekambryjska platforma północnoamer., zajmująca centr. i pn. część kontynentu; od wsch. graniczy ona z Appalachami i pasmem fałdowym wsch. Grenlandii, od zach. — z G. Skalistymi, na pd. sięga po rz. Arkansas i Ohio. Fundament platformy, zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich i następnie zdenudowanych, odsłania się na powierzchni na tarczach kanad. i grenlandzkiej, rozdzielonych młodym rowem tektonicznym M. Baffina; na pozostałym obszarze platformy fundament jest przykryty pokrywą platformową składającą się z osadów paleozoiczno-kenozoicznych. Od wsch. i pd.-wsch. do platformy prekambryjskiej przyrasta łańcuch gór powstałych w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej; ciągnie się on wzdłuż wsch. Grenlandii, przez Appalachy do Niz. Zatokowej, gdzie jest głęboko zdenudowanym podłożem, na którym osadziła się pokrywa skał mezozoiczno-kenozoicznych, tworząc wraz z podłożem platformę paleozoiczną. Od zach. do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Kordyliery, składające się z 2 łańcuchów powstałych w orogenezie alp.; na wsch. — G. Skaliste, sfałdowane pod koniec kredy (Laramidy), na zach. — G. Nadbrzeżne, sfałdowane w trzeciorzędzie. Do końca kredy Ameryka Północna i Europa tworzyły razem prakontynent zw. → Laurazją. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, uranu, cynku i ołowiu, manganu, wolframu, rtęci, srebra, niklu, miedzi, tytanu, molibdenu, kobaltu, złoto, platyna, węgiel kam. i brun., fosforyty, ropa naft., gaz ziemny, magnezyty, sole potasowe, siarka, boksyty, azbest.

Klimat. W Ameryce Północnej występują wszystkie strefy klim.: od klimatów równikowych w Ameryce Środkowej, przez zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, do strefy klimatów okołobiegunowych na krańcach pn.; południkowy przebieg łańcuchów górskich w Ameryce Północnej sprzyja przemieszczaniu się zimnych mas powietrza polarnego na pd., jak również ciepłego powietrza niższych szer. geogr. na pn., czego wynikiem jest duża zmienność pogody. Wpływ O. Spokojnego jest ograniczony do wąskiej strefy nadbrzeżnej, wpływ zaś O. Atlantyckiego, sięgający wprawdzie dalej w głąb kontynentu, wygasa częściowo na linii Appalachów. Roczna suma opadów od poniżej 250 mm na pd.-zach. i pn. krańcach Ameryki Północnej (na obszarach pustynnych poniżej 100 mm), 250-1000 mm w środk. części, powyżej 1000 mm na pd.-wsch., do 2000-6000 mm na zach. stokach Kordylierów, w zach. Kanadzie oraz na zach. i wsch. stokach gór w Ameryce Środkowej. Średnie temperatury w styczniu wahają się od poniżej -30°C na pn. (we wnętrzu Grenlandii poniżej -40°C) do ponad 10°C na wybrzeżach Zat. Meksykańskiej i w Kalifornii oraz do 27°C na pd. krańcach Ameryki Północnej (Panama); średnie temperatury w lipcu od poniżej 10°C na pn. i pn.-wsch. (na Grenlandii ok. 0°C) do 28°C na pd. i 33°C nad Zat. Kalifornijską; w Dolinie Śmierci zanotowano jedną z najwyższych w świecie temp. — 57°C; na pd.-wsch. częste tornada.

Wody. Główny dział wodny Ameryki Północnej tworzą Kordyliery; ok. 75% pow. Ameryki Północnej należy do zlewiska O. Atlantyckiego, obejmującego wielki system rzeczny Missisipi-Missouri oraz Rio Grande, Mackenzie, Churchill, Nelson, Rz. Św. Wawrzyńca i in.; ok. 18% powierzchni Ameryki Północnej należy do zlewiska O. Spokojnego, do którego uchodzą rz.: Kolorado, Kolumbia, Jukon i in.; ok. 7% pow. kontynentu zajmują obszary bezodpływowe. Znaczną powierzchnię, zwł. na pn., zajmują jeziora; od wybrzeży O. Arktycznego aż do pn. Appalachów ciągnie się obszar licznych, gł. polodowcowych jezior, stanowiący największe na Ziemi pojezierze; do największych jezior w tym regionie należą: Wielkie Jez. Niedźwiedzie, Wielkie Jez. Niewolnicze, Athabaska, Jez. Reniferowe, Winnipeg oraz połączone ze sobą tzw. Wielkie Jeziora — Jez. Górne, Michigan, Huron, Erie i Ontario — które razem z wypływającą z jez. Ontario Rz. Św. Wawrzyńca tworzą Drogę Wodną → Świętego Wawrzyńca.

Świat roślinny. Ameryka Północna wchodzi w skład państwa roślinnego wokółbiegunowego pn. (Holarctis); tylko pd. część Kalifornii, Arizony i Florydy oraz Meksyk należą, wraz z całą Ameryką Środkową, do państwa tropik. Nowego Świata (Neotropis); strefowy układ roślinności w Ameryce Północnej jest zaburzony wskutek południkowego przebiegu pasm górskich. Daleką pn. zajmują pustynie ark. (barrens); na pd. — bezdrzewna strefa tundry (mchy, porosty, trawy, turzyce i niskie krzewinki); dalej na pd. tundra przechodzi w borealną strefę lasów iglastych (odpowiadającą tajdze eurosyberyjskiej) ze świerkiem, jodłą, sosną i modrzewiem; oprócz lasów występują także bagna i torfowiska; jeszcze dalej na pd. obszar lasów mieszanych (z bukami, klonami i choiną kanad.) i liściastych (z orzesznikami, magnoliami i tulipanowcami) nad O. Atlantyckim, bezleśny (z wyjątkiem gór) obszar stepów i półpustyń we wnętrzu kontynentu oraz obszar lasów iglastych nad O. Spokojnym (z sekwojami, żywotnikami i jedlicami). Ku pd. lasy przybierają charakter podzwrotnikowy, a na pd. Florydzie nawet zwrotnikowy; na zach. od Missisipi rozciągają się stepy (prerie); w Kordylierach pasma górskie są pokryte lasami iglastymi, powyżej nich panuje roślinność alp., a w kotlinach — półpustynie i pustynie; w pd. Kalifornii roślinność wiecznie zielona, podobna do śródziemnomor. makii (chaparral). Południowo-zach. część USA i pn.-zach. Meksyk są zajęte przez gorące półpustynie i pustynie ze skrajnie suchoroślowymi krzewami (gł. krzew kreozotowy, Larrea), niskimi drzewkami (np. juka) oraz kaktusami (np. opuncje lub cereus olbrzymi). Nadmorskie części Ameryki Środk. mają roślinność typowo neotropikalną; wybrzeża pn. i wsch. pokrywają wiecznie zielone lasy równikowe, a zach. (suche) — lasy okresowo zrzucające liście, sawanny i kserofityczne zarośla. Ameryka Środk. jest ojczyzną wielu roślin użytkowych, np. kukurydzy i drzewa kakaowego, Ameryka Północna — słonecznika.

Świat zwierzęcy. Pod względem zoogeogr. obszar Ameryki Północnej (poza częścią Meksyku włączaną do krainy → neotropikalnej) należy do krainy neark. (→ Nearktyka), zbliżonej do krainy paleark. i zróżnicowanej w poszczególnych strefach klim.-roślinnych. Z 24 rodzin ssaków 4 są endemiczne — 3 spośród gryzoni (goffery i szczuroskoczki na pustyniach, sewele w górach oraz endemiczny gat. — urson) i jedna z parzystokopytnych (widłorogi na preriach); najbardziej typowymi gat. są: niedźwiedź czarny i grizli (gł. G. Skaliste), wół piżmowy (tundra), karibu i amer. podgat. łosia (tajga), jeleń wirgiński, skunks (lasy liściaste obszarów wsch.), bizon (prerie, dziś tylko w parkach nar.), pekari; do gat. pochodzących z Ameryki Pd. należą: dydelf, pancernik i jeżozwierz nadrzewny. Z ptaków występują m.in.: kardynały, tanagry, kolibry, indyki dzikie; z gadów: grzechotniki, gekony, legwany, scynki i endemiczna heloderma — jedyna jadowita jaszczurka; z płazów — salamandry, ambystomy; z ryb: niszczuki, amie, bassy, liczne okoniowate i karpiowate.

Regiony fizycznogeograficzne. W Ameryce Północnej rozróżnia się regiony fiz.-geogr.: 1) Płaskowyż Laurentyński (z Niz. Hudsońską); 2) Appalachy; 3) Niz. Wewnętrzne; 4) Niz. Nadbrzeżna; 5) Wielkie Równiny; 6) Kordyliery; 7) Wyż. Meksykańska; 8) Międzymorze Ameryki Środk.; 9) Antyle.

AMERYKA POŁUDNIOWA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Ameryka Południowa, kontynent na półkuli zach.; pd. część Ameryki; od zachodu Amerykę Południową oblewa O. Spokojny, od wsch. — O. Atlantycki, od pn. — M. Karaibskie; na pn. łączy się z Ameryką Północną Przesmykiem Panamskim, na pd. oddzielony od Antarktydy Cieśn. Drake'a. Skrajnymi punktami lądowymi części Ameryki Południowej są przyl.: Gallinas 12°25'N, Froward 53°54'S, Parińas 81°20'W, Branco 34°47'W; największa rozciągłość południkowa 7,4 tys. km, równoleżnikowa — 5,2 tys. km; pow. 17,8 mln km².

Ukształtowanie poziome. Ameryka Południowa jest kontynentem zwartym, o słabo rozwiniętej linii brzegowej (dł. 28,7 tys. km); półwyspy i wyspy stanowią zaledwie 1% pow.; największymi półwyspami są: Guajira i Paraguaná w części pn. oraz Brunswick i Taitao w części pd.; gł. wyspy i archipelagi: Ziemia Ognista, Riesco, Santa Inés, Wellington, Chonos i Chiloé na pd., Trynidad na pn., Marajó w ujściu Amazonki; do Ameryki Południowej zalicza się też wyspy Falklandy (Malwiny) na O. Atlantyckim oraz Galápagos i Juan Fernández na O. Spokojnym. Największa odległość od morza w Ameryce Południowej wynosi 1600 km.

Ukształtowanie pionowe. Ameryka Południowa jest w znacznej części kontynentem nizinnym; średnia wys. 655 m; najwyższy szczyt Aconcagua (6960 m), najniższy punkt w solnisku Salinas Chicas — 42 m p.p.m. Ponad 49% pow. Ameryki Południowej leży poniżej 300 m, ponad 68% — poniżej 500 m, 8,5% — powyżej 2000 m. Wzdłuż zach. i pn. wybrzeża Ameryki Południowej ciągną się potężne góry fałdowe, Andy, złożone z kilku łańcuchów rozdzielonych obniżeniami; stanowią one obszar aktywny sejsmicznie, z licznymi wulkanami (najaktywniejsze: Cotopaxi, Sangay, Puracé), m.in. Llullaillacó, 6723 m — najwyższy czynny wulkan Ziemi. Na wsch. od Andów leżą obszary nizinne, obejmujące od pn.: Niz. Orinoko i Niz. Amazonki (największa na Ziemi nizina aluwialna) ciągnące się aż do O. Atlantyckiego, Niz. Boliwijską i Niz. La Platy. Wschodnią część Ameryki Południowej zajmuje rozległa Wyż. Brazylijska opadająca na zach. progami ku nizinom i urywająca się stromą krawędzią na pd.-wsch. ku O. Atlantyckiemu. Na pn.-wsch. Ameryki Południowej leży Wyż. Gujańska, na pd. — Wyż. Patagońska opadająca łagodnie od Andów ku O. Atlantyckiemu.

Budowa geologiczna. Najstarszą częścią Ameryki Południowej jest prekambryjska platforma południowoamer., obejmująca pn.-wsch. i środk. część kontynentu; stanowi ona fragment dawnego lądu → Gondwany, wykazuje wiele wspólnych cech z platformą afryk., od której została oddzielona w mezozoiku. Fundament platformy zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), sfałdowanych w kilku orogenezach prekambryjskich, a następnie zrównanych (zdenudowanych) odsłania się na powierzchni na tarczach: gujańskiej, środkowobrazyl., wschodniobrazyl. i urugwajskiej; rozdzielające te tarcze niecki: Amazonki, Paranaíba, São Francisco i Parany są wypełnione osadami paleozoiczno-kenozoicznymi stanowiącymi pokrywę platformową. W Patagonii odsłaniają się izolowane i zniszczone części łańcucha górskiego powstałego w orogenezie hercyńskiej, zbud. ze skał prekambru i paleozoiku. Na większej części obszaru Patagonii zdenudowane łańcuchy Hercynidów są pokryte pokrywą osadów karbońsko-permskich (wśród których występują osady lodowcowe) i mezozoiczno-kenozoicznych, z którymi tworzą platformę paleozoiczną. Na zach. Ameryki Południowej do platform prekambryjskiej i paleozoicznej przyrastają Andy — góry powstałe w orogenezie alp., sfałdowane ostatecznie w trzeciorzędzie. Połączenie Ameryki Południowej z Ameryką Północną nastąpiło w końcu trzeciorzędu. Główne bogactwa naturalne: rudy żelaza, cynku i ołowiu, manganu, cyny, antymonu, molibdenu, uranu, boksyty, diamenty, beryl, siarka, ropa naftowa.

Klimat. Ameryka Południowa jest położona we wszystkich strefach klim.: od klimatów równikowych w części pn. kontynentu, przez zwrotnikowe, podzwrotnikowe, umiarkowane, do strefy klimatów okołobiegunowych na krańcach pd.; w Andach, ze względu na znaczne wyniesienie, panuje chłodny klimat górski z wyraźnie wykształconą piętrowością: pn. część Ameryki Południowej odznacza się wysokimi temperaturami w ciągu całego roku (na Niz. Amazonki 24-27°C) i obfitymi opadami (na Niz. Amazonki średnia roczna suma opadów dochodzi do 4000 mm, na zach. stokach Kordyliery Zach. w Kolumbii — do 7000 mm); najsuchszymi obszarami są zach. stoki w środk. części Andów (pustynia Atakama — do ok. 50 mm); na pd. krańcach kontynentu (Ziemia Ognista) średnie temperatury miesięczne wahają się od 0 do 10°C.

Wody. Główny dział wód Ameryki Południowej tworzą Andy. Około 85% pow. Ameryki Południowej należy do zlewiska O. Atlantyckiego, obejmującego 3 duże systemy rzeczne — Amazonki (druga pod względem długości i największa pod względem powierzchni dorzecza i zasobności w wodę rzeka na Ziemi), La Platy (będącej lejkowatym ujściem rz. Parana i Urugwaj) i Orinoko, oraz liczne inne rzeki, m.in.: São Francisco, Colorado, Negro, Chubut; do M. Karaibskiego uchodzi rz. Magdalena. Tylko ok. 7% pow. Ameryki Południowej należy do zlewiska O. Spokojnego (krótkie, bystre rzeki spływające z zach. Andów, m.in.: Loa, Bío Bío); ok. 8% pow. zajmują obszary bezodpływowe. Do najważniejszych jezior należą jez. lagunowe Maracaibo (na pn.), Patos i Mirim (na wsch.), jeziora pochodzenia tektonicznego: Titicaca i Poopó (Andy Środk.), jeziora polodowcowe lub pochodzenia lodowcowo-tektonicznego: Buenos Aires, San Martín, Viedma, Argentino (Andy Pd.).

Świat roślinny. Ameryka Południowa wchodzi w skład państwa roślinnego tropik. Nowego Świata (Neotropis), jedynie Patagonia i pd. Chile należą do państwa wokółbiegunowego pd. (Holantarctis). Roślinność Ameryki Południowej zachowała jeszcze na ogromnych obszarach swój pierwotny charakter; gł. formacją roślinną jest wiecznie zielony, wilgotny las równikowy (hylaea). Na pn. i pd. lasy te graniczą z obszarami o roślinności bardziej kserofitycznej; na obrzeżach Niziny Orinoko panują lasy zrzucające liście w porze suchej, a w centrum — sawanny (llanos); wnętrze Wyż. Brazylijskiej oraz Mato Grosso i Gran Chaco zajmują również lasy suche (gł. kolczaste lasy okresowo bezlistne, w pn.-wsch. Brazylii zw. caatinga), a także sawanny (campos cerrados) i kserofityczne zarośla; w wilgotnej pd. części Wyż. Brazylijskiej występują lasy araukariowe, na jej nadmor. krawędziach wilgotne, wiecznie zielone lasy zwrotnikowe; ustępują one miejsca stepom (pampa) w środk. Argentynie i Urugwaju. Roślinność → Andów jest odrębna i b. urozmaicona; na pd. od 40°S roślinność przybiera charakter holantarktyczny; na zach. stokach Andów panują wiecznie zielone lasy liściaste i mieszane z notofagusami (bukami pd.) i araukariami; na Wyż. Patagońskiej występują suche stepy i półpustynie; pd. krańce Ziemi Ognistej pokrywa tundra subantarktyczna. Z Ameryki Południowej pochodzi wiele roślin użytkowych, m.in.: ziemniak, tytoń, kakaowiec, ananas, papryka, pomidor.

 

Świat zwierzęcy. Pod względem zoogeogr. Ameryka Południowa i Ameryka Środk. tworzą krainę → neotropikalną. Fauna niezwykle bogata, zróżnicowana i swoista. Występują tu 32 rodziny ssaków (nie licząc nietoperzy), w tym aż 16 endemicznych (najwięcej ze wszystkich kontynentów): 2 rodziny małp szerokonosych — płaksowate (czepiaki, kapucynki, sajmiri, wyjce) i pazurkowce (tamaryna i marmozeta); 2 rodziny szczerbaków — mrówkojady i leniwce (trzecia rodzina szczerbaków — pancerniki, jest znana również w Ameryce Pn.); rodzina torbaczy — zbójniki (druga — dydelfy, zasiedla też Amerykę Pn.); 11 rodzin gryzoni, tworzących podrząd Cavimorpha (wśród nich kapibara, świnki mor., pakarana, paka, aguti, szynszyle, nutrie, kolczaki). Ponadto do zwierząt endemicznych należą: 3 gat. tapirów, lamy, nietoperze wampiry i in. Niezwykłe bogactwo ptaków: 2 rzędy endemiczne — nandu i kusaki, i prawie połowa rodzin, m.in.: tukany, gruchacze, hoacyny; w Ameryce Południowej występują też m.in.: czubacze, bławatniki, kolibry, papugi, kondory. Liczne gady: dusiciele, krokodyl, aligator i kajmany, żółwie, jaszczurki i wiele innych; wśród płazów przeważnie bezogoniaste; z nielicznych ogoniastych w wodach Amazonki występuje jeden z największych gat. płazów (dł. ok. 70 cm) — diabeł błotny. W ichtiofaunie osobliwością jest endemiczny prapłaziec, jeden z 3 rodzajów ryb dwudysznych, oraz liczne kąsaczowate, m.in. piranie.

Regiony fizycznogeograficzne. W Ameryce Południowej wyróżnia się regiony fiz.-geogr.: 1) Andy; 2) Niz. Orinoko; 3) Niz. Amazonki; 4) Niz. La Platy; 5) Wyż. Gujańską; 6) Wyż. Brazylijską; 7) Wyż. Patagońską.

AFRYKA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Afryka, kontynent w większości na półkuli wsch., po obu stronach równika. Od Europy oddzielony M. Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśn. Gibraltarskiej 14 km), od Azji — Kanałem Sueskim i M. Czerwonym, zach. wybrzeża Afryki oblewa O. Atlantycki, wsch. — O. Indyjski. Skrajnymi punktami kontynentu są przylądki: Ras al-Ghiran 37°21'N, Igielny 34°51'S, Almadi 17°33'W, Hafun 51°23'E; największa rozciągłość południkowa Afryki wynosi ok. 8000 km, równoleżnikowa — ok. 7500 km. Pod względem wielkości pow. — 30,3 mln km², Afryka jest drugim, po Eurazji, kontynentem Ziemi.

 

Ukształtowanie poziome. Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym; dł. linii brzegowej 30,5 tys. km; jedynymi większymi półwyspami są: Płw. Somalijski nad O. Indyjskim i Cyrenajka nad M. Śródziemnym; wyspy stanowią zaledwie 2% pow., największe: Madagaskar, Komory, Maskareny, Seszele, W. Kanaryjskie, Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza wynosi w Afryce ponad 1500 km.

Ukształtowanie pionowe. Afryka jest kontynentem o wyraźnie wyżynnym charakterze rzeźby; średnia wys. 660 m, ponad 75% pow. leży na wys. 300-2000 m; najwyższy punkt stanowi wulkan Kibo w masywie Kilimandżaro (5895 m), najniżej położony punkt znajduje się w depresji jez. Assal (150 m p.p.m.). Wyżynny blok Afryki, wznoszący się stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, od pn. jest ograniczony górami Atlas, a od pd. — G. Przylądkowymi. Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wsch.) jest występowanie rozległych kotlin i niecek rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami; środk. część pn. Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od pd. wyż. Adrar des Iforas i Air; ten górski obszar otaczają kotliny i niecki: od pd.-zach. kotlina górnego Nigru (zamknięta od pd. wyżynami Górnej Gwinei z masywem Futa Dżalon), od zach. niecka pustyni Al-Dżuf, od pn.-zach. kotlina Wielkiego Ergu Wsch., od pn.-wsch. niecka Pustyni Libijskiej, od pd. Kotlina Czadu (od wsch. ograniczona wyż.: Ennedi, Darfur, od pd.-zach. — Dżos); najdalej na wsch. jest położona Kotlina Białego Nilu, między wyż.: Darfur, Wschodnioafrykańską i Azande. W środk. części Afryki leży rozległa Kotlina Konga, oddzielona od Kotliny Czadu wyż. Adamawa, a od Kotliny Białego Nilu wyż. Azande; wsch. obrzeżenie Kotliny Konga stanowią góry Mitumba. W Afryce Pd. 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, otoczona pasem wyżyn południowoafryk.: od zach. wyżynami Nama, Damara, od pd.-wsch. i wsch. wyżynami Weldów (w Oranii i Transwalu) oraz płaskowyżami Matabele i Maszona, a od pd. płaskowyżem Górnego Karru; od Kotliny Konga oddzielają ją wyż.: Lunda i Bije. W Afryce Wsch. ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia rz. Zambezi do M. Czerwonego); rozdziela on wysoko położone zrębowe wyżyny i masywy górskie, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wygasłych lub czynnych wulkanów (Kilimandżaro, 5895 m; Kenia, 5199 m; Meru, 4567 m; Elgon, 432 m). Na pn. Afryki Wsch. leży wysoko wydźwignięty blok Wyż. Abisyńskiej i Wyż. Somalijskiej, rozdzielonych Rowem Abisyńskim.

Budowa geologiczna. Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, zw. platformą afryk., której podłoże jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa platformowa składająca się z osadów kambryjsko-plejstoceńskich, o grub. od kilkuset do kilku tysięcy m (miejscami do 7-9 tys. m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zach. Sahary i zach. Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środk. i pd. Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze). Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Río de Oro, Tindufu, senegalska, alg., libijska, nigeryjska, kongijska. Na pn. i zach. z platformą prekambryjską jest zrośnięty łańcuch górski Ar-Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego, Saharyjskiego i Wyż. Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alp., oraz łańcuch Antyatlasu powstały w orogenezie hercyńskiej, na pd. — hercyński łańcuch G. Przylądkowych. Platforma afryk. jest porozcinana uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np. nieckę zach. Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych i zrębów w środk. i wsch. Afryce (rów M. Martwego i M. Czerwonego, rowy wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie; są z nimi związane potężne wylewy law (Wyż. Abisyńska, wulkany: Kenia, Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Pd., a do kredy z Australią, Płw. Indyjskim i Arabskim, tworzyła ląd → Gondwana. Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyt, fosforyty, chromit, węgiel kam. i ropa naftowa.

Budowa geologiczna. Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, zw. platformą afryk., której podłoże jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych) sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa platformowa składająca się z osadów kambryjsko-plejstoceńskich, o grub. od kilkuset do kilku tysięcy m (miejscami do 7-9 tys. m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zach. Sahary i zach. Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środk. i pd. Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze). Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Río de Oro, Tindufu, senegalska, alg., libijska, nigeryjska, kongijska. Na pn. i zach. z platformą prekambryjską jest zrośnięty łańcuch górski Ar-Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego, Saharyjskiego i Wyż. Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alp., oraz łańcuch Antyatlasu powstały w orogenezie hercyńskiej, na pd. — hercyński łańcuch G. Przylądkowych. Platforma afryk. jest porozcinana uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np. nieckę zach. Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych i zrębów w środk. i wsch. Afryce (rów M. Martwego i M. Czerwonego, rowy wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie; są z nimi związane potężne wylewy law (Wyż. Abisyńska, wulkany: Kenia, Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Pd., a do kredy z Australią, Płw. Indyjskim i Arabskim, tworzyła ląd → Gondwana. Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi, uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyt, fosforyty, chromit, węgiel kam. i ropa naftowa.

Klimat. Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref klim.; środk. część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (krótka pora deszczowa i długa pora sucha); szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zat. Gwinejskiej (roczna suma opadów ponad 3000 mm, na pd.-zach. stokach Kamerunu — ponad 9000 mm). Wraz ze wzrostem szer. geogr. roczna suma opadów znacznie maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, gł. na obszarze pustyń (średnie roczne sumy opadów nie przekraczają 200 mm); na półkuli pn. strefa pustyń (Sahara) obejmuje szeroki pas od O. Atlantyckiego do M. Czerwonego, na półkuli pd. — tylko zach. część kontynentu (Namib, Karru, częściowo Kalahari), natomiast część wsch. leżąca w zasięgu pd.-wsch. pasatu ma klimat bardziej wilgotny; na znacznych obszarach Sahary roczna suma opadów nie przekracza 20 mm, w pustyni Namib — 15 mm; wnętrze Sahary i wybrzeże M. Czerwonego są jednymi z najgorętszych obszarów kuli ziemskiej (średnie temp. w lipcu przekraczają 35°C, maksima dobowe 50°C). Północne i pd. krańce Afryki mają klimat podzwrotnikowy mor. z gorącym, suchym latem i łagodną, deszczową zimą (opady ponad 500 mm, w Atlasie — 1000 mm).

Wody. Około 51% pow. Afryki należy do zlewiska O. Atlantyckiego (w tym ok. 15% do M. Śródziemnego), a ok. 18% do zlewiska O. Indyjskiego; ponad 30% pow. kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większa część Sahary, zach. część Kalahari, część obszaru w obrębie Wielkich Rowów Afrykańskich); na obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. wadi, wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części powierzchni kontynentu występują rzeki stałe związane z wilgotną strefą równikową oraz podrównikowymi i podzwrotnikowymi strefami wilgotnymi; gł. rz.: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal; komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i katarakt. Liczne jeziora, gł. pochodzenia tektonicznego, największe: Jez. Wiktorii, Tanganika, Niasa (Malawi), Czad, Turkana, Kioga, Alberta, Mueru, Tana. W strefach zwrotnikowych i podzwrotnikowych jeziora okresowe, na obszarach pustynnych charakterystyczne są słone jeziora okresowe, w pn. Afryce zw. szottami (m.in. Wielki Szot, Asz-Szatt asz-Szarki); największym jeziorem Afryki okresowo zmieniającym powierzchnię (10-26 tys. km²) jest jez. Czad. Bogate zasoby wód artezyjskich (gł. w pn. Afryce). W kotlinach duże skupiska bagien (m.in. Macina, Okawango, Makgadikgadi). Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori (pow. ok. 240 km²).

Świat roślinny. Afryka leży w obrębie 3 państw roślinnych: wokółbiegunowego pn. (Holarctis) — pn. część Afryki, tropik. Starego Świata (Paleotropis) i przylądkowego (Capensis, najmniejszego państwa roślinnego świata) — pd. cypel Afryki. W obszarze śródziemnomor. (pn. wybrzeża Afryki i góry Atlas) rosną wiecznie zielone twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych oliwki; dalej na pd. skąpa, skrajnie kserofityczna roślinność pustynna Sahary (z drzew gł. uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i nad Nilem), przechodząca w półpustynną i sawannową (trawiastą z akacjami, baobabami i in.). Po obu stronach równika b. różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki Wsch.) różne typy sawanny; na obszarach o dużych opadach (gł. wybrzeże Zat. Gwinejskiej i dorzecze Konga) wiecznie zielone lasy galeriowe i bujne, wilgotne, wiecznie zielone lasy równikowe (z palmą oliwną, rafią, lianami i epifitami); dalej na pd. formacje suchorośli, lasy monsunowe (całkowicie zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie (z endemitem — welwiczią). W najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne starce (kaktusy); na nizinnych wybrzeżach mor. Afryki międzyzwrotnikowej formacje namorzynów (mangrowe). Południowe krańce Afryki porasta specyficzna roślinność o b. bogatym składzie gat., na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują osobliwe „żywe kamienie” (Lithops); w rejonie nadbrzeżnym efektownie kwitnące byliny oraz zimozielone, twardolistne lasy i zarośla, przypominające śródziemnomor. makię, lecz utworzone z krzewów gł. z rodziny srebrnikowatych. Z Afryki pochodzą niektóre rośliny użytkowe, m.in. kawa, arbuz, sorgo, palma oliwna, drzewo kola, rącznik, proso afryk. (Penisetum), ryż afryk. (Oryza glaborrima), gat. roślin strączkowych, bawełny, jęczmienia, pszenicy, także rośliny ozdobne, np. amarylisy, gerbery.

Świat zwierzęcy. Obszar Afryki na pd. od Sahary należy pod względem zoogeogr. do krainy → etiopskiej, na pn. od Sahary — do obszaru śródziemnomor. krainy → palearktycznej. Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain; cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, których liczbą ustępuje tylko Ameryce Pd.; występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki, 3 rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni; w pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gat., jak słoń afryk., nosorożec biały i zwyczajny, zebry, z małp człekokształtnych — goryl i szympans. Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, licznych gat. antylop, a także liczne drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyje hipopotam oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli; w wodach rzek i jezior b. bogata fauna ryb, np. osobliwy endemiczny rodzaj prapłetwiec (4 gat.), natomiast jeziora Wielkich Rowów Afryk. zamieszkują setki endemicznych gat. ryb pielęgnicowatych. W lasach obfitość małp i ptaków. W bogatej ornitofaunie Afryki jest 7 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi, Prionopidae). Fauna gadów jest też bogata, zwł. wężów i kameleonów. Ponadto niezwykle bogata fauna bezkręgowców; np. największe bezkręgowce lądowe — ślimaki Achatina achatina (masa do 0,5 kg).

Regiony fizycznogeograficzne. W Afryce wyróżnia się wielkie regiony fiz.-geogr.: 1) Atlas, 2) Sahara, 3) Sudan (od wybrzeży Senegalu do podnóży Wyż. Abisyńskiej), 4) Górna Gwinea (wzdłuż wybrzeża O. Atlantyckiego i Zat. Gwinejskiej od Gwinei Bissau po zach. krańce wyż. Adamawa), 5) region Konga (Kotlina Konga z przyległymi wyżynami, Dolna Gwinea), 6) Afryka Wsch. (Wyż. Abisyńska, Wyż. Somalijska, Wyż. Wschodnioafrykańska z Wielkimi Rowami Afrykańskimi), 7) Afryka Pd. (kotlina Kalahari z przyległymi wyżynami i pd. krańce Afryki z G. Przylądkowymi), 8) Madagaskar i niewielkie wyspy O. Indyjskiego.

AUSTRALIA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Ukształtowanie poziome. Australia odznacza się dużą zwartością i słabym rozczłonkowaniem; jedynie 2 wielkie zatoki (Karpentaria na pn. i Wielka Australijska na pd.) wcinają się w głąb lądu; dł. linii brzegowej 33,5 tys. km (z Tasmanią — 36,7 tys. km); łączna pow. szelfu wokół Australii wynosi 2,45 mln km², szer. przy wsch. wybrzeżu i Tasmanii — ok. 20 mil mor., przy pd. i pn.-zach. do 200 mil mor. i więcej (na wsch. i zach. zaznacza się dość wyraźnie próg kontynent.). Wybrzeża trudno dostępne: nizinne i bagienne na pn., riasowe na pn.-zach. i wsch., klifowe na pd.; wzdłuż pn.-wsch. wybrzeża ciągnie się na dł. ponad 2000 km największa bariera koralowa Ziemi (→ Wielka Rafa Koralowa); gł. półwyspy: Jork, Eyre'a; największe wyspy: Tasmania, Wyspa Kangura (Kangaroo), Bathurst, Melville'a, Groote Eylandt.

Ukształtowanie pionowe. Australia jest najbardziej równinnym kontynentem Ziemi; średnia wys. ok. 300 m; ok. 87% pow. leży poniżej 500 m, zaledwie 0,5% wznosi się powyżej 1000 m; najwyższy szczyt Góra Kościuszki (2228 m); najniżej położone jez. Eyre (16 m p.p.m.). 2/3 pow. zajmuje Wyż. Zachodnia (wys. 300-600 m) z rozległymi pustyniami (Wielką Piaszczystą, Gibsona, Wielką Wiktorii); między zat. Karpentaria na pn. a ujściem Murray na pd. rozciąga się aluwialna Niz. Środkowoaustralijska pocięta gęstą siecią okresowo płynących cieków (zw. creeks) z depresją jez. Eyre w pd. części; wzdłuż wybrzeża wsch. (także na Tasmanii) ciągną się Wielkie G. Wododziałowe, silnie rozczłonkowane, opadające stromo ku nadbrzeżnej nizinie (szer. od kilku do ponad 100 km).

Budowa geologiczna. Zachodnią część Australii stanowi platforma prekambryjska; jej podłoże jest zbud. ze skał metamorficznych i magmowych, sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na większej części podłoża leży pokrywa skał osadowych paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku. Zdenudowane podłoże prekambryjskie wyłania się spod pokrywy osadowej i tworzy tarczę w zach. części Australii, występuje także w górach MacDonnella, Musgrave, Króla Leopolda, Gawler i na wyż. Selwyn. Na nieckowato wklęśniętych częściach podłoża nagromadziła się gruba pokrywa osadowa (np. zach. niecka nadbrzeżna, niecka Wielkiej Pustyni Piaszczystej, Pustyni Simpsona, niz. Nullarbor). We wsch. części Australii odbywały się orogenezy: kaledońska i hercyńska. Do łańcuchów kaledońskich, zbud. ze skał prekambryjskich i kambryjsko-dewońskich, znacznie zmetamorfizowanych i poprzecinanych intruzjami skał magmowych, należą: G. Flindersa i — w Wielkich G. Wododziałowych — na pd. Alpy Australijskie, a na pn. wyż. Atherton. Część środk. Wielkich G. Wododziałowych wypiętrzyła się w orogenezie hercyńskiej; jest zbud. ze skał prekambryjskich i paleozoicznych, częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych. Wielki Basen Artezyjski i basen Murray są nieckami platformy paleozoicznej; ich podłoże, które stanowią zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, jest przykryte serią osadów górnego paleozoiku i mezozoiku. W Australii występują utwory zlodowacenia karbońskiego. Australia aż do kredy wchodziła w skład lądu → Gondwana. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam. i brun., boksyty, rudy żelaza, ołowiu i cynku, miedzi, manganu, niklu, wolframu, tytanu, cyrkonu i uranu, złoto, srebro, ropa naft. i gaz ziemny.

Klimat. Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynent. suchy lub skrajnie suchy, na wsch. (poza barierą gór) — wilgotny (częsty napływ mor. mas powietrza); pn. część leży w strefie klimatów równikowych (klimat podrównikowy suchy, przechodzi w wilgotny na wsch., natomiast na krańcach Terytorium Pn. i w pn. części płw. Jork — odmiana monsunowa); krańce pd.-zach. i pd.-wsch. kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy mor. (typu śródziemnomor.); 80% pow. otrzymuje średnio mniej niż 600 mm opadów rocznie, 50% — mniej niż 300 mm; najniższe opady: ok. 100 mm w rejonie jez. Eyre, 50 mm na niz. Nullarbor; na wsch. wybrzeżu Australii, znajdującym się w zasięgu pasatu, i na Tasmanii, leżącej w strefie przeważającej cyrkulacji zach., średnie roczne opady wynoszą 1000-2000 mm i więcej (na pd. od m. Cairns przekraczają 4000 mm); stosunkowo wysokie opady (ponad 1000 mm) na pn. wybrzeżu Terytorium Pn. i na płw. Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej (grudzień-marzec); średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (lipcu) wynosi 20-25°C, tylko w pd.-wsch. części Australii i na Tasmanii spada poniżej 10°C (w górach poniżej 5°C); w pn.-zach. części Australii średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu (styczniu) dochodzi do 34°C, a maksima absolutne przekraczają 50°C; roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15°C we wnętrzu Australii). W pn.-zach. części Australii występują burze (do 100 dni w roku); na pustyniach często powstają burze pyłowe; do pn. wybrzeży docierają cyklony tropik., zw. willy-willy (średnio 2-4 w roku).

Wody. Australia jest najuboższym pod względem zasobów wodnych kontynentem Ziemi; panujące tu często wyże baryczne są przyczyną zalegania suchych mas powietrza nad większą częścią kontynentu (tylko pn. część oraz wąskie pasy pobrzeża są poddane wpływom wilgotnych mas powietrza przynoszącym wysokie opady atmosf.), co powoduje, że ponad połowa Australii cierpi na niedostatek wilgoci; okresowo występują długotrwałe susze, jak np. 1895-1903, 1958-68, 1982-83.

Obszary bezodpływowe stanowią ok. 60% pow. kontynentu; liczne suche koryta lub łożyska wypełniają się wyłącznie w porze deszczowej; po okresie wezbrań stopniowo tracą wodę w piaskach lub zwietrzelinie skalnej; do zlewiska O. Indyjskiego należy ok. 30% pow., do zlewiska O. Spokojnego — 9%; najlepiej jest rozwinięty system rzeczny Murray-Darling, zasilany przez zanikające w okresie suszy dopływy; ustrój rzek na ogół z jednym maksimum w ciągu roku; w rzekach na pn.-wsch. w porze letniej, na pd. i wsch. — jesienią lub zimą; największe jez.: Eyre, Torrens i Gairdner w porze suchej pokrywają się grubą warstwą soli; liczne jeziora na Wyż. Zachodniej napełniają się wodą wyłącznie po deszczach; na niz. Nullarbor niewielkie jeziora krasowe; duże znaczenie dla gospodarki Australii mają podziemne zbiorniki wodne (→ Wielki Basen Artezyjski); wody artezyjskie lub subartezyjskie są silnie zmineralizowane, często mają podwyższoną temperaturę; w niektórych miejscach występują samoczynne wypływy.

Świat roślinny. Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) o swoistej florze, z dużą liczbą endemitów (np. 750 gat. eukaliptusów i 450 gat. akacji); w zbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych i gorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami i kolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, łobody i in.) tworzące tzw. skrub. Pustynie i półpustynie graniczą, zwł. od pn., ze stepami twardolistnych traw. Na pn. stepy przechodzą w sawanny, a te — w lasy monsunowe; wybrzeża pd.-wsch. i pd.-zach. porastają lasy wawrzynolistne i zimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wsch. części Australii: na obszarach o dużych opadach (gł. płw. Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany i epifity), a na wybrzeżach pn. — namorzyny; dalej na pd., w górach, występują wiecznie zielone lasy araukarii i notofagusów (buk pd.), natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich — roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu i mnożące się opuncje.

Świat zwierzęcy. Obszar Australii z Tasmanią i Nową Gwineą tworzy pod względem zoogeogr. krainę → australijską, o swoistej faunie, która wytworzyła się wskutek wczesnego (od początku trzeciorzędu) odizolowania Australii od innych kontynentów. Fauna kręgowców jest stosunkowo uboga, np. ssaki łożyskowe są reprezentowane przez nietoperze, psa dingo i nieliczne gryzonie (z endemicznym gat. bobroszczura); b. liczne natomiast są torbacze — silnie zróżnicowane, z reguły gat. endemiczne (np. kangury, koala, kret workowaty, wilk workowaty, wombaty); 2 rodziny — kolczatki i dziobak — to stekowce, rzadki i najosobliwszy rząd wśród ssaków; fauna ptaków b. bogata, najciekawsze są: emu, kazuary, lirogony, altanniki, papugi i ptaki rajskie. W ichtiofaunie osobliwością jest endemiczny rogoząb, jeden z 3 rodzajów ryb dwudysznych.

Ochrona środowiska. W 1863 wydano na Tasmanii pierwszą ustawę chroniącą krajobraz austral.; 1879 utworzono pierwszy w Australii (drugi na świecie) park nar., na pd. od Sydney nad zat. Port Hacking (ob. Park Nar. Royal, ok. 7 tys. ha); w latach 50. i 60. XX w. poszczególne stany uchwaliły wiele aktów prawnych dotyczących przestrzennego planowania, ochrony powietrza, wód, gruntów i lasów; 1972 została powołana Austral. Rada Środowiska (Australian Environment Council) skupiająca ministrów do spraw ochrony środowiska z poszczególnych stanów; federalnym organem odpowiedzialnym za sprawy ochrony środowiska jest min. spraw wewn. i środowiska, którego zadaniem jest koordynacja działalności i udzielanie pomocy władzom stanowym w dziedzinie ochrony środowiska i przyrody. W Australii jest 7,6% (58 mln ha) terenów chronionych, ochroną są też objęte niektóre tereny w obrębie austral. terytoriów zamorskich. Ponadto istnieje 145 rezerwatów, obejmujących prawie 38 mln ha akwenów morskich. W Australii znajduje się 516 parków nar., obejmujących 3,4% jej obszaru oraz ponad 2700 innych obszarów chronionych; na Listę Świat. Dziedzictwa Przyr. i Kult. UNESCO zostały wpisane: Wielka Rafa Koralowa, wyspa Lord Howe, Park Nar. Kakadu (część rezerwatu Arnhem Land), region wyschniętych jezior Willandra, parki nar. w zach. Tasmanii, fragmenty lasów równikowych na pn. wybrzeżu Nowej Pd. Walii oraz święte góry ludności rdzennej: Ayers Rock i Olga (Park Nar. Uluru). Duże znaczenie dla ochrony środowiska przyrodniczego A. mają zajmujace wielkie obszary ludności tubylczej, należą bowiem do terenów najściślej chronionych przed ingerencją z zewnątrz.

Regiony fizycznogeograficzne. Zgodnie z dominującymi rysami tektoniki i orografii kontynent austral. jest dzielony zazwyczaj na 3 części: Wyż. Zachodnią, Niz. Środkowoaustralijską i Wielkie G. Wododziałowe.

ANTARKTYDA

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Antarktyda, kontynent na półkuli pd., zajmujący środk. część Antarktyki, koncentrycznie wokół geogr. bieguna pd., w większości pokryty lądolodem (99,6%); od północy Antarktydę oblewają oceany: Atlantycki (morza: Weddella i Łazariewa, częściowo Riiser-Larsena), Indyjski (morza: Kosmonautów, MacKenziego, Davisa, Mawsona, d'Urville'a, Dumont) i Spokojny (morza: Rossa, Amundsena, Bellingshausena, Somowa). Najbardziej na pn. wysuniętym punktem Antarktydy jest przyl. Prime Head (63°13'S, 57°17'W), położony na Płw. Antarktycznym. Powierzchnia 14,0 mln km² (razem z lodowcami szelfowymi i przybrzeżnymi wyspami).

Ukształtowanie powierzchni. Antarktyda jest słabo rozczłonkowanym kontynentem, ok. 2,3% pow. zajmują półwyspy (największe — Antarktyczny, Edwarda VII), ok. 0,7% pow. — przybrzeżne wyspy (m.in.: Aleksandra, Adelajdy, Joinville, Charcota, Roosevelta, Rossa, Drygalskiego, Pobieda). Linię brzegową Antarktydy (dł. ok. 30 tys. km) tworzy krawędź lądolodu, czoła lodowców szelfowych i dolinnych, tylko na niewielkich odcinkach (ok. 1 tys. km) odsłania się podłoże skalne. Przewężenie kontynentu między M. Rossa a M. Weddella dzieli Antarktydę na 2 części: większą (ok. 10 mln km²) — bardziej zwartą, położoną prawie w całości na półkuli wschodniej Antarktydę Wsch., i mniejszą — silnie rozczłonkowaną Antarktydę Zachodnią. Poszczególne obszary Antarktydy zostały nazwane ziemiami: Coatsów, Królowej Maud, Enderby, Mac. Robertsona, Księżniczki Elżbiety, Wilkesa, Wiktorii, Marii Byrd, Ellswortha; w środk. części Antarktydy rozciągają się płaskowyże — Polarny i Radziecki. 99,6% pow. kontynentu pokrywa lądolód o średniej miąższości 1880 m, resztę zajmują pasma górskie, nunataki oraz tzw. oazy. Lądolód tworzy jednolitą czaszę lodową w Antarktydzie Wsch., gdzie w znacznej części spoczywa na podłożu skalnym rozciągającym się mniej więcej na poziomie morza; maks. miąższość dochodzi do 4800 m (w pobliżu stacji Wostok); w Antarktydzie Zach. lądolód wypełnia liczne obniżenia podłoża skalnego i głębokie depresje (25% tej części Antarktydy leży niżej niż 1000 m p.p.m., najniżej — 2555 m p.p.m.). Średnia wysokość powierzchni czaszy lodowej wynosi 2040 m, co sprawia, że Antarktyda jest najbardziej wyniesionym kontynentem świata; najwyższy punkt czaszy (4010 m) leży na Płaskowyżu Radzieckim, w pobliżu ros. stacji nauk. Biegun Niedostępności. Lądolód Antarktydy podlega ruchowi; wyodrębnione w jego masie strumienie lodowe płyną od środka czaszy lodowej ku wybrzeżom; strefa brzeżna Antarktydy przypomina nieco krajobraz alp.; strumienie lodowe, wyzyskując rzeźbę podłoża skalnego, wypełniają każde większe zagłębienie jęzorem lodowcowym; największe tego typu lodowce to: Lamberta, Amundsena, Beardmore'a, Dawson-Lambtona, Muszkietowa, Denmana, Mertza; średnia prędkość spływu lodu z kontynentu Antarktydy wynosi 200 m w ciągu roku, maks. — do 2000 m w ciągu roku. Z kontynent. powłoką lodową są związane lodowce szelfowe, które częściowo pokrywają większość powierzchni mórz przybrzeżnych Antarktydy; największe lodowce szelfowe: Rossa, Filchnera, Amery'ego, Zachodni, Shackletona, Getza, Jerzego VI, Larsena; z lodowców szelfowych, gł. na skutek pływów mor., odłamują się góry lodowe (11% objętości wszystkich gór lodowych Ziemi); czoła niektórych lodowców szelfowych tworzą potężne bariery: Rossa, Filchnera. Skaliste grzbiety górskie w Antarktydzie Wschodniej występują gł. na Ziemi Królowej Maud i wzdłuż wsch. wybrzeża M. Rossa (Góra Kirkpatricka, 4530 m); w Antarktydzie Zach. wznoszą się najwyższe góry Antarktydy — G. Ellswortha (Masyw Vinsona, 5140 m); liczne pasma górskie w Antarktydzie Zach. występują gł. na Płw. Antarktycznym. Niewielkie obszary Antarktydy nie pokryte lodem są zw. oazami, jest w nich woda w stanie płynnym (jeziora odmarzające w lecie i krótkie strumyki); klimat lokalny oaz jest zawsze łagodniejszy niż na otaczających je lodowcach. Największe oazy nizinne: Bungera, Vestfold, Grearsona, Schirmachera; górskie, zw. suchymi dolinami: Taylora, Wrighta, Wiktorii.

Budowa geologiczna. Antarktyda Wsch. jest wielką platformą prekambryjską o budowie zbliżonej do budowy kontynentów Afryki, Australii oraz Ameryki Pd., z którymi w paleozoiku tworzyła ląd → Gondwany; na fundamencie krystal. platformy leżą górnoproterozoiczne i paleozoiczne skały osadowo-wulkaniczne. Na zach. od platformy prekambryjskiej znajduje się platforma paleozoiczna, której podłoże jest zbud. ze sfałdowanych i zmetamorfizowanych skał proterozoicznych i dolnopaleozoicznych; skały te na wsch. platformy tworzą zwarte pasmo górskie zw. G. Transantarktycznymi, pokryte w większości przez lądolód; pokrywą osadową platformy paleozoicznej są osady paleozoiczno-mezozoiczne (dewon-kreda), wśród których występują piaskowce i łupki ilaste, z przewarstwieniami węgla, a także utwory lodowcowe (górny paleozoik); osady te są poprzecinane żyłami mezozoicznych dolerytów. Antarktyda Zach. pod względem budowy geol. łączy się ściśle z młodą (trzeciorzędową) strefą fałdową Andów Ameryki Pd.; z tą strefą jest związana intensywna działalność wulk., którą m.in. został objęty skraj platformy Antarktydy Wsch. (Ziemia Wiktorii), gdzie są liczne, niedawno wygasłe wulkany (jedyny czynny na Antarktydzie wulkan — Erebus, 3794 m). Na Antarktydzie odkryto złoża węgla kam. (Ziemia Wiktorii), rud żelaza, berylu, złota, niklu, srebra, tytanu, uranu, grafitu, kryształu górskiego, a na Wybrzeżu Jerzego V — również rud molibdenu, miedzi, cynku i ołowiu.

Klimat. Na Antarktydzie panuje klimat polarny, b. surowy i suchy. Tylko Płw. Antarktyczny i wąska strefa nadbrzeżna mają większe opady (200-600 mm w ciągu roku); w miesiącach letnich temperatura jest niekiedy wyższa niż 0°C; najwyższa zanotowana temp. 9,9°C. Cechą charakterystyczną klimatu tych obszarów jest występowanie b. silnych wiatrów — nawet do 90 m/s — skierowanych ku morzu; wiatry przekraczające 15 m/s występują przez ponad 200 dni w roku. We wnętrzu Antarktydy w ciągu całego roku utrzymują się temperatury ujemne, średnie temperatury miesięczne wahają się od -20°C do -70°C; najniższa zanotowana temperatura powietrza wynosi -88,3°C; suma roczna opadów wynosi 100-150 mm. Na biegunie geogr. zarejestrowano 1965 najniższą temperaturę na Ziemi -94,5°C.

Świat roślinny. Antarktyda jest właściwie lodową pustynią, jedynie na niewielkich, nie pokrytych lodem, nadmor. skrawkach lądu występuje b. skąpa roślinność złożona gł. z mchów, porostów i naziemnych glonów i tylko 2 gat. zielnych roślin kwiatowych: trawa śmiałek antarktyczny (Deschampsia antarctica) i Colobanthus (z rodziny goździkowatych).

Świat zwierzęcy. Pod względem zoogeogr. Antarktyda należy do krainy → antarktycznej; surowy klimat i ubóstwo roślinności sprawiają, że źródłem pokarmu jest gł. morze, zasobne w liczne bezkręgowce (gł. kryl) i ryby (m.in. osobliwe białokrwiste); zamieszkuje tu 16 gat. ptaków (gł. mewy, rybitwy, pingwiny, albatrosy), 4 endemiczne gat. fok (m.in. lampart mor.).

OCEAN INDYJSKI

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Indyjski, Ocean, ocean położony w większości na półkuli pd., między Afryką, Azją, Australią i Antarktydą; Ocean Indyjski obejmuje: M. Czerwone, M. Arabskie z zat. Adeńską, Perską, Omańską i Kambajską, Bengalską; M. Andamańskie bez cieśn. Malakka; morza Timor i Arafura z zat. Karpentaria, Wielką Zat. Australijską z Cieśn. Bassa; morza w Antarktyce (Kosmonautów, Przyjaźni, Davisa, Mawsona, d'Urville'a); wg Międzynar. Biura Hydrograficznego w Monako morza Timor i Arafura powinno się zaliczać do O. Spokojnego. Umowna granica z O. Atlantyckim przebiega od Afryki do Antarktydy wzdłuż południka 20°E, z O. Spokojnym — od pn. wejścia do cieśn. Malakka wzdłuż pd. brzegów Archipelagu Malajskiego i Nowej Gwinei do Cieśn. Torresa, a następnie na pd. od Australii i Tasmanii do Antarktydy wzdłuż południka 146°55'E. Powierzchnia 76,2 mln. km²; średnia głęb. 3756 m, maks. — 7450 m w Rowie Jawajskim (wg innych źródeł, m.in. The Encyclopedia of Oceanography, wyd. 1966 w Nowym Jorku, największą głębokość Oceanu Indyjskiego zmierzono w Rowie Amiranckim na pn.-wsch. od Madagaskaru — 9074 m). Powierzchnia wysp 826 tys. km², największe (powyżej 1000 km²): Madagaskar, Cejlon, Tasmania, Timor, Sumba, Kerguelena, Kangura, Sokotra, Reunion, Mauritius, Zanzibar, Pemba; największe archipelagi: Andamany, Malediwy, Nikobary.

Budowa geologiczna. Ocean Indyjski powstał w wyniku rozpadu lądu → Gondwana i stopniowego odsuwania się od siebie jej fragmentów; rozpad ten rozpoczął się w jurze; dno oceanu pokrywają gł. osady kredowe i kenozoiczne.

Ukształtowanie dna. Ukształtowanie dna Oceanu Indyjskiego jest bardzo urozmaicone; przebieg grzbietów śródoceanicznych ma kształt odwróconej litery Y: Grzbiet Arabsko-Indyjski przebiega z Zat. Adeńskiej ku środk. części oceanu, gdzie w strefie rozłamu na pd.-wsch. od wyspy Rodrigues (Maskareny) rozdziela się na Grzbiet Zachodnioindyjski biegnący na pd.-zach. ku O. Atlantyckiemu i Grzbiet Środkowoindyjski biegnący na pd.-wsch. w kierunku O. Spokojnego; pozostałe wzniesienia dna Oceanu Indyjskiego są wyższe od grzbietów śródoceanicznych i mają inną genezę; należą do nich m.in. grzbiety: Malediwski, Seszelski i Madagaskarski w zach. części oceanu oraz płaski Grzbiet Kergueleński w części pd.; najbardziej charakterystyczną formą dna Oceanu Indyjskiego jest wąski zrębowy Grzbiet Wschodnioindyjski (Grzbiet 90°E) rozciągający się na dł. ok. 4600 km od 10°N do 34°S, pokrywający się z południkiem 90°E — prawdopodobnie najdłuższa prawie idealnie prosta forma dna oceanu świat.; baseny oceaniczne Somalijski, Maskareński, Madagaskarski, Mozambicki i Agulhas są położone na zach. od grzbietów śródoceanicznych wzdłuż afryk. stoków kontynent., baseny Arabski, Środkowoindyjski, Zachodnioaustralijski (Kokosowy) i Południowoaustralijski — na pn. i wsch. od grzbietów śródoceanicznych wzdłuż azjat. i austral. stoków kontynent., a baseny Afrykańsko-Antarktyczny i Australijsko-Antarktyczny na pd. wzdłuż stoków Antarktydy; w środk. części oceanu, w rozwidleniu grzbietów Zachodnioindyjskiego i Środkowoindyjskiego, jest położony Basen Crozeta; dno basenów oceanicznych zajmują rozległe równiny abysalne, największa — w Basenie Afrykańsko-Antarktycznym (Równina Enderby); w basenach Arabskim i Środkowoindyjskim rozciągają się daleko na pd. rozległe stożki akumulacyjne z materiału naniesionego przez rz. Indus, Ganges i Brahmaputrę; w basenach zach. i wsch. występują licznie wulkany podmor., zwł. w Madagaskarskim i Zachodnioaustralijskim. Najgłębszymi formami dna Oceanu Indyjskiego, poza rowami oceanicznymi Jawajskim i Amiranckim, są głębie w strefach rozłamów, Diamantina (7102 m) na pd.-zach. od Australii, Vema (6492 m) w pd. części Grzbietu Arabsko-Indyjskiego oraz wsch., głęboka część Basenu Zachodnioaustralijskiego (do 6927 m). Szelfy w Oceanie Indyjskim zajmują najmniej powierzchni dna spośród oceanów świata, najszersze są w Zat. Perskiej, u wybrzeży Indii i Bangladeszu, w M. Andamańskim, u wybrzeży Australii w zat. Karpentaria i Wielkiej Zat. Australijskiej; szelfy, stoki kontynent. i dno basenów są porozcinane kanionami podmor., najdłuższe: Indusu (115 km) w M. Arabskim, Gangesu (125 km, względna głęb. do 1300 m) w Zat. Bengalskiej, Martaban (150 km) w M. Andamańskim.

Charakterystyka fizyczno-chemiczna wód

Dynamika wód. Prądy powierzchniowe Oceanu Indyjskiego tworzą 2 wielkie systemy cyrkulacji wód znacznie różniące się od siebie; w pn. części oceanu, sięgającej na pd. do ok. 10°S, kierunek, prędkość, wielkość przepływu i temperatura wody prądów powierzchniowych zmieniają się sezonowo, gł. pod wpływem monsunów, natomiast w pd. części prądy wchodzą w skład stałej cyrkulacji antycyklonalnej, jak w pozostałych oceanach na półkuli pd.; na pn. od równika w zimie przepływa ze wsch. na zach. Prąd Monsunowy; jego przedłużenie, Prąd Somalijski, kieruje się na pd.-zach., wzdłuż wybrzeży Afryki; na pd. od równika pojawia się w tej porze roku Równikowy Prąd Wsteczny o kierunku z zach. na wsch.; w lecie kierunki prądów są odwrócone, z tym że zamiast Równikowego Prądu Wstecznego występuje strefa konwergencji (opadanie wód powierzchniowych w głąb oceanu), a płynący teraz w kierunku odwrotnym (na pn.-wsch.) Prąd Somalijski jest prądem chłodnym, mimo że płynie od równika; stała cyrkulacja pd. części Oceanu Indyjskiego obejmuje płynący ze wsch. na zach. między 5° a 22°S Prąd Południoworównikowy, który u pn. wybrzeży Madagaskaru wchodzi częściowo w skład systemu prądów zmiennych pn. części oceanu, tzn. w lecie tworzy Prąd Somalijski, a w zimie zawraca na wsch. jako Równikowy Prąd Wsteczny; odnoga pd. Prądu Południoworównikowego opływa Madagaskar od wsch. i pd., gdzie po połączeniu się z Prądem Mozambickim tworzy prąd Agulhas, który z kolei na pd. od Afryki miesza się w strefie konwergencji z płynącym na wsch. → Antarktycznym Prądem Okołobiegunowym; w pd. części Oceanu Indyjskiego od Antarktycznego Prądu Okołobiegunowego oddziela się i opływa zach. wybrzeża Australii zimny Prąd Zachodnioaustralijski, który łącząc się we wsch. części oceanu z Prądem Południoworównikowym, zamyka cyrkulację antycyklonalną.

Temperatura i zasolenie. Temperatura wód powierzchniowych w strefie równikowej jest stała i wynosi 28-29°C; na pn. od równika od 23-25°C na otwartym oceanie do ponad 30°C na M. Czerwonym i w Zat. Perskiej w sierpniu; na półkuli pd. temperatury wód są znacznie niższe i wynoszą w lecie (zima na pn.) 21-25°C na szer. 30°S oraz 5-9°C na — 50°S, w zimie (lato na pn.) odpowiednio — 16-20°C i 3-5°C; u wybrzeży Antarktydy temp. do -1°C; średnia temperatura wód powierzchniowych Oceanu Indyjskiego wynosi 17°C. Zasolenie wód powierzchniowych Oceanu Indyjskiego jest duże, na M. Arabskim dochodzi do 36,5‰, w Zat. Perskiej — 40‰, na M. Czerwonym — 42‰; w pd. części oceanu w średnich szer. geogr. wynosi 35,5‰, w wodach antarktycznych 33,5‰; najniższe jest w lecie w pn. części Zat. Bengalskiej (25-26‰) i M. Andamańskiego (20‰); średnie zasolenie wód powierzchniowych Oceanu Indyjskiego wynosi 34,8‰. Zjawiska lodowe (pak polarny, kry) osiągają szer. 65-68°S w lecie i 55°S w zimie, pojedyncze góry lodowe wielkich rozmiarów (dł. do 100 km) — 35°S. Największe rzeki uchodzące do Oceanu Indyjskiego (wg odpływu): Ganges z Brahmaputrą, Irawadi, Saluin, Zambezi, Indus, Murray.

Świat roślinny. W strefie gorącej charakterystyczne są brunatnice (gronorosty i turbinaria), zielenice (pełzatka, walonia), krasnorosty (laurencja, gracilaria) oraz glony wapienne (halimeda i litotamnion), tworzące zespoły związane z rafami koralowymi; w płytkich wodach przybrzeżnych, na piaszczystych dnach występują podwodne łąki rośliny kwiatowej posidonia; przy zamulonych brzegach i w pobliżu ujść rzecznych — zarośla namorzynów (mangrowe). W litoralu strefy umiarkowanej występują endemiczne gat. brunatnic z grupy morszczynów i listownic, brunatnice z rodzaju wielkomorszczyn, lesonia, eklonia oraz krasnorosty (szkarłatnica, galaretówka); na pd., w strefie Prądu Zachodnich Wiatrów, oderwane od podłoża plechy brunatnic tworzą pływające łany; w wodach subantarktycznych bogactwo brunatnic zaznacza się gł. w sublitoralu.

Świat zwierzęcy. Fauna tropik. wód Oceanu Indyjskiego jest b. bogata; rozmaitość gat. planktonowych i fauny pelagicznej (wiciowce, meduzy i rurkopławy, osłonice, w chłodniejszych rejonach masowo eufauzje); spośród ryb: makrelowce, ostroszowce, rekiny, u wybrzeży pd. Afryki trzonopłetwe (→ latimeria); z ssaków: diugonie, kaszaloty, foki i uchatki; w strefie przybrzeżnej liczne rafy koralowe, bogata fauna denna (kraby, mięczaki — także perłopławy, szkarłupnie); u wybrzeży Indii kilka gat. endemicznych, jadowitych wężów mor. (z rodziny Hydrophiidae); gł. łowiska znajdują się u wybrzeży Płw. Indyjskiego (makrele, ostroszowce, sardyny, rekiny, płastugi), Afryki (śledzie, sardele, langusty), w pobliżu Australii (żółwie oraz strzykwy), w strefie wód antarktycznych (wieloryby).

OCEAN SPOKOJNY

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Spokojny, Ocean, Pacyfik, Ocean Wielki, największy i najgłębszy naturalny zbiornik wodny na Ziemi, rozciągający się między Azją, Ameryką Pn. i Pd., Antarktydą Zach. oraz Australią; u wybrzeży kontynentów ocean obejmuje morza (z większymi zatokami): Beringa (zatoki Anadyrska i Bristolska), Ochockie (Zat. Szelichowa), Japońskie, Żółte (zatoka Bo Hai), Wschodniochińskie, Południowochińskie (zatoki Tonkińska i Tajlandzka), Koralowe, Tasmana, Rossa, Amundsena, Bellingshausena; zach. część Oceanu Spokojnego obejmuje 2 rozległe morza otwarte, Filipińskie i Fidżi, oraz liczne morza międzywyspowe: Wewnętrzne M. Japońskie, Sulu, Celebes, Moluckie, Seram, Banda, Flores, Jawajskie, Nowogwinejskie, Salomona; pozostałe morza międzywyspowe, Sibuyan, Visayan i Mindanao w Filipinach oraz Halmahera, Bali i Sawu w Indonezji, mają charakter mniejszych zatok lub cieśnin; wsch. część Oceanu Spokojnego, u wybrzeży Ameryki, obejmuje zatoki (od pn.): Alaskę, Kalifornijską, Panamską, Ancud, Corcovado, Peñas. Granica (umowna) z O. Indyjskim biegnie od pn. wejścia do cieśn. Malakka wzdłuż zach. i pd. brzegów Archipelagu Malajskiego, pd. brzegów Nowej Gwinei do Cieśn. Torresa, następnie na pd. od Australii biegnie przez wsch. wejście do Cieśn. Bassa i od Tasmanii — wzdłuż południka 146°55′E, do Wybrzeża Jerzego V w Antarktydzie Wsch.; mimo zaleceń Międzynar. Biura Hydrograficznego w Monako, aby położone na pn. od Australii morza Timor i Arafura (z zat. Karpentaria) wchodziły w skład Oceanu Spokojnego, większość oceanografów zalicza je do O. Indyjskiego; granica z O. Atlantyckim na pn., w Cieśn. Beringa (połączenie z O. Arktycznym), przebiega od Przyl. Dieżniewa w Azji do Przyl. Księcia Walii w Ameryce Pn., na pd.-wsch. w Cieśn. Drake'a — od przyl. Horn w Ameryce Pd. do przyl. Prime Head na Płw. Antarktycznym w Antarktydzie Zach.; Kanał Panamski w Ameryce Centr. łączy Ocean Spokojny z M. Karaibskim. Powierzchnia wynosi 178 684 tys. km², co stanowi 49,6% powierzchni (ok. 53% objętości) oceanu świat. oraz ok. 35% całej powierzchni Ziemi; średnia głęb. wynosi 3957 m (wg niektórych źródeł 4028 m), maks. — 11 034 m w głębi Challenger Rowu → Mariańskiego, największej w oceanie świat.; rozciągłość południkowa oceanu wynosi 15,8 tys. km, od Cieśn. Beringa do M. Rossa, równoleżnikowa — 19,5 tys. km, od Zat. Tajlandzkiej do Zat. Panamskiej; na Oceanie Spokojnym jest ok. 10 tys. wysp o łącznej pow. ok. 3,6 mln km² — największe (powyżej 15 tys. km²): Nowa Gwinea, Borneo, Sumatra, Honsiu, Celebes, Wyspa Pd. Nowej Zelandii, Jawa, Wyspa Pn. Nowej Zelandii, Luzon, Mindanao, Hokkaido, Sachalin, Kiusiu, Nowa Brytania, Tajwan, Hajnan, Vancouver, Timor, Sikoku, Halmahera, Seram, Nowa Kaledonia, Sumbawa, Flores; w środk. i zach. części oceanu, na przestrzeni ok. 66 mln km², jest wiele archipelagów i pojedynczych wysp, gł. pochodzenia wulk., stanowiących → Oceanię — część świata składającą się z Mikronezji, Melanezji i Polinezji.

Budowa geologiczna. Centralną część Oceanu Spokojnego stanowi oceaniczna skorupa ziemska zbud. ze skał magmowych o składzie zbliżonym do bazaltu, pokrytych gł. czerwonym iłem głębinowym, wapiennym mułem otwornicowym, promienicowym (radiolariowym) lub okrzemkowym; miąższość tych osadów wynosi średnio 300-400 m, a w rowach oceanicznych dochodzi do 2-3 km. Najstarsze z poznanych dotychczas osadów Oceanu Spokojnego są wieku górnojurajskiego; występują one w przybrzeżnych częściach oceanu. Bazaltowa skorupa oceaniczna jest odgraniczona od skorupy kontynent. tzw. linią → andezytową; ciągnącą się wzdłuż rowów oceanicznych i łuków wysp okalających Ocean Spokojny; wzdłuż tej linii skorupa oceaniczna podsuwa się pod skorupę kontynent. (→ Benioffa strefa), co wywołuje b. dużą aktywność sejsmiczną i intensywny wulkanizm.

Ukształtowanie dna. Ukształtowanie dna jest b. urozmaicone, występują tam wszystkie wielkie i małe formy dna oceanicznego; najbardziej charakterystyczną cechą rzeźby jest obecność najrozleglejszych w oceanie świat. basenów oceanicznych i licznych rowów oceanicznych (2/3 rowów w oceanie świat.), ciągnących się wzdłuż podnóży stoków kontynent. Azji i obu Ameryk oraz wzdłuż podwodnych grzbietów z łukami wysp w zach. części oceanu; najgłębsze rowy oceaniczne: Mariański, Tonga (do 10 882 m), Kurylsko-Kamczacki (10 542 m), Filipiński (10 497 m), Izu-Ogasawara (9810 m), Bougainville'a (9140 m). Światowy system grzbietów śródoceanicznych przechodzi do Oceanu Spokojnego z O. Indyjskiego, od Wzniesienia Australijsko-Antarktycznego, którego pacyficznym przedłużeniem jest grzbiet Wzniesienia Południowopacyficznego, ciągnący się przez pd. część dna oceanu do strefy rozłamu Eltanin, od której z kolei ciągnie się Wzniesienie Wschodniopacyficzne, szeroki i rozległy grzbiet skręcający stopniowo na pn. w kierunku Zat. Kalifornijskiej, gdzie kończy się gł. pacyficzny ciąg grzbietów śródoceanicznych; w części pd.-wsch. dna Oceanu Spokojnego leży drugorzędny śródoceaniczny Grzbiet Chilijski (Wzniesienie Zachodniochilijskie), ciągnący się w kierunku pd.-wsch., jako przedłużenie poprzecznej do Wzniesienia Wschodniopacyficznego strefy rozłamu Challenger — do podnóża stoku kontynent. Ameryki Pd. na szer. geogr. płw. Taitao w pd. Chile. Grzbiety śródoceaniczne Oceanu Spokojnego mają wzdłużne doliny ryftowe i są przecięte poprzecznie licznymi strefami rozłamu, tworzącymi długie krawędzie ciągnące się daleko w dnie sąsiednich basenów oceanicznych, zwł. na zach. od Wzniesienia Wschodniopacyficznego w wielkim Basenie → Północno-Wschodnim, gdzie m.in. krawędzie Clarión, Clipperton i Galápagos mają po ok. 4000 km długości. Główne grzbiety śródoceaniczne dzielą dno Oceanu Spokojnego na 2 nierówne części; mniejsza rozciąga się wzdłuż stoków kontynent. Ameryki i Antarktydy, obejmując kolejno baseny Gwatemalski, Peruwiański i Chilijski, z rowami oceanicznymi wzdłuż Ameryki, oraz rozległy Basen Bellingshausena (Southeast Pacific Basin), rozciągający się do stoków kontynent. pd. części Chile i Antarktydy; na zach. i pn. od gł. grzbietów rozciąga się większa część dna Oceanu Spokojnego z najgłębszymi rowami i basenami oceanicznymi, z których najrozleglejsze są baseny: Północno-Wschodni, Południowopacyficzny (Southwest Pacific Basin), Północno-Zachodni, Środkowopacyficzny; w zach. części oceanu leżą mniejsze baseny: Filipiński, Zachodniomariański, Melanezyjski, Południowofidżyjski, Tasmana i in.; w basenach oceanicznych jest kilka wyraźnych, monotonnych równin abisalnych, największe występują na dnie Basenu Południowopacyficznego (na wsch. od Nowej Zelandii) oraz w Basenie Bellingshausena (Równina Amundsena) i Basenie Północno-Wschodnim (m.in. równiny Aleucka, Tuftsa). Najbardziej charakterystyczną cechą dna Oceanu Spokojnego jest wielka liczba wzniesień podwodnych, gł. pochodzenia wulk., w postaci łańcuchów gór wulk. (grzbiety: Cesarski, Hawajski, Marcus-Wake, Wake-Necker, Palau-Kiusiu, Magellana, wysp Line i Tuamotu) lub grzbietów w kształcie łuku, zwieńczonych wyspami (Aleuty, Kuryle, W. Japońskie, Riukiu, Filipiny, Mariany, W. Salomona, Kermadec, Tonga i in.), z przyległymi po zewn. stronie głębokimi rowami oceanicznymi; ponadto na dnie Oceanu Spokojnego występują masowo gujoty — pojedyncze podwodne góry (seamounts) o względnej wysokości do kilku tysięcy metrów i płaskich wierzchołkach, m.in. Góra Hendersona ze szczytem na głęb. -388 m i Góra Pattona (-662 m) w Basenie Pn.-Wsch., góry Milwaukee (-11 m) i Ramapo (-73 m) w Basenie Pn.-Zach., Góra Orne'a (-29 m) w Basenie Południowopacyficznym oraz góry Wildera (-5 m) i Kammu (-320 m) w Basenie Środkowopacyficznym. W międzyzwrotnikowej części oceanu (od 28°N do 28-30°S) występują atole i wyspy koralowe, częściowo powstałe na gujotach, oraz bariery koralowe wzdłuż łańcuchów wysp lub na szelfach, m.in. największa tego typu formacja, Wielka Rafa Koralowa (3000 km na 300 km), jest położona na szelfie u pn.-wsch. wybrzeży Australii na M. Koralowym. Stoki kontynent. w Oceanie Spokojnym są strome, zwł. te, które wznoszą się nad rowami oceanicznymi, na niektórych odcinkach mają kształt stopni osuwiskowo-tektonicznych i często są pocięte kanionami podmor.; szelfy zajmują niewielką część dna Oceanu Spokojnego, ich szerokość wynosi od kilkudziesięciu kilometrów u wybrzeży Ameryki do 700-800 km w morzach Beringa, Wschodniochińskim, Południowochińskim; krawędzie szelfu są na głęb. 150-200 m, jedynie u wybrzeży Antarktydy — na głęb. ok. 500 m.

Charakterystyka fizyczno-chemiczna wód

Dynamika wód. W niskich szer. geograficznych prądy powierzchniowe Oceanu Spokojnego mają układ symetryczny względem równikowego pasa ciszy, położonego między pasatami, których oddziaływanie na powierzchnię oceanu przyczynia się do płynięcia prądów Północnorównikowego i Południoworównikowego. Prąd Północnorównikowy przepływa ze wsch. na zach. między 10 a 20°N; u wybrzeży Filipin gł. masa jego wód kieruje się na pn. wzdłuż wsch. wybrzeży Tajwanu, przedostaje się na M. Wschodniochińskie, gdzie płynie po zach. stronie wysp Riukiu, następnie między nimi kieruje się na otwarty ocean i jako prąd Kuro Siwo opływa od wsch. W. Japońskie aż do ok. 36°N; tutaj skręca na wsch. i po ok. 2500 km przechodzi w Prąd Północnopacyficzny, dopływający do wybrzeży Ameryki Pn.; część jego wód skierowuje się ku pd. jako zimny Prąd Kalifornijski, który na zach. od wejścia do Zat. Kalifornijskiej wchodzi w skład Prądu Północnorównikowego; część pn. Prądu Północnopacyficznego, jako ciepły Prąd Alaski, dociera do M. Beringa, skąd wzdłuż Kamczatki i Kuryli z pn. na pd.-zach. płynie zimny prąd Oja Siwo, który na wsch. od Hokkaido miesza się z odgałęzieniem prądu Kuro Siwo i płynie na wsch., współtworząc Prąd Północnopacyficzny. Na półkuli pd., między 5°N a 5°S, płynie ze wsch. na zach. Prąd Południoworównikowy; gł. masa jego wód kieruje się ku wybrzeżom Australii, współtworząc ciepły Prąd Wschodnioaustralijski. Na pd. od 40°S utrzymuje się stale pod działaniem wiatrów zach. Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy; u wybrzeży Ameryki Pd. znaczna jego część skierowuje się ku pn. jako zimny Prąd Peruwiański. Między 5 a 10°N płynie w kierunku z zach. na wsch. Prąd Równikowy (wsteczny). Na równiku płynie w przeciwnym kierunku podpowierzchniowy Prąd Cromwella. Wody głębinowe cechuje słaba cyrkulacja; olbrzymie obszary głębin wypełniają od pd. wody antarktyczne (z O. Arktycznym Ocean Spokojny ma ograniczoną wymianę wód); są one jednorodne; temperatura ich utrzymuje się poniżej 2°C, a zasolenie wynosi 34,6-34,7‰. W najgłębszych rowach oceanicznych temperatura wód znacznie wzrasta, m.in. na skutek ich adiabatycznego ocieplania. W warstwie między 400 a 1500 m zalegają wody pośrednie (pochodzące ze strefy antarktycznej) o temp. 3-5°C i zasoleniu 34-34,5‰; wody podpowierzchniowe między 100-500 m wykazują temp. 10-15°C i zasolenie 35‰. Pływy na Oceanie Spokojnym są gł. półdobowe nieregularne i regularne, jedynie na M. Ochockim, M. Japońskim, wokół Aleutów oraz na M. Południowochińskim i wokół Archipelagu Bismarcka oraz W. Salomona występują pływy dobowe, gł. nieregularne; największe wysokości pływów: Zat. Penżyńska (M. Ochockie) do 13,2 m, Zat. Cooka (w Zat. Alaska) do 12,0 m, Zat. Bristolska (M. Beringa) 8,3 m, wybrzeża Kanady 7,7 m, wybrzeża Chin (M. Wschodniochińskie) 7,5 m, wybrzeża Australii 7,2 m, Zat. Panamska 5,9 m, pd. wybrzeża M. Południowochińskiego 5,4 m oraz wzdłuż pn.-zach. wybrzeży Nowej Zelandii do 5,3 m; w pozostałych częściach oceanu wysokość pływów nie przekracza 2,5 m. Fale. Najsilniejsze falowanie wiatrowe występuje na szer. geogr. 40-60°S (ryczące czterdziestki, wyjące pięćdziesiątki) i na pn. od 40°N, gdzie wysokość fal przekracza 15 m, długość — 300 m; największe zaobserwowane fale miały wys. ponad 25 m, dł. — ok. 350 m; w międzyzwrotnikowej części oceanu przeważają fale o wys. do 5 m, maks. — do 10 m. Fale pochodzenia sejsmicznego (tsunami) występują na całym oceanie; najsilniejsze (niekiedy katastrofalne) rozchodzą się najczęściej z akwenów Archipelagu Malajskiego, W. Japońskich, Kuryli, Kamczatki, Aleutów, Hawajów i od pd. wybrzeży Chile; tsunami na Oceanie Spokojnym może mieć długość do kilkuset kilometrów, wys. do 8 m (wysokość przyboju na brzegach przekracza 20 m) i prędkość do ok. 1000 km/h; od 1952 działa międzynar. służba ostrzegawcza, składająca się z sieci stacji sejsmiczno-alarmowych rozmieszczonych na wyspach Kiusiu, Honsiu, Hokkaido, Iturup (Kurylsk), Sachalin (Jużnosachalińsk), na Kamczatce (Petropawłowsk Kamczacki), na Alasce (Fairbanks) i na wyspie Oahu (Pearl Harbor) w Hawajach.

Temperatura i zasolenie. Temperatura wód powierzchniowych ma wyraźny związek z układem prądów morskich. Równikowa strefa b. ciepłych wód, w której temperatura przez cały rok utrzymuje się między 25 a 29°C, wąska na wsch., rozszerza się znacznie w kierunku zach. (zgodnie z rozpływaniem się w tej części oceanu 2 prądów równikowych). W strefie między 40°N a 40°S temperatury wód na zach. są wyższe (ciepłe prądy) niż na wsch. (prądy zimne), np. na 30°S w lutym wynoszą 24°C u wybrzeży Australii i 17°C u wybrzeży Ameryki Pd., w sierpniu odpowiednio 19°C i 14°C; na 35°N w lutym 15°C u wybrzeży Japonii i 13°C u wybrzeży Kalifornii, w sierpniu odpowiednio ok. 25°C i 15°C. Na pn. i pd. od tej strefy temperatury wód kształtują się odwrotnie — na zach. są o kilka stopni niższe niż na wschodzie. Na skrajnej pn. i pd. temperatury wód wynoszą poniżej -1°C. Największe zasolenie wód powierzchniowych występuje w strefach zwrotnikowych i wynosi 36,5‰ na pd. i 35,3‰ na pn.; w pasie równikowym osiąga 34,5‰; w wysokich szer. geogr. — 33,5‰ na pd. i 32‰ na pn.; najmniejsze zasolenie, 30-31 ‰, występuje w szer. geogr. umiarkowanych i w akwenach przybrzeżnych.

Zjawiska lodowe (kry, góry lodowe) w pn. części Oceanu Spokojnego występują lokalnie, gł. na M. Beringa i M. Ochockim, w mniejszym stopniu na M. Japońskim i w zat. Alaska, natomiast w pd. części oceanu zasięgiem swym obejmują otwarty ocean; średnio granica ich zasięgu przebiega w zimie między 61 a 64°S, w lecie ok. 70°S (na morzach: Rossa, Amundsena i Bellingshausena); góry lodowe w końcu lata docierają do 46-48°S.

Dopływ wód lądowych. Największe rzeki uchodzące do Oceanu Spokojnego (wg wielkości odpływu): Jangcy, Mekong, Amur, Jukon, Huang He, Kuskokwim, Kolumbia, Kolorado, Czerwona, Perłowa, Fraser, Anadyr.

Świat roślinny. Flora Oceanu Spokojnego obejmuje ok. 20 gat. roślin kwiatowych i ok. 4 tys. gat. glonów. Flora denna (fitobentos) występuje przeciętnie na głęb. 40-60 m; dla rejonów pn. charakterystyczne są brunatnice — gł. listownice, alarie i morszczyny, dla strefy przybrzeżnej Ameryki Pn. m.in. wielkomorszczyn; na półkuli pd., przy brzegach Australii i Nowej Zelandii, z brunatnic występują m.in. wielkomorszczyn, lesonia i eklonia; głębiej (w sublitoralu), zarówno na pn. jak i pd., charakterystyczne są m.in. gronorosty; występuje też wiele gat. krasnorostów, mniej zielenic; oderwane od podłoża brunatnice o bipolarnym występowaniu (wielkomorszczyn, gronorosty) tworzą rozległe skupienia, unoszone zwł. przez Prąd Wiatrów Zachodnich. W strefach gorących zmniejsza się ilość i różnorodność brunatnic (pozostają gronorosty), przybywa natomiast zielenic (gł. pełzatka, halimeda) i krasnorostów; powszechne są też glony wapienne, gł. krasnorosty (koralki, litotamniony), uczestniczące w budowie raf koralowych; w strefie międzyzwrotnikowej występują zarośla namorzynów (mangrowe). Z gat. użytkowych ważną rolę odgrywają m.in. brunatnica — listownica oraz krasnorost — anfelcja; w eksploatacji roślinności wodnej przodują Japonia, Chiny oraz Indonezja. Fitoplankton Oceanu Spokojnego w rejonie wód Dalekiego Wschodu składa się z ponad 380 gat., gł. bruzdnic i okrzemek; w wodach subark. przeważają bruzdnice z domieszką okrzemek, w tropik. — kokolitofory (grupa wiciowców).

Świat zwierzęcy. W strefie tropik. i subtropik. brzegów azjat. i austral. bytuje wspólna z O. Indyjskim najbogatsza fauna świata; olbrzymie obszary raf koralowych (→ Wielka Rafa Koralowa) i zarośli mangrowców; największa na świecie liczba gat. korali madreporowych, krabów, krewetek, ślimaków, małżów (ławice perłopławów), głowonogów, jeżowców, rozgwiazd, strzykw (trepang), ryb i in.; endemiczne są m.in. wszystkie gat. łodzików, jadowitych węży mor. i jedynych mor. owadów — nartników z rodzaju Halobates; u brzegów Ameryki brak raf koralowych, a fauna jest znacznie uboższa. Na pn. Oceanu Spokojnego bogate łowiska rybackie (gł. łososi pacyficznych, śledzia, sardyny iwasi, tuńczyka, dorsza, mintaja); ponad 3 tys. gat. ryb, w tym ok. 75% endemitów — przeszło dwukrotnie więcej niż w O. Atlantyckim; cały obszar Oceanu Spokojnego zasiedlają uchatki, orka, wiele gat. wali oraz albatrosy, natomiast foki tylko strefy biegunowe; w wodach pn. żyją m.in. mors i wydra morska.

OCEAN ATLANTYCKI

Źródło: Encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN S.A.

Atlantycki, Ocean, Atlantyk, drugi wg wielkości po O. Spokojnym obszar wodny świata, między Eurazją, Afryką, Antarktydą i Ameryką; obejmuje morza: Północne, Bałtyckie, Śródziemne, Czarne, M. Karaibskie, M. Weddella, M. Scotia oraz zatoki: Zat. Meksykańską, Zat. Gwinejską, Zat. Biskajską. Do Oceanu Atlantyckiego jest niekiedy zaliczany również Ocean → Arktyczny (jako M. Arktyczne). Umowna granica z O. Indyjskim przebiega wzdłuż południka 20°E, z O. Spokojnym — od przyl. Horn (Ameryka Pd.) do przyl. Prime Head (Płw. Antarktyczny), za granicę z O. Spokojnym przyjmuje się cieśn. Magellana i Drake'a, od O. Arktycznego umownie oddzielają go progi podmor.: Próg Wysp Owczych (Islandzko-Farerski), Próg Islandzko-Grenlandzki w Cieśn. Duńskiej oraz próg w Cieśn. Davisa. Ocean Atlantycki (bez M. Arktycznego, wydzielanego jako O. Arktyczny) ma pow. 91,7 mln km² (25% pow. oceanu światowego) i średnią głębokość 3602 m, maks. — 9219 m w Rowie Puerto Rico (wg innych danych 9560 m); rozciągłość południkowa ok. 20,5 tys. km (184° szer. geogr.), najmniejsza szer. 2840 km. Rozciagłość południkowa od Ciesn. Davisa do M. Weddella wynosi ok. 19,4 tys. km. Powierzchnia wysp wynosi 4853 tys. km². Największe wyspy (bez wysp O. Arktycznego): W. Brytania, Kuba, Nowa Fundlandia, Islandia, Irlandia, Haiti.

Budowa geologiczna. Ocean Atlantycki powstał wskutek rozerwania prakontynentu → Pangei i przemieszczania się płyt litosferycznych od → ryftu pod wpływem rozrastania się (spredingu) dna oceanicznego, tworzonego przez wydobywającą się ze szczeliny ryftowej lawę bazaltową; oddzielanie się Ameryki Pd. od Afryki rozpoczęło się w jurze, Ameryki Pn. od Europy zaś — na przełomie jury i kredy; proces ten trwa do dziś.

Ukształtowanie dna. Charakterystyczną cechą rzeźby dna Oceanu Atlantyckiego są wzniesienia Grzbietu Śródatlantyckiego ciągnące się południkowo na długości ponad 20,3 tys. km przez środek oceanu w kształcie litery S. W okolicy równika rozdziela je głębia Romanche (7856 m) na Grzbiet Północnoatlantycki i Grzbiet Południowoatlantycki. Przedłużeniem Grzbietu Północnoatlantyckiego w O. Arktycznym jest Grzbiet Gakkela. Grzbiet Południowoatlantycki łączy się przez Grzbiet Afrykańsko-Antarktyczny ze śródoceanicznymi grzbietami O. Indyjskiego. Po obu stronach Grzbietu Śródatlantyckiego ciągną się baseny oceaniczne: Nansena, Norweski, Zachodnioeur., Hiszpański, Zielonego Przyl., Gwinejski, Angolski, Przylądkowy i Agulhas od wsch. oraz Kanadyjski, Amundsena, Grenlandzki, Labradorski, Nowofundlandzki, Północnoamerykański, Gujański, Brazylijski, Argentyński, Południowoatlantycki i Afrykańsko-Antarktyczny od zachodu. Grzbiet Śródatlantycki i dna basenów oceanicznych są zbud. z typowej (bazaltowej) skorupy ziemskiej oceanicznej; na bazaltach leżą zdiagenezowane osady jury, kredy i paleogenu (gł. muły i iły głębinowe), a wyżej — luźne osady neogenu i czwartorzędu. Szelfy kontynent. zajmują ok. 14% pow. dna Oceanu Atlantyckiego, najszersze są w O. Arktycznym i M. Północnym oraz na pd. od Nowej Fundlandii i u wybrzeży Argentyny.

Charakterystyka fizyczno-chemiczna wód

Dynamika wód. Układ prądów powierzchniowych na Oceanie Atlantyckim ma kształt 2 wielkich kręgów — na półkuli pn. o ruchu zgodnym, a na półkuli pd. niezgodnym ze wskazówkami zegara — ułożonych na zewnątrz pasa równikowego. Prąd Północnorównikowy na półkuli pn. płynie w przyrównikowych szerokościach ze wsch. na zach. ku wybrzeżom Ameryki Pd., gdzie łączy się z prawą odnogą Prądu Południoworównikowego i kieruje na M. Karaibskie i do Zat. Meksykańskiej; tu bierze początek ciepły Prąd Zatokowy (Golfsztrom), który początkowo płynie wzdłuż wybrzeży amer., potem na szer. ok. 40°N skręca ku wsch. i przepływa w poprzek Oceanu Atlantyckiego jako Prąd Północnoatlantycki, docierając do wybrzeży pn.-zach. Europy. Przed dotarciem do wybrzeży eur. oddziela się od niego pd. odnoga zw. Prądem Kanaryjskim, który wraca jako chłodny prąd i włącza się w obieg przyrównikowy. Na półkuli pd. w szerokościach przyrównikowych ze wsch. na zach. płynie Prąd Południoworównikowy. U wybrzeży Ameryki Pd. dzieli się on na 2 odnogi: prawa — łączy się z Prądem Północnorównikowym, lewa — jako ciepły Prąd Brazylijski — płynie na pd. do ok. 408S, gdzie łączy się z → Antarktycznym Prądem Okołobiegunowym i wraca jako jego odgałęzienie w postaci zimnego Prądu Benguelskiego u zach. wybrzeży Afryki. Po obu stronach równika, z zach. na wsch., płyną prądy: Północnorównikowy Wsteczny i Południoworównikowy Wsteczny, przedzielone Prądem Równikowym o kierunku ze wsch. na zachód. Pod Prądem Równikowym, w kierunku wsch. płynie podpowierzchniowy Prąd Łomonosowa. Układ prądów głębinowych obejmuje w Oceanie Atlantyckim kilka pięter głębokościowych. Najzimniejsze wody antarktyczne spłynąwszy na dno przemieszczają się w kierunku równika. Wody pochodzące z tajania lodów antarktycznych zanurzają się pomiędzy 50 i 55°S do głęb. 1000 m (wody pośrednie) i kierując się na pn. docierają do ok. 20°N. Wody północnoatlantyckie, mieszając się z wodami systemu Prądu Zatokowego, opadają w głębiny (2000-3000 m) i przemieszczają się na pd.; na 50-60°S łączą się z wodami antarktycznymi pośrednimi.

Temperatura i zasolenie. Temperatury wód powierzchniowych wynoszą w zimie (luty na pn., sierpień na pd.) w strefie równikowej 27°C, na 60°N od 0°C przy wybrzeżach Ameryki Pn. do 7°C na wsch., na 60°S -1°C. W lecie (sierpień na pn., luty na pd.) w strefie równikowej 26°C (przy brzegach Afryki 23°C — wpływ zimnego Prądu Benguelskiego), na 60°N od 3°C na zach. do 14°C na wsch., na 60°S -1°C. Średnia temperatura wód powierzchniowych Oceanu Atlantyckiego wynosi 16,5°C. Największe zasolenie wód powierzchniowych — 37‰, utrzymuje się w obydwu strefach zwrotnikowych; w pasie równikowym zmniejsza się do 35‰, w szerokościach umiarkowanych do 34‰ na pd. i 36‰ na pn.; średnie zasolenie wód powierzchniowych wynosi 34,9‰. Zjawiska lodowe (pak polarny, kry, góry lodowe) mają na półkuli pn. większy zasięg niż na południu; góry lodowe płynące z Prądem Labradorskim docierają do 31°N, z Prądem Falklandzkim — do 35°S. Ocean Atlantycki przyjmuje ok. 60% rocznego odpływu wód słodkich z kontynentów. Uchodzą do niego największe rzeki kuli ziemskiej: Nil, Amazonka, Missisipi-Missouri, Kongo, Niger. Ocean Atlantycki ma duże znaczenie dla świat. wymiany handl., większość przewozów odbywa się między Europą a Ameryką Pn.; w państwach leżących nad Oceanem Atlantyckim mieszka ponad 35% ludności świata i wytwarza się 3/4 produkcji przemysłowej.

Świat roślinny. Flora osiadła Oceanu Atlantyckiego jest stosunkowo mało urozmaicona; w strefie przybrzeżnej pn. Atlantyku szczególnie charakterystyczne są brunatnice (gł. morszczyny i listownice); w pobliżu ujść rzecznych występują podwodne „łąki” tasiemnic; w strefie gorącej przeważają zielenice (np. pełzatka, walonia) i zwapniałe plechy krasnorostu litotamnion, a z brunatnic — gronorosty; w pd. części Oceanu Atlantyckiego charakterystycznymi brunatnicami są wielkomorszczyn i lesonia; plankton roślinny tworzą okrzemki (gł. na pn.), bruzdnice, kokolitofory (gł. na pd.) i kilka gat. sinic; w strefach zimnych i ciepłych masowy rozwój fitoplanktonu występuje raz w roku, w strefach umiarkowanych — 2 razy, w gorących — plankton rozwija się przez cały rok.

Świat zwierzęcy. Świat zwierzęcy Oceanu Atlantykiego jest stosunkowo ubogi w gat. i mało urozmaicony; cechuje go bipolarne rozsiedlenie, zwł. ssaków mor.: uchatek i waleni, oraz ptaków oceanicznych, licznych zwł. w strefach chłodnych i zimnych. Obszary stref gorących i ciepłych obfitują w pasach przybrzeżnych w krążkopławy i rurkopławy; w części wód otwartych występują, z ograniczonym zasięgiem (najdalej do przebiegu izotermy 20°C), ryby latające. Wody Oceanu Atlantyckiego, gł. jego obszary pn., są jednym z największych łowisk ryb, a rybołówstwo dostarcza ok. 2/3 połowów w morzach świata (gł. dorsze, makrele, śledzie, tuńczyki, sardyny) wieloryby są odławiane gł. w pd. części Oceanu Atlantyckiego. transport mor. na O. A. przewozi ponad połowę ładunków żeglugi świat., większość na szlakach między Europą i Ameryką Północną. Największe porty, m.in.: Nowy Jork, Rotterdam, Londyn, Antwerpia, Norfolk, Baltimore, zespół Hampton Roads, Hamburg, Montreal, Nowy Orlean, Marsylia, Boston, Rio de Janeiro, Buenos Aires, Kapsztad, Dakar.

---