POWSTANIE LISTOPADOWE - JEGO GENEZA I SKUTKI
Polskie powstanie narodowe przeciwko Rosji wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku, a zakończyło się 21 października 1831 roku. Swoim zasięgiem objęło teren Królestwa Polskiego i część prowincji zabranych, czyli Litwę, Żmudź i Wołyń. Wśród jego najważniejszych przywódców są generał Jan Skrzynecki oraz generał Józef Chłopicki.
Do najważniejszych przyczyn wybuchu powstania listopadowego należy łamanie przez zaborcę praw konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r. Konstytucja była łamana między innymi poprzez nałożenie cenzury na prasę oraz utworzenia tajnej policji. Pojawiły się także pozakonstytucyjne ośrodki władzy, takie jak dowódca wojsk polskich Wielki Książę Konstanty oraz wpływowy doradca namiestnika generała Józefa Zajączka, senator Nowosilcow. Z tego powodu zawiązała się opozycja legalna, którą tworzyła grupa działaczy o liberalnych poglądach, żądających przestrzegania prawa przez cara. Do opozycji legalnej należało ugrupowanie polityczne, utworzone przez braci Wincentego i Bonawenturę Niemojewskich, nazywane Kaliszanami. Próbowali oni poruszać problemy łamania praw konstytucji Królestwa Polskiego między innymi w legalnych czasopismach (aż do 1819 roku, kiedy to legalne czasopisma zostały zlikwidowane), a także poprzez próby działania w sejmie. Opozycja legalna działała do 1820 roku, kiedy to została pozbawiona możliwości publicznego wyrażania opinii, a jej posłowie zostali poddani silnym represjom. Ponieważ opozycja legalna nie mogła już działać, utworzyła się opozycja nielegalna, której członkowie z czasem zaczęli myśleć o walce zbrojnej, powstaniu narodowym jako drodze do wymuszenia na zaborcy przestrzegania praw konstytucyjnych, a nawet drodze do odzyskania przez Polskę niepodległości.
Ówczesne Królestwo Polskie nie było państwem dla młodzieży, niezwykle trudno było Polakom zrobić karierę. Na przeszkodzie stał nie tylko zaborca, który na wysokich stanowiskach obsadzał głównie wydelegowanych z Moskwy urzędników, ale także mała liczba stanowisk do obsadzenia. Brak perspektyw na zrobienie kariery i poprawę sytuacji materialnej, a także surowa dyscyplina i brutalność wielkiego księcia Konstantego, skłaniały młodych ludzi do działania. Z tego też powodu zawiązano w 1828 r. spisek w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Założycielem tajnej organizacji był podporucznik Piotr Wysocki, nauczyciel walki na bagnety i musztry. Tajna Organizacja Podchorążych nie była jedyną organizacją działającą w ramach opozycji nielegalnej. Należy także wymienić założone w 1817 r. w Wilnie, Towarzystwo Filomatów, które nie tylko działało najdłużej ale było też najsilniejsze. Kolejnymi ugrupowaniami były - Wolnomularstwo Narodowe działające w latach 1819 - 1820, powstałe z inicjatywy majora Waleriana Łukasińskiego oraz Towarzystwo Patriotyczne, utworzone w 1821 r. również przez Waleriana Łukasińskiego. Cele tych dwóch ostatnich organizacji były do siebie zbliżone (niepodległość oraz obrona konstytucji). Towarzystwo Patriotyczne utrzymywało kontakty z rosyjskimi dekabrystami. Impulsem do wywołania powstania były także bunty rewolucyjne w całej Europie, między innymi rewolucja lipcowa we Francji (1830 r.), skuteczna walka Greków i Belgów o niepodległość oraz panowanie wśród Polaków ducha romantycznego.
Powstanie zbrojne rozpoczęło się wieczorem 29 listopada napaścią na Belweder. Celem tego działania był zamach na Wielkiego Księcia Konstantego. Zadaniem innych oddziałów było zaatakowanie koszar, w których znajdowali się rosyjscy żołnierze. Pośpiech i nieporozumienie spowodowały, że plan się nie powiódł. Wielki Książę Konstanty zbiegł. Grupa sprzysiężonych oficerów i podchorążych działała bez szerszego zaplecza. Jednak dzięki wsparciu ludu warszawskiego udało się opanować Arsenał oraz Warszawę. Wojska Wielkiego Księcia Konstantego opuściły stolicę, wycofując się do Wierzbna. 1grudnia powołano Towarzystwo Patriotyczne, które domagało się wszczęcia działań wojennych przeciwko oddziałom rosyjskim znajdującym się w Królestwie. Na czele stanął historyk Joachim Lelewel. Pod naciskiem Towarzystwa Patriotycznego doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego z Adamem Czartoryskim. Negocjacje z Wielkim Księciem Konstantym zakończyły się postanowieniami, iż wojska polskie stacjonujące obok niego wrócą do Warszawy, a Wielki Książę Konstanty wraz z oddziałami rosyjskimi opuści granice Polski. Dnia 5 grudnia Józef Chłopicki ogłosił się dyktatorem i rozpoczął rokowania z carem. Jego postulatem było zobowiązanie się Mikołaja I do przestrzegania konstytucji oraz rozszerzenia jej na ziemie wchodzące kiedyś w skład Polski. Car nie zgodził się na te żądania i domagał się bezwarunkowej kapitulacji Warszawy. W następstwie Józef Chłopicki podał się do dymisji. Owocem dyktatury Józefa Chłopickiego było osłabienie rozpędu powstania oraz przygaszenie patriotyzmu wśród ludu Warszawy. Pod koniec stycznia sejm powierzył kierowanie powstaniem nowemu Rządowi Tymczasowemu.
8 listopada 1831 r. w wyniku szturmu Rosjanie zajęli Warszawę. Pod koniec 1831 r. klęska powstania stała się faktem, nadzieje Polaków na wyzwolenie lub chociaż wymuszenie na carze przestrzegania zasad konstytucji przepadły. Powstanie listopadowe zakończyło się zarówno klęską militarną jak i polityczną. Należy jednak zaznaczyć, że zanim upadło, niemal przez rok funkcjonowało niepodległe Państwo Polskie, posiadające własny rząd, parlament i wojsko. W powstańcze szeregi wstąpiło ok. 200 tys. osób, nie tylko z terenów Królestwa Polskiego oraz zaboru rosyjskiego, ale także z pozostałych dwóch zaborów. Świadczy to o istnieniu poczucia jedności narodowej ponad zaborami. Tradycja powstańcza stała się później ważnym elementem tożsamości Polaków. Jednakże do powstania listopadowego przyłączyli się głównie mieszczanie i szlachta, natomiast chłopi nie poparli go. Przyczyną upadku powstania, oprócz braku poparcia ze strony chłopów, był także brak zgodności co do strategii prowadzenia walk przez dowódców powstania, a także zupełny brak jedności w czasie obrad sejmu - ścieranie się lewicowo - konserwatywnych tendencji dotyczących sposobu prowadzenia walk. Nie bez znaczenia były też zbyt duże rozbieżności w uzbrojeniu i liczebności wojsk (100 tysięcy polskich żołnierzy przeciw 200 tysiącom rosyjskich). Wielu Polaków nie wierzyło też w sukces powstania, szukali wszelkich dróg żeby je zakończyć.
Po klęsce powstania na Polaków spadły liczne represje. Przede wszystkim zamknięto wiele gimnazjów i uniwersytetów, m.in. Uniwersytet Warszawski. Ograniczono także naukę języka polskiego i historii, chociaż w szkołach niższego szczebla i w średnich nadal je wykładano. Studia były możliwe tylko na uniwersytetach rosyjskich, w dodatku liczba miejsc była ograniczona. Zlikwidowano Towarzystwo Przyjaciół Nauk, a bogate zbiory biblioteczne prywatne i państwowe zostały, z rozkazu cara Mikołaja I, wywiezione do Rosji.
Szczególne represje dotknęły uczestników powstania. Co prawda władze carskie ogłosiły amnestię, ale wyłączyły z niej osoby uznane za inspiratorów i przywódców powstania listopadowego. Większość z nich musiała uciekać z kraju, by uniknąć kary śmierci. Pozostałych, których schwytano, skazano na zesłanie w głąb Rosji, głównie na Syberię. Około 300 tysięcy majątków ziemskich należących do powstańców zostało skonfiskowane, a następnie przekazane zdrajcom i urzędnikom rosyjskim, których przysłano na miejsce Polaków. Siłą zostało wcielonych do armii rosyjskiej około 40 tysięcy Polaków. Wielu z nich, po odbyciu 25-letniej służby, uległo rusyfikacji i nie wróciło już do polskości.
Na Królestwo Polskie nałożono olbrzymią kontrybucję w wysokości 22 milionów rubli. Klęska powstania oznaczała dla Królestwa Polskiego koniec odrębności politycznej. Władze carskie rozpoczęły proces unifikacji z Rosją. Mikołaj I uznał konstytucję z 1815 r. za nieważną i w 1832 roku nadał nową ustawę zasadniczą - Statut Organiczny. Na jego mocy Królestwo Polskie zostało włączone do Rosji, zniesiono też odrębna koronację cara na króla polskiego. Ustawa zniosła sejm i wojsko - instytucje symbolizujące niezależność - a także budżet. Zachował natomiast oddzielną administrację, prawo oraz język polski jako język urzędowy. Po upadku powstania władzę w Królestwie przejął zdobywca Warszawy, feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Porządku pilnowała stacjonująca stutysięczna armia rosyjska i rozbudowana policja. Za pieniądze z kontrybucji władze zbudowały twierdzę - Cytadelę Warszawską. Znajdowało się tam ciężkie więzienie dla skazańców politycznych, co miało być przestrogą dla polskich spiskowców. Okres rządów Paskiewicza (1831 - 1856), ze względu na swój represyjny charakter, jest nazywany nocą paskiewiczowską.
Najcięższe represje dotknęły Polaków na ziemiach zabranych, włączonych do Rosji w wyniku rozbiorów. Powstańców nie obowiązywała amnestia, konfiskowano ich majątki i skazywano na wieloletnie więzienie w twierdzach lub na katorgę. Katorga to zesłanie na ciężkie roboty np. w syberyjskich kopalniach. Władze rosyjskie dążyły do odpolonizowania ziem zabranych. Wiele polskich rodzin zesłano w głąb Rosji lub przesiedlono. Zlikwidowano polskie szkolnictwo, zamknięto m.in. Uniwersytet Wileński. Zlikwidowano Kościół unicki, przemocą włączając go do Kościoła prawosławnego. Wielu wiernych, próbujących bronić swojej wiary, zostało zamordowanych. Mimo krwawych i brutalnych prześladowań, Kościołowi unickiemu udało się przetrwać w konspiracji. Kościół katolicki na ziemiach zabranych, także został poddany represjom, poprzez likwidację, np. większości zakonów. W Królestwie Polskim natomiast, Kościołowi katolickiemu utrudniano kontakty ze Stolicą Apostolską. Władze carskie utrudniały budowę nowych klasztorów i kościołów oraz renowację zniszczonych budynków sakralnych. O obsadzie stanowisk duchownych zaczęli decydować urzędnicy. Zakony zostały pozbawione prawa do prowadzenia działalności oświatowej.
Jednym z najważniejszych skutków powstania listopadowego była Wielka Emigracja, podczas której elity polityczne, których nie obejmowała amnestia carska oraz niemal cała inteligencja wyjechały z kraju, głównie do Francji. Do wielkich Polaków, którzy żyli i tworzyli na emigracji, należeli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński, Joachim Lelewel, Fryderyk Chopin oraz Cyprian Kamil Norwid. Na emigracji, zwłaszcza w Paryżu we Francji, powoływano do istnienia różnego rodzaju instytucje. Istotną rolę odegrała na przykład Księgarnia Polska, założona w 1833 r. Kultura przeżywała na obczyźnie swobodny rozwój. Powstało wiele romantycznych utworów, między innymi Dziady cz. III, Kordian czy Nie-boska komedia. Drukowano wiele książek, broszur, i czasopism, które później przemycano do Królestwa Polskiego. Z inicjatywy Czartoryskich, w 1832 r. w Paryżu, założono Towarzystwo Literackie Polskie, w 1854 r. przekształcone w Towarzystwo Historyczno - Literackie. Było ono miejscem spotkań ludzi kultury i sztuki, kształtujących tam swoje opinie. Zarówno ta instytucja, jak i Biblioteka Polska w Paryżu, istnieją do dziś.
Na emigracji działały także stronnictwa polityczne. Z najważniejszych ugrupowań politycznych, działających na obczyźnie, należy wymienić - Hotel Lambert, założony w Paryżu w 1831 r., o konserwatywnych poglądach, jego przywódcami byli: książę Adam Jerzy Czartoryski oraz Władysław Zamoyski; bardziej demokratyczne poglądy reprezentowało stronnictwo zwane Towarzystwem Demokratycznym Polskim, założone w 1832 roku, przez byłych działaczy Komitetu Narodowego Polskiego, pod przywództwem Tadeusza Krępowieckiego i Wiktora Heltmana; zdecydowanie radykalne poglądy mieli przywódcy Gromad Ludu Polskiego, ugrupowania powstałego w 1835 roku, z siedzibą w Wielkiej Brytanii (na czele GLP stali byli działacze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego - Tadeusz Krępowiecki, Stanisław Worcell oraz Zenon Świętosławski). Wśród Polaków na obczyźnie powstało łącznie kilkadziesiąt organizacji politycznych, z których większość działała bardzo krótko i miała niewielu członków. Próby utworzenia jednej władzy dla całej emigracji, na przykład przez zwołanie sejmu, zakończyły się niepowodzeniem.
Ci, którzy widzieli w powstaniu nadzieję na odzyskanie niepodległości, czy też sposób na wymuszenie na carze przestrzeganie praw, zawiedli się. Powstanie listopadowe zakończyło się klęską polityczną i militarną. Zanim jednak upadło, prawie przez rok funkcjonowało niepodległe Państwo Polskie. Zbrojne powstanie przyniosło Polakom prawie same szkody. Spowodowało emigracje polityczne uczestników powstania oraz sprowadziło na Polaków liczne represje, zarówno w Królestwie Polskim, jak i na ziemiach zabranych. Wielu powstańców wraz z rodzinami zesłano na Syberię lub odebrano im szlachectwo. Znacznie pogorszyły się warunki życia Polaków. Zaborcy chcieli raz na zawsze zmazać pamięć i tożsamość narodową Polaków. Nie powinniśmy jednak zapominać, że powstanie udowodniło istnienie poczucia jedności narodowej Polaków, i to ponad zaborami, a tradycja powstańcza stała się później ważnym elementem tożsamości Polaków.
BIBLIOGRAFIA:
Repetytorium maturzysty. Historia; A. Kręc, J. Noskowiak; Kraków 2010
Historia w tekstach źródłowych, tom 2; T. Maresz, K. Juszczyk; Toruń 1994
http://matura.memento.pl/przyczyny_kleski_powstania_listopadowego_i_jego_konsekwencje_d-art-340.html
1