Pośrednie i bezpośrednie przyczyny wybuchu powstania listopadowego.
1. Przed burzą nocy listopadowej1830 r.
Tematem tej pracy są pośrednie i bezpośrednie przyczyny wybuchu powstania listopadowego. Jaki wpływ na wydarzenia 1830 roku miał czynnik zewnętrzny, a także aspekt dojścia do głosu nowego pokolenia dojrzałego w warunkach porozbiorowych. Trzeba podkreślić, iż nim doszło do wybuchu powstania listopadowego, znacznie wcześniej rozpoczął się proces dojrzewania do tego czynu. Mam na myśli aspekt międzynarodowy budzących się ruchów wyzwoleńczych, jak również pracę tajnych związków na terenie Królestwa i Litwy.
W kilka lat po zakończeniu obrad Kongresu Wiedeńskiego w całej Europie, w tym także na terenach dawnej Rzeczypospolitej odżyły nastroje rewolucyjne. Twarda polityka państw świętego Przymierza, stojąca na straży absolutyzmu i zwalczania wszelkich reform konstytucyjnych, doprowadziła do niezadowolenia i zapoczątkowała okres ponownego wykluwania się ruchów rewolucyjnych.
W przypadku Rosji jej polityka wobec Królestwa Polskiego od samego początku układała się źle. Wpływało na nią niezadowolenie w rosyjskim otoczeniu cara, które, jak to miało miejsce w przypadku konserwatystów, miało mu za złe wprowadzenie rządów konstytucyjnych w tak bliskim sąsiedztwie1. Sam car zresztą, widząc narastanie w Europie fali rewolucyjnej, coraz mniej był skłonny do pełnego przestrzegania przyznanych Królestwu uprawnień2. Dodać należy także powołanie na namiestnika gen. Józefa Zajączka, posłusznego wykonawcy carskiej woli, a w niedługim czasie naczelnego wodza w Królestwie i na Litwie w. ks. Konstantego, który kompletnie nie liczył się z konstytucją.
W tej atmosferze, w obliczu pogarszającej się sytuacji gospodarczej, zawiedzionych nadziei na zjednoczenie ziem dawnej Rzeczypospolitej, powstawały organizacje niepodległościowe. Szczególnie aktywne pod tym względem były młodzież oraz niższy korpus oficerski. Była to zresztą, jak już wspomniałem, sytuacja dość typowa dla całej ówczesnej Europy. Tajne związki mnożyły się w Niemczech i w Austrii, a także w samej Rosji.
W Królestwie do najwcześniejszych związków należała założona w Warszawie w 1817 r. organizacja Związek Przyjacielski albo Panta Koina, w której kultywowano szczególnie tradycje oświeceniowe, m. in.myśli społeczne Rousseau, Woltera i inny. Następną , o bardziej jednak niepodległościowym charakterze, była organizacja Związek Wolnych Polaków, którego organizatorami byli: Wiktor Heltman, Tadeusz Krępowiecki i Maurycy Mochnacki. Tworzone przez nich kółka obejmowały głównie młodzież uniwersytecką i gimnazjalną w Krakowie, Królestwie oraz na Litwie. Jako cel stawiali sobie przywrócenie wolności zjednoczonej Polsce. Wydawali także przez pewien czas czasopismo "Dekada Polska". Sądząc o treści zamieszczonych tak artykułów związkowcy mieli nadzieję na powiązanie walki o niepodległość z ogólnoeuropejską rewolucją ludów, kładli równocześnie nacisk na wysiłki mające na celu poprawę sytuacji chłopów3.
Także w Wilnie powstały tajne związki młodzieży Uniwersytetu - Filomaci, przemianowani później na Filaretów. Związki te miały dość szeroki zasięg , skupiając w swoich szeregach takie osobistości jak Adam Mickiewicz, Tomasz Zan, czy Józef Jeżowski. W 1822 roku organizacja przeobraziła się w Związek Patriotyczny i jako najważniejszy cel wysunęła sobie przygotowanie społeczeństwa do walki o niepodległość. Jednak niebawem policja carska wytropiła działalność tajnej organizacji, i mimo, iż zdołano ukryć istnienie Związku Patriotycznego, aresztowano około 20 członków organizacji.
Obok tajnych związków studenckich powstawały także konspiracyjne organizacje wojskowe. Największe znaczenie miało wśród nich Wolnomularstwo Narodowe, założone przez Waleriana Łukasińskiego w 1819 roku. Także on snuł plany walki o wyzwolenie i zjednoczenie ziem polskich, mimo zresztą, różnych poglądów w tej sprawie członków organizacji4. Wolnomularstwo Narodowe stało się szybko niezwykle prężnym stowarzyszeniem, połączonym licznymi mackami z organizacjami spoza granic Królestwa (między innymi, jak sugeruje Marian Kukiel, węglarską "Wentą" z Paryża). Jednak działalność organizacji, w wyniku donosów została wytropiona przez Nowosilcowa, a sam Łukasiński został aresztowany ( niestety, wskutek nieustannego śledztwa, dane mu było pozostać w więzieniu aż do śmierci, jako - jak uważają niektórzy - pierwszemu inicjatorowi powstania )5.
Jednak śledztwo znów nie wykazało działalności Związku Patriotycznego6. Tak więc działalność Wolnomularstwa- teraz pod egidą Związku Patriotycznego - nie ustała , choć nowy przywódca (płk. Seweryn Krzyżanowski) nie okazał już tej energii, co jego poprzednik. Lecz już niebawem doszło w Rosji do wykrycia działalności dekabrystów, które z kolei doprowadziło praktycznie do rozbicia Związku.
W czasie śledztwa wyszły na jaw kontakty rosyjskich i polskich rewolucjonistów. Aresztowano 128 członków Towarzystwa, w tym płk. Krzyżanowskiego.
śmierć Aleksandra I 1 grudnia 1825 roku i wstąpienie na tron Mikołaja okazały się niezwykle doniosłe dla przyszłości Królestwa. "Z Aleksandrem skończyły się odruchy ideologiczne, liberalne, filantropijne (?) Skończyły się również oswobodzicielskie skłonności w stosunku do innych narodów, w szczególności zaś w stosunku do Polski...7"
W swojej proklamacji do Królestwa Polskiego z 25 grudnia 1825 r. Mikołaj II zapewniał, że instytucje nadane przez Aleksandra I będą niezmienione; trwale istnieć będzie konstytucja?Jednak absolutnie nie uwzględniał jakiegokolwiek rozszerzenia dzieła swego poprzednika. Także Litwa, wbrew zresztą obietnicom Aleksandra, miała stać się, zdaniem Mikołaja, nierozerwalną częścią Rosji. Oświadczył (wg słów Mariana Kukiela) Konstantemu kategorycznie, iż nigdy, "nie dopuści żadnego ośmielenia myśli o jej połączeniu z Polską8.
Tak więc sytuacja w królestwie, piętnastolecie rządów Konstantego i Nowosilcowa, rozbrat pomiędzy tym, co zapisane w konstytucji, a rzeczywistością, powtarzające się akty gwałtu i okrucieństwa, wreszcie niedotrzymanie obietnic Aleksandra co do ziem litewsko - ruskich, sprawiły, że sytuacja dojrzewała do wstrząsu: pod koniec lat dwudziestych nadeszły niepokojące wieści z Europy.
2. Dlaczego doszło do powstania. Przyczyny pośrednie i bezpośrednie.
Odzyskanie przez Grecję w 1929 roku niepodległości, odbiło się szerokim echem, budząc nadzieje na wolność innych narodów. W lecie 1830 r. doszło do rewolucji lipcowej w Paryżu, która zakończyła się m.in. obaleniem starszej linii Burbonów. Wkrótce potem wybuchło powstanie belgijskie przeciwko związkowi z Holandią, naruszając porządek ustalony kongresem wiedeńskim. Wrzało w Niemczech. Istniało wrażenie, iż fala rewolucyjna ogarnia Europę, co pobudziło do czynu i Polaków.
Odżyły znów pretensje o niespełnione nadzieje na zjednoczenie wszystkich ziem polskich pod berłem carskim. Wzrosły obawy, by naruszona ustawicznym łamaniem konstytucji autonomia Królestwa nie doznała nowych ograniczeń, co miałoby zabezpieczyć Rosję przed oddziaływaniem nastrojów rewolucyjnych . W tych warunkach wzmogła się działalność konspiracyjna, jednak narastał także terror policyjny.
Mimo to, już w 1828 roku, po rozbiciu Towarzystwa Patriotycznego, powstało nowe sprzysiężenie. Doszło do niego w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty. Na czele spisku stanął podporucznik Piotr Wysoki, któremu udało się pozyskać obok wojskowych, także garstkę inteligencji. Szkoła Podchorążych Piechoty została utworzona przez w. ks. Konstantego 1815 roku, jednak główny nacisk w przygotowaniu młodych oficerów został położony na naukę regulaminów i musztry. Gdy do tego dołączyły się trudności awansowe i przetrzymywanie latami w szkole, budziło to wzrastające niezadowolenie podchorążych. Niezadowolenie to kierowało się przede wszystkim pod adresem przełożonych, wyższych rangą oficerów, a także w.ks. Konstantego. Założona w tych warunkach organizacja przygotowywała się do prędkiego wystąpienia zbrojnego, nie wprowadziła zaś bliżej sprecyzowanego programu społecznego czy politycznego, o który mieliby walczyć. Nie zapewnili sobie także kontaktów z ludem, choćby warszawskim, nie pomyśleli także o wczesnej organizacji władz powstania. Sądzono bowiem, iż wystarczy tylko rzucić hasło do walki o wolność, by podchwycił je lud, a walką pokierowaliby dawni generałowie napoleońscy9.
Szczególne ożywienie organizacji nastąpiło w roku 1830. Podjęto próbę pozyskania rzemieślników warszawskich, bez powodzenia starano się o poparcie wśród wpływowych osobistości. Jednak działalność organizacji nie mogła ujść uwadze policji carskiej. Jesienią 1830 r. Mikołaj I, powiadomiony o spisku, wydał polecenie aresztowania jego członków. Zbiegła się z tym decyzja cara o interwencji na zachodzie przeciwko rewolucji belgijskiej i francuskiej. Mikołaj I zamierzał użyć tam wojsk polskich, wprowadzając jednocześnie znaczne siły rosyjskie do Królestwa. Było jasne, iż groziło to likwidacją autonomii. W takiej sytuacji zapadła decyzja wywołania powstania. Wieczorem 29 listopada 1830 roku nieliczna grupa spiskowców dokonała nieudanego zamachu na w. ks. Konstantego w jego siedzibie w Belwederze. Wielki książę zdołał się ukryć. Gdy nie udało się zgodnie z planem wyprowadzić całego wojska z koszar, Piotr Wysocki na czele podchorążych przebił się przez opustoszałe ulice Warszawy na Stare Miasto, gdzie przy pomocy rzemieślników i wyrobników opanował Arsenał. W ciągu nocy i następnego dnia uzbrojona ludność Warszawy i część oddziałów polskich, która opowiedziała się po stronie spiskowców, opanowały stolicę. Wojska w. ks. Konstantego wycofały się do Wierzbna. Wojna z Rosją stała się w tym momencie nieunikniona.
Tak więc przyczyn wybuchu powstania było co najmniej kilka, pośrednio: sytuacja międzynarodowa, wrzenie rewolucyjne w Niemczech, Francji (rewolucja lipcowa), spowodowane antydemokratycznym, antyliberalnym, czy wreszcie antyludowym uciskiem Trójprzymierza, walka Grecji o niepodległość zakończona sukcesem. Niebagatelną rolę odegrał ogólny rozkwit myślowych tendencji romantyzmu, zarażający polskich intelektualistów i artystów.
Wreszcie do przyczyn bezpośrednich zaliczyć musimy fakty, które wynikły głownie z sytuacji europejskiej, a także posunięć Mikołaja I, realizujących idee rodem z Kongresu Wiedeńskiego, wynikające z zobowiązań politycznych państw koalicji antynapoleońskiej, a więc interwencji we Francji, planowanego udziału wojsk polsko - rosyjskich w Belgii. Nie można także pominąć faktu "sytuacji bez wyjścia", kiedy okazało się, iż spisek oficerów Szkoły Podchorążych Piechoty został wykryty przez policję carską. Faktem niezwykle istotnym, choć nieco późniejszym, była detronizacja cara przez sejm 25 stycznia 1831 roku, na wieść o straceniu przez władze rosyjskie uwięzionych dekabrystów.
Bibliografia
1.Ajnenkiel Andrzej, Leśnodorski Bogusław, Rostocki Władysław, Historia ustroju Polski \1764 - 1939\, Warszawa 1974,
2.Bazylow Ludwik, Historia dyplomacji Polskiej. T. III: 1795 - 1918, Warszawa 1982,
3.Gierowski Andrzej, Historia Polski 1764 - 1864, Warszawa 1985,
4.Kukiel Marian, Dzieje Polski porozbiorowe \1795 - 1921\, Londyn 1993,
5.Leskiewicz Janina, Kula Witold, Przemiany społeczne w Królestwie Polskim 1815 - 1864 , Warszawa -Wrocław 1979,
6.Wereszycki Henryk, Historia polityczna Polski 1864 - 1918, Paryż 1979.
1 Marian Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe (1795 - 1921), Londyn 1993, s. 175 - 177.
2 Józef Andrzej Gierowski, Historia Polski 1764 - 1864, Warszawa 1985, s. 163
3 Tamże, s. 166.
4 Marian Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe (1795 - 1921), Londyn 1993, s. 177- 178.
5 Tamże, s. 178 - 180.
6 Józef Andrzej Gierowski, Historia Polski 1764 - 1864, Warszawa 1985, s. 168.
7 Marian Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe ( 1795 - 1921), Londyn 1993, s. 187.
8 Tamże, s. 187.
9 Tamże, s. 182.