Prowadzona przez Rosję wojna krymska (1853-1856), zakończona klęską, zmusiła władze carskie do szerokich ustępstw. Car był zmuszony do przeprowadzenia szeregu reform ekonomicznych oraz sądownictwa. Z Syberii do Królestwa Polskiego zaczęli wracać uwięzieni tam zesłańcy. W kraju młodzież zaczęła tworzyć tajne kółka patriotyczne. Zaczął się okres manifestacji, które były krwawo tłumionych przez wojsko carskie. W kraju wzmagały się nastroje niepodległościowe. Wzrastał także niezadowolenie na wsi. Jedna z przyczyn było to, że ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów rosyjskich nie dotyczył ziem Królestwa Polskiego. W celu spacyfikowania nastrojów car Aleksander II powoływał na wysokie stanowiska polityków polskich, m.in. hrabiego Aleksandra Wielopolskiego, który został naczelnikiem Rządu Cywilnego. Z jego inicjatywy otworzono w Warszawie Szkołę Główną (status uniwersytecki).

Rozwój wydarzeń w Europie i narastanie nastrojów niepodległościowych wpłynął na sytuacje w kraju. Wykrystalizowały się dwa obozy polityczne: Białych i Czerwonych. Według koncepcji Białych należało prowadzić walkę za pomocą pokojowych manifestacji. i stopniowo uzyskiwać coraz większą autonomię Królestwa. Działacze rekrutowali się z ziemiaństwa, burżuazji i zamożnej inteligencji. Czołowym przywódcą Białych był bankier Leopold Kronenberg. Zwolennikami pełnej niepodległości Polski byli Czerwoni. Działali przede wszystkim, wśród młodzieży. Stworzyli oni rozwinięty system podziemnej administracji, policji, poczty oraz sieć drukarni. Na czele Czerwonych stał Komitet Centralny Narodowy, którego działaczami byli: J. Dąbrowski, S. Bobrowski, A. Giller, Z. Padlewski.. Przygotowując powstanie współpracowali z Ludwikiem Mierosławskim.

Wielopolski zaniepokojony był radykalizmem młodzieży w której widział zagrożenie dla stabilizacji w Królestwie. Mając informacje, że istnieje groźba wybuchu powstania, spowodował, że władze rosyjskie zarządziły pobór do wojska (tzw. branka),. W nocy z 14 na 15 stycznia ,w środku zimy, Rozpoczęła się branka. Duża część objętych poborem, , opuściła miasta i ukryła się w lasach. Komitet Centralny Narodowy postanowił natychmiast rozpocząć działania zbrojne. W nocy z 22 na 23 stycznia wydał Manifest. Mianował się Tymczasowym Rządem Narodowym i ogłosił wybuch powstania. Wezwał narody Polski, Litwy i Rosji do wspólnej walki z caratem. Ogłosił uwłaszczenie chłopów. Ale głównym zadaniem władzy powstańczej było przeprowadzenie walki o niepodległość Polski. Przeciw 100-tysięcznej armii rosyjskiej stacjonującej w Królestwie Polskim wystąpiło około 6 tysięcy ludzi słabo uzbrojonych (około 600 strzelb oraz broń białą). Ataki powstańczych oddziałów na garnizony rosyjskie nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Dowództwo rosyjskie mając informacje o możliwości wybuchu powstania już wcześniej zarządziło zgrupowanie swoich wojsk w dużych miastach. W pierwszym okresie dało to powstańcom możliwość dostępu do granic oraz pewna swobodę działania w terenie.


Dyktatorem powstania 25 stycznia 1863 roku został Ludwik Mierosławski (z powodu jego nieobecności w kraju funkcję tą pełnił naczelnik Warszawy Stefan Bobrowski). W związku z tym, że nie było możliwości opanowania Warszawy, postanowiono, że siły powstańcze uderzą na Płock. Tu miał ujawnić się skład rządu i tym samym rozpocząć legalną działalność. Plan ten nie powiódł się ponieważ jednostki powstańcze nie miały charakteru regularnych wojsk i nie poradziły sobie z regularnymi wojskami rosyjskimi. Walka przybrała charakter wojny partyzanckiej. Powstańcom nie udawało się odnieść znaczących sukcesów militarnych. Nie udało się także zgrupować większych sił w jednym rejonie. Kilkuset osobowe oddziały składające się ze słabo wyćwiczonych i źle uzbrojonych powstańców unikały większych bitew z Rosjanami. W walkach z przeciwnikiem starano się w jak największym stopniu wykorzystać element zaskoczenia. Do otwartych bitew nie dochodziło. W tym okresie stoczono około 500 potyczek (m.in. Nowa Wieś, Węgrów, Miechów, Małogoszcz, Kozłowa Ruda, Ignacew, Żyżyn). Wojska rosyjskie opanowały sztukę walki z rozproszonymi i małymi oddziałami polskim i w sposób systematyczny rozbijały je. W drugiej połowie 1863 roku niewiele już pozostało z początkowych sił powstańczych. Można założyć, że na obszarze Królestwa Polskiego, Litwy i Białorusi walczyło jednocześnie do 30 tysięcy powstańców Polsce dużej pomocy udzielały społeczeństwa państw zachodnich. Napływało uzbrojenie, fundusze. Natomiast władze Anglii, Francji i Austrii ograniczyły się tylko do wystosowania not dyplomatycznych do cara w intencji Polaków. Prusy i Rosja 2 lutego 1863 roku podpisały umowę o wzajemnej współpracy w likwidowaniu powstania w Polsce (tzw. konwencja Alvenslebena). W myśl tego porozumienia wojska rosyjskie, w celu ścigania oddziałów polskich, mogły wejście na tereny pruskie.

Niepowodzenia Ludwika Mierosławskiego (jego oddział po wkroczeniu do kraju 17 lutego został rozbity w rejonie Kujaw), oraz potrzeba uzyskania poparcia Białych dla powstania spowodowały, że Rząd Narodowy powołał 10 marca na dyktatora powstania Mariana Langiewicza. Działał on na terenie Małopolski, gdzie uda lo mu się stworzyć dość duży oddział, który odniósł kilka sukcesów w walce z wojskami rosyjskimi. Jednak i jego oddział został rozbity. Sam Langiewicz zmuszony był do podzielenia oddziału na kilka mniejszych, a sam przeszedł na terytorium Austrii i tu został internowany. Z innych dowódców należy wspomnieć: działającego na Litwie Zygmunta Sierakowskiego, na Białorusi Konstantego Kalinowskiego, w Lubelskim Walerego Wróblewskiego, w Małopolsce Józefa Hauke-Bosaka.

POWSTANIE STYCZNIOWE

W stolicy został wyłoniony rząd pod przewodnictwem Karola Majewskiego. Rząd Narodowy liczył, że na zachodzie zostanie utworzona koalicja Austrii, Anglii oraz Francji, która dokona na ziemiach polskich zbrojnej interwencji. Dlatego starano się podtrzymywać walkę za wszelką cenę. Tymczasem z całej Europy napływali ochotnicy m.in. z Węgier, Włoch, Francji, Niemiec, Czech. Na terenie Galicji i w zaborze pruskim tworzone były ciągle nowe oddziały umożliwiające kontynuowanie walki. Przebieg działań w kraju był podobny. Pojawienie się nowego oddziału partyzanckiego na danym obszarze i jego kilka zwycięstw, zorganizowanie się Rosjan, skierowanie przeciw niemu silniejszych sił i albo rozbicie oddziału lub wypchnięcie go za granicę. Tylko nielicznym dowódcom udawało się unikać decydujących starć i przez dłuższy czas prowadzić walkę. Przewaga armii rosyjskiej była jednak ogromna (300 tysięcy żołnierzy). Oddziały powstańcze liczyły od kilkunastu do kilkudziesięciu powstańców.

We wrześniu 1863 roku zostali odwołani ze stanowisk margrabia Wielopolski oraz wielki książę Konstanty. Nowym gubernatorem: na Litwie został Michał Murawiew (zwany Wieszatielem), w Królestwie Polskim generała Teodor Berg. Zaczęli oni stosować bezwzględny terror. Siły powstańcze były już wyczerpane, a nadzieja na wojnę europejską i pomoc z zachodu rozwiewała się. Administracja powstańcza przeżywała kryzys spowodowany licznymi aresztowaniami. 18 października 1863 roku członkowie Rządu Narodowego oddali dyktatorską władzę w ręce Romualda Traugutta. Przystąpił on do przebudowy sił powstańczych. Nadał siłom powstańczym regularną organizację wojskową, tworząc 5 korpusów. Tym samym luźne oddziały utraciły swoją niezależność, stając się częściami składowymi pułków lub dywizji. Dyktator odłożył też powołanie pospolitego ruszenia na wiosnę następnego roku z powodu zbliżającej się zimy. Jednak odziały powstańcze ponosiły klęskę za klęską. Siły powstańcze zostały ostatecznie rozbite w Lubelskiem i na Podlasiu. W okolicach Sandomierza i Kielc utrzymywał się oddział generała Józefa Hauke-Bosaka. 24 listopada oddział ten odniósł zwycięstwo pod Opatowem, ale już 16 grudnia poniósł porażkę pod Bodzechowem. 21 lutego po krwawym szturmie Opatowa musiał się wycofać. W trakcie odwrotu został osaczony i rozbity. Generał Hauke-Bosak walczył w tym rejonie do kwietnia 1864 roku.


Władze austriackie zarządziły w Galicji tzw. stan oblężenia i rozpoczęły likwidowanie wszelkich akcji na rzecz powstania. To samo wcześniej przeprowadzili Prusacy na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Walki powstańcze tymczasem dogasały. Dnia 11 kwietnia został aresztowany Romuald Traugutt wraz ze swoimi współpracownikami. 5 sierpnia 1864 roku zostali oni straceni w Cytadeli Warszawskiej. Rozproszone i drobne grupy powstańców jeszcze jakiś czas ukrywały się po lasach i wsiach. Na Podlasiu najdłużej bronił się oddziałek księdza Stanisława Brzóski. Ale i on jesienią 1864 poniósł klęskę (został powieszony w maju 1865 roku). W ciągu półtora roku powstańcy stoczyli około 1200 potyczek.

Po zakończeniu działań, uczestników powstania masowo zsyłano na Syberię, wielu z nich zginęło w wyniku egzekucji. Tylko niewielu udało się uciec na zachód. Car nałożył kontrybucje na mieszkańców ziem objętych walkami; ziemiaństwu polskiemu konfiskowano majątki. Na terenie Królestwa przedłużono stan wojenny na następne 50 lat. Pozwoliło to na stawianie przed sądami wojskowymi byłych powstańców. Car podjął także decyzję o likwidacji odrębności Królestwa - wcielono je do Rosji jako Kraj Nadwiślański. Kraj został podzielony na 10 guberni.

---