Autor: Małgorzata Gładysz
Dane bibliograficzne: François Fejtö, Praski zamach stanu 1948, Warszawa 1990
Jest to wydanie II. Tytuł oryginału z 1976 roku: „Le Coup de Prague”. Książka ta powstała przy współpracy i pomocy Vladimira Claude'a Fišery, historyka, doktora nauk humanistycznych, wykładowcy na wydziale badań języków i kultur w Portsmouth.
François Fejtö urodził się w 1909 na Węgrzech, historyk i dziennikarz; 1933 więziony za sympatyzowanie z ZSRR i wcielanym tam ustrojem, jeszcze przed wojną uznał sowiecki komunizm za deformację idei socjalizmu; od 1939 mieszka we Francji; autor książek m.in. Praski zamach 1948, Europa Wschodnia po śmierci Stalina: historia krajów demokracji ludowej 1953-1973, Józef II: Habsburg rewolucjonista, Bóg, człowiek i jego diabeł .
Książka François'a Fejtö pt. ”Praski zamach stanu” poświęcona jest dramatycznym wydarzeniom lutego 1948 roku w Czechosłowacji, które zakończone zostały przejęciem władzy przez komunistów.
Pomysł na napisanie tej książki zrodził się w głowie autora po rozmowie z jednym ze znanych ówcześnie polityków, który w dyskusji o wydarzeniach z 1948 roku stwierdził, że przejęcie władzy w Czechosłowacji przez komunistów było przesądzone wskutek obecności na tych ziemiach armii radzieckiej, choć prawdą jest, że wojsk rosyjskich wtedy w Czechosłowacji nie było.
Jak sam autor pisze w wprowadzeniu brak dogłębnej wiedzy o tym temacie był jednym z dwóch powodów napisania w/w książki. Natomiast drugim powodem, ważniejszym dla samego François'a Fejtö był brak badań historycznych. Swoją książkę pisał on w 1976 roku. Na tym etapie jedyną pozycją, która wszechstronnie traktuje to wydarzenie to książka Huberta Ripki pt. „Le Coup de Prague, Paryż 1949). Ripka jako jedna z ofiar i uczestnik tego dramatu pisze stronniczo. Jego praca jest cennym świadectwem tamtych dni, lecz mimo to jest ona niepełna.
Dokładniejsze zrozumienie tematu umożliwiają źródła i świadectwa dostępne po 1949 roku. François Fejtö w swojej pracy wykorzystuje m.in. publikacje brytyjskich i amerykańskich dokumentów dyplomatycznych. Są one niekompletne, lecz mimo wszystko rzucają światło na międzynarodowe aspekty przekształcenia Czechosłowacji w państwo komunistyczne. Na tym etapie, w 1976 roku, archiwa radzieckie i francuskie są nadal tajne. Jednak dla zrozumienia atmosfery międzynarodowej bardzo pomocne są notatki i oceny informacji nadchodzących z Pragi sporządzane w latach 1947- 1948 przez Vincenta Aureola na łamach „Journal du septennat” („ Dziennik siedmiolecia”). Ważnym źródłem są również pamiętniki i pozycje opracowane po roku 1949 przez osoby uczestniczące w wydarzeniach z 1948 roku. Byli to m.in. Jaromir Smutny, Ivo Duchački, Bohumil Laušman, Paul Barton i inni.
François Fejtö wspomina również o ważności opublikowanych pozycji po roku 1962, kiedy to doszło do pierwszej czechosłowackiej odwilży. Po tym roku część historyków otrzymała zgodę na wykorzystanie wielu archiwów m.in. archiwum Komitetu Centralnego Partii i jej organów, archiwów innych partii, jak również archiwów ministerstw, związków zawodowych i innych masowych organizacji. Opublikowano wiele pozycji na ten temat, których główne rezultaty i tezy zebrał w całość i podsumował żyjący na emigracji pisarz Pavel Tigrid. Jednak najwybitniejszym historykiem zajmującym się praskim zamachem stanu według Fejtö był autor monografii naukowej pt.” Ceskoslovensky Ŭnor 1948” („Czechosłowacki luty 1948”) kryjący się pod pseudonimem Jan Šwec. Ukończył on pisanie już po zdławieniu Praskiej Wiosny, dlatego też książka ta nie mogła ukazać się w Czechosłowacji. Została jednak wydana na Zachodzie. Pozycja ta jest o tyle wartościowa, ponieważ jej twórca zebrał w niej bogatą dokumentację źródłową, którą za zgodą jego przyjaciół Fejtö wykorzystał w swojej pracy. Równie ważnym źródłem dla autora były wspomnienia i opinie mieszkających na Zachodzie Czechów i Słowaków, którzy odegrali rolę w wydarzeniach lat 1945- 1948.
François Fejtö stara się nie tylko odtworzyć przebieg wydarzeń, które doprowadziły do lutowych wydarzeń, lecz także uchwycić i przedstawić mechanizm właściwego ruchom komunistycznym schematu działania. Autor nie miał na celu uzasadniania jakiejś, z góry przyjętej tezy. Wręcz przeciwnie. Starał się dociec, w jaki sposób doszło do wydarzeń z lutego 1948 roku, jak i dlaczego było to możliwe, a także jak to się stało, że społeczeństwo czechosłowackie stało się nietolerancyjne w stosunku do jakiejkolwiek opozycji, że stało się społeczeństwem autokratycznym, nietolerancyjnym. Przede wszystkim jednak Fejtö dużo uwagi poświecił czynnikom ideologicznym, które wywarły wpływ na walkę o władze, a może nawet ją zdominowały.
Praca ta podzielona jest na rozdziały i podrozdziały, które łączą się ze sobą w spójna całość. Wydarzenia przedstawione są w sposób prosty i klarownie. Opatrzona jest również przypisami, skorowidzem nazwisk, a także aneksem, w którym pokrótce przedstawione są późniejsze losy uczestników opisywanych wydarzeń. Autor wykazuje wielką dbałość o szczegóły i szeroki opis poszczególnych zdarzeń. Wszystko to sprawia, że książka napisana jest przystępnie, dla szerokiego grona odbiorców. W wydaniu polskim pominięty został wykaz źródeł i literatury, a także aneksy zawierające m.in. streszczenie głosów prasy zachodniej, omówienie oficjalnych oświadczeń KPCz itp.
Niewątpliwie zaleta tej książki jest uchwycenie mechanizmów i sposobu działania ruchu komunistycznego. Praca ta zawiera wiele materiału umożliwiającego refleksję na temat funkcjonowania systemu komunistycznego. François Fejtö podjął próbę opisania międzynarodowych warunków, w których przyszło się po II wojnie światowej Czechom i Słowakom odnaleźć, a także zrekonstruowania powojennej atmosfery politycznej. Starał się również przedstawić sytuację wewnętrzną Czechosłowacji, czynniki społeczne, ekonomiczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne sprzyjające bądź nie rozwojowi systemu komunistycznego. Wiąże to jednocześnie z początkiem zimnej wojny między Wschodem i Zachodem. Jako podsumowanie i zakończenie przedstawione są ostatnie fazy walki o władzę, która kończy się zwycięstwem partii komunistycznej.
Książka ta nie jest jednak pozbawiona pochopnych stwierdzeń czy nawet pomyłek wynikających niewątpliwie z mało zaawansowanych badań i braku wyczerpującej literatury naukowej traktującej o tym temacie.
Uważam, iż jest to książka ciekawa i łatwa w czytaniu. W sposób prosty i jasny przedstawia zawiłe wydarzenia roku 1948. Ważnym jest to, iż autor w celu przybliżenia czytelnikowi przyczyn takiego rozwoju sytuacji w Czechosłowacji cofa się do wcześniejszego okresu i wydarzeń w nim zachodzących. Dzięki temu przedstawia je szczegółowo i całościowo.
Jednocześnie braki i pomyłki w niej występujące są wynikiem nikłej literatury naukowej i opracowań dotyczących powyższego tematu, a nie braków w warsztacie autora. Obniża to wartość jego pracy, ale moim zdaniem nie dyskwalifikuje jej.