Życie i twórczość Samuela Twardowskiego
Bibliografia:
Czesław Hernas Barok, str. 302-313
Julian Krzyżanowski Dzieje literatury polskiej, str. 132-134
J. Pietrusiewiczowa, J. Rytel, Z. Libera, M. Straszewska, J. Kulczycka-Saloni Literatura polska od średniowiecza do pozytywizmu, str. 157-162
Wyd. zbiorowe Uniw. Jagiellońskiego Historia literatury polskiej w zarysie, str. 113-114
Wikipedia
Biografia:
ur. przed 1600r. w Lutyni pod Jarocinem (Wielkopolska), zm. 1661r., pochowany w kościele bernardyńskim w Kobylinie
herbu Ogończyk
Samuel Ludwik Twardowski = Samuel ze Skrzypny
wywodził się z niezamożnej szlachty wielkopolskiej
kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu
zasmakował trudów wojennych, w 1621r. walczył w bitwie pod Chocimiem, w 1622r. u boku księcia Krzysztofa Zbaraskiego odbył podróż dyplomatyczną do Turcji pełniąc funkcję sekretarza polskiego poselstwa (było to ważne wydarzenie w jego życiu, gdyż od wierszowanej relacji opartej na diariuszu tej podróży rozpoczyna swoją twórczość) później „dworskie deptał progi”, służył m.in. u Janusza Wiśniowieckiego i Bogumiła Leszczyńskiego; dzierżawił majątki, „biedząc się z fortuną”; występował w roli rozjemcy sądowego
często, pod wpływem wydarzeń politycznych, zmieniał miejsce pobytu (z Wielkopolski przenosił się dwukrotnie na kresy wschodnie do Zarubiniec pod Zbarażem, stąd uciekł przed Kozakami w 1639r. i osiadł w poznańskiem jako dzierżawca ziemi)
brał udział w kapitulacji wojsk polskich pod Ujściem; początkowo popierał Karola Gustawa (napisał nawet wiernopoddańczy wiersz ku czci Karola Gustawa „Omen królowi szwedzkiemu...”), potem (1656) Jana Kazimierza
jeden z najwybitniejszych twórców polskiej epiki barokowej, obdarzono go - za Wespazjanem Kochowskim - mianem "polskiego Marona" („nowego Sarmatów Marona”)
zwany polskim Wergiliuszem
typowy reprezentant sensualistycznego nurtu sztuki barokowej
wielbiciel dzieł Jana Kochanowskiego i kontynuator jego tradycji <w nieco przygaszonym, sarmackim wydaniu>, napisał m.in. treny na śmierć córeczki Marianny, odległe i nieudolne echo pierwowzoru; „Satyr na twarz Rzeczypospolitej...” (1640) to poemat nawiązujący do konstrukcji ideowo-artystycznej „Satyra” J.Kochanowskiego, gdyż śladem renesansowego poprzednika mitologiczny bohater, wychodząc z „beskidzkich lasów” krytykuje zniewieściałość współczesnej szlachty, wady i przywary innych stanów
czołowy kronikarz-epikarz, historyk i tłumacz, piewca czynów Władysława IV, wojny z Moskwą i wojny domowej z połowy stulecia
dbał o los swych dzieł, przede wszystkim o ich druk, starannie przepisywał rękopisy
wśród przyjaciół uważany za wieszczka polskiego Parnasu
jest typowym przedstawicielem i wychowankiem programu ideologicznego kontrreformacji
z poetycką kokieterią przejmował znamienny dla sarmackiego baroku dialog z muzami, stylizując się na szlacheckiego prostaka, ale -jak to trafnie dostrzegał- muza jego pozornie „nieozdobna” miała się „zawsze ku stanom wysokim”
w jego dziełach łączą się tradycje kulturowe szlacheckich zaścianków z zafascynowaniem obserwatora dworskich przepychów
Twardowski dobrze rozumiał szczęście „folawarku błogosławionego”, ale zaangażowany był w smakowanie kunsztów współczesnej cywilizacji i jej dążeń do okazałości
łączył potrydenckie idee reformy moralnej, zachęcał do takiej pokuty, która jest przyjemnością
swoje myśli w utworach wypowiadał nie tylko przez konstrukcję fabuły, przypadków ludzkich, które ucza, ale we wszystkich dłuższych utworach chętnie korzystał z dygresji, przemówień wkładanych w usta bohaterów, wątków wtrąconych
w jego poetyce tradycja antyku staje się balastem, pozwala odpoczywać twórczej wyobraźni, staje się sprawnością rzemiosła, która wypiera inwencję
sztukował bieg myśli banalnymi figurami, epitetami, alegoriami; nadużywał porównań i epitetów homeryckich; mieszał wyobrażenia kultowe antyczne i chrześcijańskie; stałe plątnanie banalnych figur w inwersje składniowe i układanie apostrof tworzyło raczej płaską sztuczność niż kunszt
niezwykle wrażliwy na urodę świata; stawiał sobie za cel odtworzenie rzeczywistości w całym jej bogactwie, podporządkowywał wrodzone skłonności talentu surowemu rygoryzmowi kontrreformacyjnej moralności z jej kultem ascezy, nastrojów pokutnych i deklaracją dewizy memento mori
nadmiar odsyłaczy mitologicznych i nadmiar środków ekspresji wprowadził do jego dzieł zewnętrzną okazałość; pisał zdaniami inwersyjnymi, którym narzucał często retoryczna afektację, lubował się w budowaniu ciągu pytań, a później ciągu odpowiedzi; wśród gęstwy figur i środków erudycyjnych zdarzały się eksperymenty nowatorskie i pomysłowe, np. próby instrumentacji głoskowej (żył w czasie, gdy poezja polska dopiero dorabiała się tego środka wyrazu) m.in. w „Pamięci śmierci... Aleksandra Karola Królewica Polskiego i Szwedzkiego, który był lamentem instrumentowanym głoską „ł”
niepokój epiki Twardowskiego odtwarza ruch jako żywioł życia, ale często jest to dynamizm pozorny, nie wynikający z biegu wydarzeń, ale z nagromadzenia zabiegów stylistycznych; z kolorów, ruchu, przestrzeni składają się jego syntetyczne obrazy wyrażeń (np. w opisie pola erekcyjnego czy pola bitwy nie ma jednostek, lecz ruchliwy tłum przedstawiony jako przewalające się burzowe chmury, nad którymi migają chorągwie i połyskuje żelazo; w ruchu zbiorowości ginie jednostka, ale Twardowski stosuje też szkic ruchu i zmiany do portretu jednostki, starając się w ten sposób odtworzyć psychologię bohatera, gdyż nie wystarczy tylko powiedzieć, że bohater jest zaskoczony, lecz trzeba dążyć do odtworzenia sytuacji zaskoczenia (próby psychologii spotykamy głównie w „Dafnidzie” i „Nadobnej Paskwalinie”, czyli w utworach opowiadających o losach jednostki)
wykorzystywał barokową metaforę światła i ciemności, która powszechnie wyrażała przeciwstawienie Boga i szatana, dobra i zła; u Twardowskiego miała ona natomiast pogłębić portret psychologiczny jednostki, nadając mu jeszcze inną wartość znaczeniową: czarna noc, mrok zupełny - to wyraz pełnej samotności człowieka, wschodzące słońce - wyraz powrotu do psychicznej równowagi; sposób interpretacji przeciwstawienia lux-tenebrae (światło-ciemność) z konwencjonalnego topu u Twardowskiego czynił sprawny środek wyrazu
kolor sam w sobie właściwie dla Twardowskiego nie istniał, operował on pełną lśnień symboliką kolorystyką; zaliczany do najlepszych kolorystów spośród pisarzy staropolskich
Twórczość:
„Przeważna legacyja ... Krzysztofa Zbaraskiego ... do ... Cesarza tureckiego Mustafy w roku 1621” wydana w 1633r. to pełen dygresji poetycki itinenariusz (dziennik podróży) z podróży na Wschód; diariusz pisał na żywo w czasie podróży, dopiero przeszło 10 lat później zasiadł do opracowania poematu, bardziej dbając o przekazanie czytelnikowi autentyzmu wrażeń niż o prawidła gatunku i stylu; swoboda kompozycyjna, autentycznośc przeżyć, ale też afektacje (wypowiadanie się w sposób przesadny, sztuczny, afektowany) i erudycyjne koncepty; na plan pierwszy wychodzą wrażenia olśnionego Wschodem podróżnika, który ogląda dziwny kraj okiem poety, chrześcijanina i Sarmaty (z chrześcijańską dumą ogląda antyczny „meczet Zofiej Świętej”, z zainteresowaniem streszcza podania i anegdoty związane z opisywanym krajem, na wiarę „pogańską” Wschodu ma pogląd z góry ukształtowany, pogardliwy, z rubasznością opowiada o wulgarnym żarcie polskich towarzyszy z kultowych obyczajów Wschodu; zmienność epizodów, ocen, nastrojów; wyobraźnię porusza przyroda Wschodu, groza gór, przepych pałaców i ceremoniału; od czasu do czasu wprowadzany dyskretnie dystans wobec opisywanego świata; dzieło to zapowiada typowe cechy sztuki pisarskiej poety: zamiłowanie do opisów wschodniego przepychu, budowli, przyjęć i uroczystości, do drobiazgowego cieniowania realiów egzotycznego obyczaju
„Nagrobek P. Samuela Twardowskiego...” napisany w 1661r. <rok jego śmierci> to niezwykle przemyślane dzieło autobiograficzne, w którym m.in. Twardowski ocenia swą twórczość literacką, wspomina o pobycie na dworze u Wiśniowieckich i Leszczyńskich
„Pałac Leszczyński...” wydany w 1643 to połączenie poematu opisowego z poematem genealogicznym; utwór okolicznościowy, panegiryk zawierający opis pałacu w Lesznie
„Władysław IV, król polski i szwedzki” napisany w 1649r. to złożony z epizodów poemat biograficzny; osią narracji uczynił odtwarzanie gwałtownych zmian, wyrażonych przez dekoracje, ruchy aktorów, światło i dźwięki; łączy zamierzenia epika i panegirysty
„Szczęśliwa moskiewska ekspedycja... Władysława IV...” wydana w 1634 to utwór, w którym do konfliktu politycznego dodany został konflikt pomiędzy Jędzami i Zgodą; dzieło nasycone skojarzeniami mitologicznymi; głosi wyższość współczesnych bohaterów nad „starożytnymi Achillesami”
„Wojna domowa z Kozaki i Tatary” wydana (po ocenzorowaniu) w całości w 1681r. to najobszerniejszy utwór poruszający epickie, batalistyczne tematy; w tym dziele na kanwie epickiej narracji wypowiadal swoje refleksje polityczne, moralistyczne, satyryczne; łączy zamierzenia epika i publicysty; to relacja, oparta na świadectwach uczestników i dokumentach, o wojnie z Chmielnickim; nie przedstawił w niej plastycznej wizji epoki ani słusznej oceny ideologii politycznych, które doprowadziły do konfliktu
„Dafnis drzewem bobkowym” to wydany w 1638r. poemat <sielanka dramatyczna> złożony oktawami; pisząc go Twardowski korzystał z motywów i wzorów europejskich (temat zaczerpnął z „Metamofroz” Owidiusza); w utworze toczy się żywa dyskusja nt. problemu miłości i filozofii życia; owidiuszowską opowieść o Dafnidzie przemienionej w drzewo bobkowe przejął z libretta opery V. Puccitellego; w poemacie zostały rysy teatralne, dialogi i monologi; poprzedzona Prologiem z opisem świtu i budzącej się Jutrzenki i zakończona Epilogiem o nadchodzącej nocy; ma 14 scen; opowiada o tragicznej miłości, o bohaterach bezradnych wobec żywiołu; nie ma sporu o miłość, bo nie jest możliwy spór o żywioł natury, któremu wszyscy podlegają, jest natomiast logiczna aprobata praw miłości; głosi nieuchronność praw natury, wypowiedział się przeciwko moralistom, a ustami Kupidyna dopowiedział swoją apologię <obrona sprawy, zasady a. osoby; usprawiedliwienie; pochwała> do końca (choćby nie wiem jak wystrzegano i chroniono się przed miłością, to Kupido i tak znajdzie na to sposób); Kupidyn ostro wypowiada się pod adresem „Mistrzów” potępiających ziemską miłość, kpi z dyskursów, z ataków na miłość wygłaszanych z „katedr i kazalnic”, ucieczkę do klasztoru uznaje za bezcelową; podaje argument piewców urody świata, przyjmujących, iż to, co się dzieje w życiu, dzieje się za zgodą stwórcy świata; to adaptacja mitu o bogu Apollinie napastującym nimfę Dafne <cnotliwą wyznawczynię bogini Diany>, która, by uniknąć gwałtu, zmienia się w laur; dramatyczna ucieczka Dafne i jej metamorfoza pozwala pisarzowi wymodelowac ulubiony barokowy motyw ruchu, zmienności, przemijania; mit interpretowany jako fabuła o moralnym heroizmie i ocalonej czystości; poeta zaakcentował ascetyczny morał, potępił „sprośne żądze” w końcowej skardze Apollina; utwór nasycony atmosferą erotyzmu; w dziele brak troski o przyblizoną wierność historyczną, brak poczucia dystansu wobec czasów starożytnych właściwego pisarzom renesansowym; przebaczająca Apollinowi Dafne i Apollo pokutujący za swe winy to już antyk schrystianizowany, podporządkowany nadrzędnej i narzuconej z zewnątrz tendencji ideologicznej; sielankowa sceneria utworu, liczne opisy przyrody w dzień i w nocy; obrazy lasów i łąk odzwierciedlają rozmiłowanie w krajobrazie ojczystym mimo działania sztucznej, sielankowej konwencji
„Nadobna Paskwalina z hiszpańskiego świeżo w polski przemieniona ubiór...” wydana w 1655r. to szeroko zakrojony poemat <powieść wierszowana> o filozofii życia, synteza wyrażona w romansie przygodowym; zwana „romansem alegorycznym”; dedykowana Krzysztofowi Opalińskiemu; poeta jeszcze raz podjął temat dramatu miłości; Twardowski, starszy już wówczas, inaczej widział dylematy miłości niż w „Dafnidzie”; motywem centralnym stał się dla niego sławny romans pastoralny Hiszpana J. Montemayora „Diana zakochana” i włoskie dzieło opisujące analogiczną historię; Twardowski swobodnie powiązał tu mitologie antyczną i wyobraźnię chrześcijańską, realne miejsca (akcja w Lizbonie u schyłku XVIw.) i antycznych bohaterów (Wenus, Mars, skruszony Apollo) obok zwykłych śmiertelników (piękna Paskwalina), tworząc nadrealny klimat opowieści o zadrości, namiętności, także o psychicznym przeobrażeniu i - przez topos drogi oddanym - doświadczeniu duchowym; doznania i wędrówka Paskwaliny mają charakter inicjacji ku samowiedzy; wszystko dzieje się w baśniowej, onirycznej przestrzeni jak ze snu; Twardowski najpewniej tu ujawnił swój warsztat poety kolorysty, wrażliwego jak malarz na kształty, barwy, światłocień; wiele tu obrazów ściśle wizjonerskich: pałac Wenery, rozświetlane słońcem włosy Paskwaliny, domek Apollina, ogon pawia, klasztor Junony - opartych na kontraście cząstek składowych; prekursorski, zdaniem slawistów, wobec romantyzmu i surrealizmu ostatni poemat Twardowskiego reprezentuje ten malarsko-wizyjny styl poezji baroku, który w XIX wieku ponowi Juliusz Słowacki;
w Lizbonie naprzeciw siebie stoją dwa pałace: Paskwaliny i Wenery; która z nich zostanie uznana za najpiękniejszą?; dawną mitologię uznaje poeta za dziedzictwo i własnośc chrześcijańskiej Europy, ale ogląda to dziedzictwo przez pryzmat chrześcijańskiego dualizmu teologicznego, przypisuje więc pozytywnym i negatywnym wyobrażeniom kultowym Kościoła te tradycje mitów pogańskich, które dały się sprowadzić do koncepcji dualistycznej: Olimpu i podziemia, raju i piekła; Diana nie jest Matką Boską, ale może wystepowac jako jej literacki synonim (Paskwalina zwraca się do niej słowami: „Panno święta”); Diana udziela nauk chrześcijańskich i zapowiada sąd ostateczny Jowisza; na tej samej zasadzie inny ciąg antycznych mitów i postaci wyrażał chrześcijańskie wyobrażenia piekła; grupa bogów miała wysoko zantropomorfizowaną biografię: Mars jako bóg wojny czy Wenera jako bogini miłości starzeją się; szesnastowieczna Wenera narzeka, że zgrzybiały ze starości Wulkan nie jest już dobrym kochankiem; bogowie przystosowuja się do sytuacji politycznej Europy: Wenera uciekła z Cypru do Lizbony, bo Cypr zajął sułtan turecki Selima II, do Portugalii zbiegł też Mars; Wenera walczy z Paskwalina o laur najpiękniejszej, Mars zawędrował z wojskiem portugalskim aż do Ameryki, poznał nowa technikę „wojny inżynieryjnej”, dowodzi artylerią, osobiście zajmuje się podkładaniem min pod warowne mury miast; najszlachetniejsi bogowie przejęli funkcje substytutów teologicznych i starają się pomagać w krzewieniu ducha potrydenckiej reformy; źródłem cierpień w poemacie staje się nieodwzajemniona miłość , której bezpośrednim sprawcą jest Kupidyn-alegoria żywiołu; istotna różnica w stosunku do „Dafne” jest taka, że tam poeta uważał, iż żywioł może być źródłem tragedii, że panuje on nad człowiekiem; w „Nadobnej Paskwalinie” miłość wzniecona przez Kupidyna nie jest żywiołem, lecz „zwierzęcą żądzą”, nad którą człowiek korzystający z pomocy bogów może zapanować; Paskwalina szuka wyjścia z dramatycznego konfliktu, szuka postaw harmonijnych, zabezpieczonych od cierpień miłości; pełna przygód wędrówka Paskwaliny przez nieznane kraje jest przeglądem ówczesnych mitów o życiu szczęśliwym: bohaterka poznaje filozofię pustelnika, rybaka chwalącego ubóstwo i szczęście rodzinne poza społeczeństwem, wzór życia czułych pasterzy mieszkających z kochankami w dzikiej puszczy, arystokratyczną wersję niezależności, reprezentowaną przez odosobnienie Apollina; celem wędrówki i spełnieniem marzenia o harmonii jest życie w pokucie, w odosobnieniu klasztornym; pod opieką Junony Paskwalina staje się pokutnicą i założycielką nowego klasztoru, gdzie poskromicielki Kupidyna żyć będą w pokucie, która jest rozkoszą; szczęście Paskwaliny to duma ze zwycięstwa nad Wenerą, duma ze swej piękności, wolność, zdrowie, wczasy, sen spokojny; pojęcia klasztoru używanego w poemacie nie należy rozumieć zbyt dosłownie;potępienie pogańskiego kultu miłości ziemskiej: przez wyrzeczenie się miłości można odnaleźć wewnętrzną harmonię-tę myśl zawarł Twardowski w końcowych wierszach poematu, a wcześniej wyraził to w dramatycznym epizodzie niszczenia strzał Kupidyna przez Paskwalinę i jego samobójstwa <powiesił się on na drzewie mirtowym>; nagana miłości w „Nadobnej Paskwalinie” nie jest próbą prostackiego moralizatorstwa ani mistycznego filozofowania lekceważącego naturę człowieka, lecz rozważaniem nad sensem miłości, mówiącym o szczęściu wyrzeczenia, ale i o urodzie ciała; historia Paskwaliny-próżnej i zarozumiałej kokietki „nadludzkiej urody” przeżywającej wewnętrzny przełom pod wpływem nieszczęśliwej miłości do Oliviera i odbywającej pielgrzymkę pokutną, aby osiąść wreszcie w klasztorze, powiela modny w baroku schemat bohatera - nawróconego grzesznika; wyższość życia kontemplacyjnego nad światowym, potępienie uczuć ziemskich na rzecz pokuty i ascezy; odbicie sprzecznych dążeń człowieka doby baroku, jego kompleksów i rozterek, dramatu jego wyborów ideowych święci w tym dziele najpełniejsze triumfy
1