W okresie IV Republiki (1945-58) Francja nie zaznała spokoju społecznego, stabilizacji politycznej i gospodarczej.[1] Literatura prawnicza i politologiczna wskazuje na następujące przyczyny tego stanu rzeczy:
• Nadmierny zakres kompetencji Zgromadzenia Narodowego
• Słaba pozycja prezydenta i rządu
• Nieodpowiedni system wyborczy
• Nadmierne rozbicie polityczne społeczeństwa
• Słabe partie - skłócone i niezdolne do tworzenia systemu stabilnych sojuszy
Głównym jednak źródłem kryzysu w dobie IV Republiki Francuskiej, zaostrzającym podziały i napięcia, była nieumiejętność rozwiązania problemu dekolonizacji po 1945 roku. Francja, w odróżnieniu chociażby od Wielkiej Brytanii, nie tylko prowadziła twardszą politykę kolonialną na przestrzeni wieków, ale i po drugiej wojnie światowej nie chciała pogodzić się z pewnymi nieodwracalnymi procesami. Wiele dotychczasowych potęg kolonialnych potrafiło poradzić sobie z kwestią rozpadu ich imperiów na drodze pokojowej - poprzez uznanie niepodległości nowych państw. W efekcie zatrzymały one swoje wpływy gospodarcze i kulturowe w byłych koloniach, a pośrednio także polityczne. Z kolei „(…) Francja wybrała taktykę zbrojnego tłumienia wyzwoleńczych aspiracji ludności kolorowej” [2]. Doprowadziło to do dwóch poważnych konfliktów: wojny w Indochinach i wojny algierskiej.
Kryzys algierski osiągnął punkt szczytowy 13 maja 1958 roku, kiedy na znak protestu wobec zbyt liberalnej polityki rządu, zbuntowały się elementy kolonizatorskie w Algierii, poparte przez koła wojskowe o skrajnym nastawieniu politycznym. Celem antyrepublikańskiego puczu wojskowego było powołanie nowego prawicowego rządu, który miał zrealizować hasło „Algierii Francuskiej”. Powstały trzy ośrodki władzy:
• Pierwszy w Paryżu na czele z prezydentem René Coty i rządem -słaby i bez społecznego poparcia
• Drugi w Algierze (stolicy Algierii) - kierowany był przez zbuntowanych generałów oraz Komitet Ocalenia Publicznego; miał poparcie tamtejszych Francuzów dążących do stworzenia Algierii Francuskiej
• Trzeci w prywatnej rezydencji generała de Gaulle'a w Colombey-les-deux-Eglises (początkowo)
Gdy pojawiło się widmo wojny domowej i kryzys polityczny nasilał się, na scenę polityczną po kilku latach milczenia, wrócił generał de Gaulle. Podjął on konsultacje z licznymi politykami, począwszy od Guy Mollet'a a na byłym prezydencie Vincent Auriol'u kończąc. 27 maja 1958 generał opublikował komunikat, informujący, iż oto podjął on już kroki zmierzające do utworzenia rządu zdolnego do zapewnienia jedności i niepodległości państwa. Generałom w Algierii wyraził zaufanie i obiecał nawiązać z nimi kontakt. Komunikat wywołał zaskoczenie, gdyż sugerował rozpoczęcie procesu sukcesji, podczas gdy rząd nadal działał. Ponadto przemawiał tonem dowódcy, tak jakby już był u władzy. Tak nie było. Charles de Gaulle był jednak autorytetem, akceptowanym przez różne kręgi społeczne i różnorodne partie polityczne, ponieważ:
1. Jako wojskowy miał posłuch w armii - tej zbuntowanej i tej w Metropolii.
2. Przemawiała za nim historia i sława męża - patrioty, który w 1940 roku nie zgodził się na współpracę z Niemcami, lecz ratował honor Francji poprzez wspólną walkę z sojusznikiem brytyjskim. Przyczynił się do wyzwolenia kraju.
3. Był rzecznikiem silnej władzy wykonawczy, co dawało mu poparcie Francuzów stęsknionych stabilności politycznej i trwałości rządu.
4. Jawił się jako obrońca wolności i zwolennik demokracji, co wykluczało faszyzm lub dyktaturę.
5. Gwarantował uniknięcie wojny domowej i rozwiązanie kwestii algierskiej.
6. Głosił hasło jedności narodowej i nie wiązał się z żadną partią.
Nie znaczy to, że nie był postacią kwestionowaną, że nie wywoływał reakcji negatywnych. Zwalczany był przez partię komunistyczną, która obawiała się zagrożenia dla demokracji wynikającego z dążenia do wprowadzenia rządów jednostki. Był zwalczany także przez nieliczne grupy lewicy niekomunistycznej [3]. Byli to jednak słabi przeciwnicy, co potwierdziły wyniki referendum z września 1958 r. i wybory listopadowe do Zgromadzenia Narodowego. 28 maja gabinet Pfimlin podał się do dymisji, a 29 maja prezydent Coty skierował do parlamentu orędzie z prośbą o inwestyturę (wotum zaufania) dla rządu de Gaulle'a oraz zaapelował do „najznakomitszego z Francuzów” o przyjęcie misji. Zgromadzenie udzieliło mu inwestytury większością 329 głosów (224 było przeciw). Generał po przestawieniu swojej deklaracji dotyczącej m.in. przekazania mu pełni władzy oraz upoważnienia do reformy konstytucji, opuścił salę obrad. Tak powstał ostatni rząd IV Republiki. Formułując swój gabinet, de Gaulle nawiązał kontakt z przywódcami wszystkich partii, oprócz FPK [4]. W jego rządzie liderzy ugrupowań pełnili funkcję ministrów stanu, a wśród nich znaleźli się:
• Mollet (SFIO) [5]
• Pfimlin (MRP) [6]
• Houphouet-Boingy (UDSR) [7]
• Jacquinot (niezależni)
Generał chciał zasadniczej zmiany ustroju, i to już od 1946 roku, przy czym obiecał, iż nowe instytucje zachowają charakter parlamentarny, czyli rząd będzie ponosił odpowiedzialność przed Zgromadzeniem Narodowym. 2 czerwca Zgromadzenie zrzekło się władzy na rzecz de Gaulle'a, dając jego rządowi specjalne pełnomocnictwa na 6 miesięcy i prawo wydawania ordonansów (rząd stał się drugim legislatorem). Tego dnia ogłoszono dwie ustawy, w tym jedną w kwestii Algierii i drugą odnośnie prerogatyw gabinetu. 3 czerwca Zgromadzenie uchwaliło ustawę konstytucyjną zmieniającą art. 90 konstytucji z 1946 r. Owy artykuł dotyczył zasad zmiany konstytucji, której procedura była bardzo złożona. Powołany rząd miał opracować projekt nowej konstytucji, ale przy zachowaniu poniższych zasad:
• Źródłem władzy jest głosowanie powszechne
• Zasada podziału władzy między ograny państwa
• Rząd ma odpowiadać przez parlamentem
• Władza sądowa ma być niezawisła
• Konstytucja powinna pozwalać na ułożenie stosunków między republiką a stowarzyszonymi z nią ludami
• Tryb prac: projekt należy przestawić do zaopiniowania Radzie Stanu (Conseil d'Etat) i Konstytucyjnemu Komitetowi Konsultacyjnemu (powołany przez obie izby).
Ostateczny projekt konstytucji generał przedstawił na Placu Republiki 4 września - w 3 miesiące po uzyskaniu pełnomocnictw. W referendum przeprowadzonym 28 września „za” opowiedziało się 85% głosujących (glosowało aż 84% z uprawnionych). W rezultacie 4 października 1958 r. proklamowano Konstytucję V Republiki. Poparcie wyrażone dla konstytucji była przede wszystkim poparciem dla osoby generała. Charles de Gaulle został pierwszym prezydentem nowej Republiki, a funkcję pełnił do 1969 r., kiedy to podał się dymisji.
Ogólne zmęczenie i zniechęcenie społeczeństwa istniejącą sytuacją w końcowym okresie IV Republiki, zadecydowało o tym, że żadna z grup społecznych nie wystąpiła w obronie upadającego ustroju. Brakowało w tym okresie politycznego ożywienia, pasjonujących debat i sporów. Ogólne znużenie i apatia polityczna cechowały społeczeństwo, które pragnęło spokoju za cenę kompromisu [8].
Tryb prac nad konstytucją
Konstytucja powstała w dość nietypowy sposób - w zaciszu gabinetów, poprzez indywidualne konsultacje ministrów (m.in. Michel'a Debré - ministra sprawiedliwości) z generałem, podczas posiedzeń zespołu międzyresortowego, Komitetu Konsultacyjnego oraz spotkań Rady Ministrów. Ponadto materiały z prac i posiedzeń, które należało ujawniać na bieżąco, zaczęto wydawać dopiero w latach 70. i 80.
Charles de Gaulle wpłynął nie tylko na ideologię konstytucji, ale także redagował jej tekst - konstytucja była jego dzieckiem. Swoje poglądy ustrojowe zaprezentował on już 16 czerwca 1946 w Bayeux, gdzie przedstawił alternatywę wobec projektu II Konstytuanty.
Konstytucja V Republiki stanowiła dzieło kompromisu, owoc pracy wielu ekspertów i polityków. Po uchwaleniu spotkała się ona z chłodnym przyjęciem, zwłaszcza ze strony lewicowych środowisk Francji i znawców prawa konstytucyjnego. Wskazywano na jej antyparlamentarny charakter, „racjonalizację parlamentaryzmu posunięta do skrajności”, „dekadencję ustawy”, pisano o „ustawie bez ustawodawcy” [9]. Duverger [10] uważał ją za najgorzej zredagowany tekst w konstytucyjnej historii Francji. Konsensus panował jedynie co do następujących zasadniczych cech konstytucji:
• Odbudowa władzy prezydenta
• Wzmocnienie pozycji rządu
• Przełamanie hegemonii parlamentu
W rzeczywistości forma i sposób redakcji konstytucji były dokładnie przemyślane. Klauzule generalne określające pozycje prezydenta i rządu były nieostre, co pozwalało na różną ich interpretację i dawało pole do ewolucji ustroju w kierunku tak naprawdę ustroju prezydenckiego, a przynajmniej półprezydenckiego. Silną pozycję prezydenta i rządu podkreślał i tekst, i systematyka - rozdziały o władzy wykonawczej były pierwsze.
„Oczywiście, teksty są tylko tekstami i nie są niczym więcej jak tylko nimi. Nikt nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie o przyszłość” - powiedział na zakończenie prezentacji projektu konstytucji przed Radą Stanu M. Debré [11]. Miał rację, ponieważ to praktyka państwowa zadecydowała o ostatecznym modelu ustroju Francji.
W przypadku konstytucji z 1958 r. trudno jednoznacznie wskazać, jaki tworzy ona system polityczny. Najczęściej spotyka się opinie, iż jest to:
1. System mieszany
2. Parlamentaryzm zracjonalizowany
3. Parlamentaryzm zniekształcony (Stembrowicz)
4. System prezydencko-parlametarny
5. System półprezydencki (Duverger)
6. Rządy osobiste jednostki (le pouvoir personel) - określenie stosowane tylko w odniesieniu do okresu rządów de Gaulle'a
Początkowo tekst ustawy zasadniczej składał się ze wstępu i piętnastu rozdziałów (tytułów), z których kilka ma już dziś historyczne znaczenie. W ciągu ponad 40 lat był ona piętnastokrotnie nowelizowany. Wszystkie zmiany zostały dokonane zgodnie z procedurą rewizji konstytucji z art. 89. za wyjątkiem dwóch nowelizacji:
• Nowelizacji z 4 lipca 1960 r. (w oparciu o nieobowiązujący już art. 85)
• Ustawy konstytucyjnej z 6 listopada 1962 r. (uchwalona w referendum zgodnie z art. 11)
Według tego artykułu inicjatywa w przedmiocie zmiany konstytucji przysługuje prezydentowi Republiki (na wniosek premiera) oraz członkom parlamentu. Prezydencki lub parlamentarny projekt zmiany konstytucji powinien być uchwalony przez obie izby w tym samym brzmieniu. Zmiana zostaje ostatecznie przyjęta po zatwierdzeniu jej w referendum [12].
Projekt głowy państwa zamiast poddawać referendum, można przedłożyć tylko parlamentowi w postaci Kongresu, który przyjmuje tekst przynajmniej trzema piątymi ważnie oddanych głosów. Do niedawna wnioskodawcą wszystkich projektów był prezydent, a zatwierdzał je kongres. 24 września 2000 roku po raz pierwszy prezydent poddał pod referendum projekt dotyczący wprowadzenia pięcioletniej kadencji głowy państwa.
Za najważniejsze nowelizacje w historii V Republiki należy uznać:
1. Nowelizację z 1962 r. - prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych (jak parlament)
2. Nowelizację z 1974 r. - zwiększenie liczby podmiotów uprawnionych do zwoływania Rady Konstytucyjnej - o grupę 60 posłów i 60 senatorów
3. Nowelizację z 2000 r. - zrównanie kadencji prezydenta i Zgromadzenia Narodowego (5 lat)
We Francji na skutek orzecznictwa Rady Konstytucyjnej powstało pojęcie konstytucji materialnej (rzeczywistej), która tworzy blok konstytucyjny, obejmujący konstytucję z 1958 r., „fundamentalne zasady uznane przez prawa republiki” ze Wstępu do konstytucji z 1946 r. oraz normy zawarte w Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789 r. 2) System konstytucyjny V Republiki
Konstytucyjne podstawy ustroju
Na czoło konstytucji v Republiki wysunięte zostały tradycyjne zasady charakterystyczne dla państwa francuskiego [13]. W krótkim Wstępie lud francuski wskazany jest jako podmiot władzy ustrojodawczej, który „proklamuje uroczyście swoje przywiązanie do Praw Człowieka i do zasad suwerenności narodowej, tak jak zostały one określone w Deklaracji z roku 1789, potwierdzonej i uzupełnionej przez Wstęp do Konstytucji z roku 1946” [14]. Te słowa zawierają podstawowe regulacje konstytucyjne dotyczące praw i wolności obywatelskich, którym konstytucja nie poświęca już potem żadnego rozdziału. Druga część Wstępu w obecnym brzemieniu wiąże się z dawną koncepcją Wspólnoty Francuskiej, która miała stanowić luźny związek Metropolii wraz z jej byłymi koloniami.
Francja jest republiką - i jest to zasada ponadkonstytucyjna, ponieważ art. 89 zapewnia jej szczególną ochronę stwierdzając, że „republikańska forma rządów nie może być przedmiotem zmiany konstytucji”. Zapis ten po raz pierwszy pojawił się w ustawie konstytucyjnej z 14 sierpnia 1884 r. w dobie III Republiki, a następnie został przejęty do art. 90 konstytucji IV Republiki.
„La France est une République indivisible, laïque, démocratique et sociale” zgodnie z art. 1 ustawy z 1958 r. Oznacza to, iż Francja jest republiką niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną, która zapewnia równość wszystkich obywateli wobec prawa i respektuje wszystkie ich przekonania. V Republika jest:
• Niepodzielna - w myśl orzeczenia Rady Konstytucyjnej z 1991 r. w sprawie statusu Korsyki, naród francuski to wszyscy obywatele, bez względu na pochodzenie, a za niekonstytucyjne należy uznać jakiekolwiek różnienie w tej kwestii, zwłaszcza z punktu widzenia pochodzenia etnicznego
• Laicka - począwszy od rewolucji z 1789 r. w państwie obowiązuje rozdział kościoła i państwa
• Demokratyczna - art. 2 mówi, że zasadą Republiki są: „rządy ludu, przez lud i dla ludu”
• Socjalna - republika jest państwem opiekuńczym
Od nowelizacji z 25 czerwca 1992 r. Francja „uczestniczy we Wspólnotach Europejskich i w Unii Europejskiej złożonych z państw, które swobodnie postanowiły, na mocy traktatów ustanawiających te organizacje, wspólne wykonywanie niektórych ich kompetencji” (art. 88-1).
Konstytucja formułuje też zasadę suwerenności, zgodnie, z którą „suwerenność narodowa należy do ludu, który wykonuje ją przez przedstawicieli i w drodze referendum” [15]. W efekcie obie izby parlamentu mają charakter przedstawicielski. Natomiast prezydent - mimo że wyłaniany w wyborach powszechnych - jest przedstawicielem państwa, a nie narodu (ludu). Należy dodać, że w okresie rządów Charles'a de Gaulle'a ustrój konstytucyjny Francji wykazywał charakter plebiscytarny ze względu na częste odwoływanie się do instytucji referendum z art. 11 konstytucji. Następcy generała ograniczyli stosowanie tego narzędzia politycznego.
W końcu do podstawowych zasad ustrojowych Francji zalicza się zasadę podziału władz, która stanowi odbicie przekonania generała o potrzebie istnienia instytucji „arbitrażu narodowego” [16]. Rola ta przypada prezydentowi, który stanowi jednocześnie „zwornik systemu”.
System praw i wolności obywatelskich
Tradycją francuskiego konstytucjonalizmu jest niewyodrębnianie w tekście części regulującej sytuację prawną jednostki w państwie. Konstytucja V Republiki w swojej preambule stwierdza jedynie, że lud francuski „proklamuje uroczyście swoje przywiązanie do Praw Człowieka i do zasad suwerenności narodowej, tak jak zostały one określone w Deklaracji z roku 1789, potwierdzonej i uzupełnionej przez Wstęp do Konstytucji z roku 1946”. Ponadto w tekście ustawy zasadniczej pojawiają się pojedyncze postanowienia konstytucji na temat pozycji jednostki, w tym:
1. Zasada równości wszystkich wobec prawa
2. Ogólna zasada wolności
3. Respektowanie wszystkich przekonań
4. Równouprawnienie kobiet w życiu politycznym (od 1999 r.)
5. Sądowa ochrona wolności osobistej w sposób przewidziany ustawą
6. Gwarancja praw wyborczych
Do 1958 r. system praw i wolności obywatelskich kształtował się w ramach ustawodawstwa zwykłego, a tłem tej działalności parlamentu była Deklaracja praw z 1789 r., która nie miała jednak charakteru prawa bezpośrednio obowiązującego. Ten stan rzeczy uległ modyfikacji za sprawą Rady Konstytucyjnej V Republiki, która w oparciu o swe orzecznictwo (począwszy od 1971 r.) stworzyła wspomniany już blok konstytucyjny - rozumiany jako całokształt norm wiążących ustawodawcę i nadała normatywny charakter koncepcji praw obywatelskich. W ten sposób normy zawarte w Deklaracji z 1789 r., zasady polityczno-gospodarcze ze Wstępu do konstytucji z 1946 r. oraz podstawowe zasady uznane przez ustawy Republiki, do których Wstęp odsyła, zyskały walor konstytucyjny i zostały oderwane od tradycyjnego podporządkowania woli parlamentu.
Najważniejsze zasady Deklaracji:
• Wolność - jest naturalnym i niezbywalnym prawem człowieka, które wyraża się w swobodzie podejmowania wszelkich działań, dopóki nie narusza się praw innych. Co nie jest prawem zakazane, jest dozwolone, a prawo może zakazywać jedynie działań szkodliwych społecznie. Z tą zasadą wiąże się dwa artykuły konstytucji z 1958 r.:
o art. 34 ust. 2 (tyko ustawa określa zasady dotyczące wolności publicznych i podstawowych gwarancji przysługujących obywatelom dla ich realizacji)
o art. 66 ust. 2 (władzy sądowej powierza się ochronę wolności osobistej „w sposób przewidziany w ustawie”)
• Równość wobec prawa
• Prawo własności, bezpieczeństwa i oporu przeciw uciskowi
• Wolność przekonań i wyznania, wolność nauczania i przekazywania poglądów
Deklaracja definiuje zakres wolności osobistej jako gwarancje nietykalności osobistej, niektóre zasady prawa karnego (domniemanie niewinności i orzekanie kary na podstawie ustawy) oraz bezpieczeństwo osobiste. [17] Rada Konstytucyjna uzupełnia to o: prawo do życia (z pewnymi wyjątkowymi ingerencjami ustawodawcy), prawo do prywatności, nienaruszalność mieszkania i wolność poruszania się.
Najważniejsze zasady Wstępu:
• Nikt nie może być ograniczony w pracy lub zatrudnieniu z powodu pochodzenia, poglądów, przekonań
• Prawo do godnej egzystencji, do pracy i uprawnień pracowniczych (wolność związkowa, prawo do strajku, prawo do partycypacji w zarządzaniu zakładem pracy)
• Zasady dotyczące socjalno-kulturalnych potrzeb człowieka (obowiązek państwa do zapewnienia każdemu warunków niezbędnych do rozwoju życia osobistego i rodzinnego, prawo do wypoczynku i ochrony zdrowia, prawo równego dostępu do nauczania, kształcenia zawodowego i do kultury - obowiązek ustanowienia bezpłatnego szkolnictwa świeckiego). System wyborczy
System wyborczy spełnia doniosła rolę polityczną, nie przypadkiem więc sprawa kształtu systemu wyborczego i jego ewentualnych zmian wywołuje szerokie dyskusje i kontrowersje. [18] System wyborczy V Republiki wprowadzony w 1958 r. oparty został na znanych powszechnie zasadach, wielokrotnie stosowanych i w praktyce francuskiej. Sięgał on jeszcze do rozwiązań prawnych z okresu III Republiki. [19]
a) Zgromadzenie Narodowe
V Republika odrzuciła system wyborczy z lat 1945-1956 (wielomandatowe okręgi wyborcze, zasada proporcjonalnego rozdziału mandatów) na rzecz systemu opartego na okręgach jednomandatowych i zasadzie większości (w 1945 r. z tego systemu zrezygnowano). Warto podkreślić, iż obu zmian - w 1945 r. i 1958 r. - dokonywał rząd Charles'a de Gaulle'a.
Ordynacja wyborcza z 1958 r. przyjęła następujące zasady wyborów parlamentarnych do Zgromadzenia Narodowego:
• Jednomandatowość okręgów (kraj dzieli się na tyle jednostek, ile jest mandatów do obsadzenia)
• Dwie tury wyborów:
o I tura - by zdobyć mandat potrzebna jest bezwzględna większość głosów
o II tura - by zdobyć mandat potrzebna jest względna większość głosów
Takie ustalenia mają duże znaczenie dla składu Zgromadzenia, ponieważ są korzystne głównie dla silnych partii, zawierających sojusze wyborcze. Co więcej, sposób tworzenia okręgów wyborczych narusza zasadę równości wyborów. Potwierdzają to dane liczbowe z kolejnych wyborów, w których dysproporcje co do liczby osób uprawionych do głosowania w okręgach sięgają nawet 70 tysięcy. [20] Uzyskanie bezwzględnej większości w I turze stanowi rzadkość, zaś przy II etapie popularne są sojusze wyborcze, czyli porozumienia, wskutek których walkę między partiami zastępuje rywalizacja bloków wyborczych (sojusz lewicy vs. blok gaullistów). Doskonałym przykładem są partie lewicy, które niejednokrotnie wystawiały do II tury wspólnego kandydata o największej licznie głosów. W toku wyborów parlamentarnych oprócz deputowanych, wyłania się również ich zastępców. Wybory we Francji cechuje powszechność, równość, tajność i bezpośredniość.
Tylko raz w historii Republiki (1986 r.) zasady podziału mandatów do Zgromadzenia Narodowego - VII kadencji - uległy zmianie na rzecz systemu proporcjonalnego.[21]
Czynne prawo wyborcze przysługuje pełnoletnim (od 1974 r. - 18 lat) obywatelom francuskim obu płci, którzy korzystają z pełni praw cywilnych i politycznych. W przypadku biernego prawa wyborczego dolna granica wieku wynosi 23 lata. Zgromadzenie powołuje się na 5 lat, a liczba deputowanych jest zmienna.
b) Senat
Senat nie jest ciałem przedstawicielskim - wybory nie są więc powszechne i bezpośrednie. Senat jest wyższą izbą parlamentu, która współdzierży władzę legislacyjną ze Zgromadzeniem Narodowym. Obecnie składa się z 321 senatorów, ale w 2004 r. wprowadzono zmiany dotyczące funkcjonowania tej instytucji. Senatorowie zamiast na 9 lat będą wybierani na 6 lat, a bierne prawo wyborcze będzie przysługiwać obywatelom od 30 roku życia zamiast od 35. Od 2008 roku już wszyscy senatorowie będą wybierani w tej sposób. W 2008 roku ich liczba wzrośnie do 341, a w 2011 do 346. Celem zmian jest uwzględnienie nowego rozkładu sił w społeczeństwie.
Dotychczas senatorów wyłaniały departamentalne kolegia elektorów, złożone z deputowanych, członków lokalnych ciał samorządowych (rad gmin i regionów) i przedstawicieli tych rad. Liczba reprezentantów gminy w kolegium zależała od liczby jej mieszkańców. Głosowanie w kolegium elektorów stanowiło obowiązek, a w zależności od przydzielonych mandatów, przebiegało ono w oparciu o system większościowy (w departamentach wybierających 1 - 4 senatorów) lub proporcjonalny (w departamentach powołujących ponad 4 senatorów). W wyborach parlamentarnych oprócz senatorów wyznaczano także ich zastępców, co eliminowało konieczność organizowania wyborów uzupełniających.
c) Prezydent
Kandydatem na prezydenta może być każdy obywatel francuski, który posiada bierne prawo wyborcze i ukończył 23 lata. Od nowelizacji z 1962 roku prezydent jest wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich w dwóch turach. W pierwszym etapie uczestniczą kandydaci z poparciem przynajmniej 500 obywateli piastujących funkcje z wyboru (deputowani, senatorowie, merowie, członkowie rad generalnych, Rady Paryża lub zgromadzeń terytorialnych terytoriów zamorskich).
Zwycięzcą wyborów prezydenckich jest osoba z największą bezwzględną liczbą głosów. Jeśli w I turze nikt takiego wyniku nie uzyska, odbywa się tura II, w której spotykają dwaj kandydaci o najwyższej liczbie głosów. Rada Konstytucja odpowiada za zgodność wyborów z prawem, zaś pięcioosobowa Komisja Kontrolna nadzoruje ogólnie prawidłowość przebiegu kampanii wyborczej.
Podsumowując, należy dodać, że szczegółowe zasady dotyczące wyborów do obu izb zawarto w kodeksie wyborczym z 1964 r., wielokrotnie nowelizowanym. Kodeks przykładowo odnosi się do zasady niepołączalności pewnych stanowisk (incompatibilitas), która wyraźnie wskazuje, jakich funkcji nie wolno pełnić będąc członkiem jednej z izb. [22] Poza tym zasady finansowania wyborów ze środków publicznych określa ustawa o partiach politycznych, a wydatki podlegają kontroli Komisji Narodowej. Z kolei Rada Konstytucyjna odpowiada za nadzór nad przebiegiem wyborów zgodnie z prawem. System partyjny
Francja stanowi przykład kraju o klasycznym systemie wielopartyjnym. W okresie powojennym nastąpiła wyraźna ewolucja od wielopartyjnego rozbicia do systemu dwublokowego. Tradycje partii politycznych we Francji sięgają wieku XIX, ale w okresie III Republiki występowały one głównie na terenie parlamentu, nie posiadając praktycznie komórek organizacyjnych na zewnątrz. Wyjątek stanowili socjaliści i komuniści.
W okresie IV Republiki partie wzmocniły się organizacyjnie, ponieważ:
• Pojawiły się nowe partie polityczne (np. MRP) lub umocniły dotychczasowe partie opozycyjne (socjaliści i komuniści)
• Ruch oporu doby II wojny światowej wykazał potrzebę organizowania się w życiu politycznym
• Sprawna struktura rosnącej w siłę partii komunistycznej i jej pozycja zaczęły budzić niepokój.
Mimo tego wzmocnienia, na skutek rozbicia politycznego społeczeństwa, istniał nadmiar ugrupowań. Wiele z nich posiadało reprezentację w parlamencie, ale żadna przewagi. Były skłócone, zdolne do tworzenia sojuszy negatywnych nastawionych na obalanie rządu, ale niezdolne do sojuszy pozytywnych. FPK (Francuska Partia Komunistyczna) była ważnym ogniwem koalicji rządowej lat 1944-47 i pomagała w stabilizacji rządu. Jednak w 1947 r. została zepchnięta do opozycji, co spowodowało przesunięcie sił na prawo. Następne gabinety były często centroprawicowe.
W okresie V Republiki zanikło MRP (Ruch Republikańsko-Ludowy, od 1978 r. znalazła się w składzie UDF [23]) i pojawiła się w 1958 gaullistowska Unia na Rzecz nowej Republiki (UNR [24]) - zmieniająca potem kilkakrotnie nazwę oraz Unia Demokracji Francuskiej (UDF). Początkowo nową tendencją było tworzenie się trzech, a w końcu dwu realnie liczących się bloków: prawicowego i sojuszu lewicy. Blok centrowy stale tracił na znaczeniu. Ponadto, pojawiło się zjawisko pozycji dominującej przez jedną partię (UNR w 1968 r., socjaliści w 1981 r., RPR [25] 1993 r.). Wpłynęło to na wzrost stabilizacji rządu.
Przy charakteryzowaniu francuskich partii politycznych w żadnym wypadku nie można sugerować się ich nazwami, ponieważ nie stosują one oficjalnych nazw o niedemokratycznym wydźwięku. Nie ma więc partii o nazwie „konserwatywna”, a nawet partie prawicy chętnie używają nazw brzmiących radykalnie, demokratycznie (np. Republikańska Partia Wolności, niezależni itp.). [26]
Władza wykonawcza
Władzę wykonawczą we Francji sprawują dwie instytucje: prezydent Republiki oraz premier. Konstytucja z 1958 r. ustanawia dwuczłonową egzekutywę, w skład której wchodzi organ jednoosobowy, tj. prezydent Republiki oraz organ kolegialny, czyli rząd. Nie oznacza to jednak, iż są to dwa organy znajdujące się w pozycji równorzędnej, zarówno bowiem konstytucja, jak jeszcze dobitniej praktyka ustrojowa dowodzi, że w układzie stosunków zachodzących między tymi organami widoczna jest w pełni dominacja szefa państwa. [27]
a) Prezydent
Pozycja ustrojowa i miejsce w systemie organów
Nadrzędnym artykułem określającym pozycję ustrojową prezydenta jest art. 5 konstytucji z 1958 r., który stanowi, że „Prezydent Republiki czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Zapewnia przez swój arbitraż prawidłowe funkcjonowanie władz publicznych, jak również ciągłość państwa. Jest gwarantem niepodległości narodowej, integralności terytorialnej i przestrzegania traktatów”. Stąd należy wywieść trzy zasadnicze funkcje prezydenta jako: strażnika konstytucji, arbitra narodowego i gwaranta niepodległości. Ogólność konstytucyjnych regulacji dotyczących głowy państwa sprawia, że w rzeczywistości pozycja kolejnych prezydentów zależy w dużym stopniu od ich cech charakteru, osobistych predyspozycji, wewnętrznej charyzmy i własnej koncepcji sprawowania władzy. W każdej jednak sytuacji mamy do czynienia z aktywną prezydenturą, która wywiera wpływ na losy państwa.
Zgodnie z konstytucją V Republiki prezydent miał być wybierany na siedem lat, jednak obecnie jego kadencję skrócono do pięciu lat (na mocy referendum konstytucyjnego z 2000 roku). Wakat na stanowisku prezydenta może być następstwem śmierci, dymisji szefa państwa lub pozbawienia go stanowiska przez Trybunał Stanu z powodu zdrady stanu. Pierwsza z wymienionych hipotez znalazła zastosowanie 2 kwietnia 1974 r. po śmierci G. Pompidou, druga zaś 28 kwietnia 1969 r. po złożeniu dymisji przez de Gaulle'a. [28] W takich sytuacjach funkcje głowy państwa pełni przewodniczący Senatu, przy czym nie wolno mu zarządzić referendum, rozwiązać Zgromadzenia Narodowego i wyjść z inicjatywą ustawodawczą w sprawie rewizji konstytucji. Jeśli przewodniczący Senatu nie może tymczasowo zastąpić prezydenta, zadanie to należy do rządu.
Zakres kompetencji
Jasne wyróżnienie konstytucyjnych uprawnień prezydenta jest niezwykle trudne, gdyż poszczególne podziały nakładają się na siebie. Generalnie można stosować następującą systematykę:
1. Kryterium obowiązku kontrasygnaty
• Akty wymagające kontrasygnaty
• Akta o charakterze osobistym (prerogatywy), bez kontrasygnaty
2. Kryterium zakresu samodzielności prezydenta
• Akty własne
• Uprawnienia dzielone z premierem i rządem
3. Kryterium obowiązku stosowalności
• Uprawnienia o charakterze „związanych” (lieu)
• Uprawnienia dyskrecjonalne
Prezydent jako strażnik konstytucji ma prawo wyboru trybu zatwierdzenia uchwalonej przez obie izby ustawy konstytucyjnej - przez skierowanie jej pod obrady Kongresu lub poddanie jej pod referendum. Głowa państwa mianuje także na 9 lat trzech członków Rady Konstytucyjnej, w tym jej przewodniczącego; może wystąpić z wnioskiem o kontrolę konstytucyjności ustawy oraz o zbadanie zgodności z konstytucją umów międzynarodowych.
Prezydent jako arbiter narodu może przekazać narodowi - „najwyższemu arbitrowi” - podjęcie decyzji w zakresie zasadniczych kwestii polityczno-ustrojowych na drodze referendum. Ponadto prezydent desygnuje kandydata na premiera, a na jego wniosek powołuje i odwołuje pozostałych członków rządu oraz podejmuje decyzje o jego dymisji. Przewodniczy również Radzie Ministrów i ma prawo nominacji na wysokie stanowiska cywilne i wojskowe i prawo podpisywania ordonansów i dekretów z mocą ustawy. W odniesieniu do parlamentu prezydent może go rozwiązać, otwiera i zamyka zwołane na wniosek premiera lub większości członków Zgromadzenia Narodowego sesje nadzwyczajne parlamentu. W postępowaniu ustawodawczym ma prawo promulgowania ustawy (w terminie 15 dni od chwili uchwalenia). W końcu, głowa państwa przewodniczy Najwyższej Radzie Sądownictwa oraz może stosować prawo łaski (pod warunkiem kontrasygnaty premiera i ministra sprawiedliwości).
Jako gwarant niepodległości narodowej, integralności terytorium oraz przestrzegania traktatów prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, przewodniczy radom i komitetom obrony narodowej, a także, na mocy dekretu z 14 marca 1964 r., podejmuje decyzje w sprawie użycia broni nuklearnej, w którą wyposażona jest Francja. [29] Na arenie międzynarodowej odpowiada on za prowadzenie rokowań, ratyfikację traktatów, mianuje ambasadorów, przyjmuje akredytację przedstawicieli państw obcych.
Zupełnie osobną grupę kompetencji stanowią uprawnienia nadzwyczajne prezydenta z art. 16, które stanowią narzędzie na wypadek głębokiego kryzysu państwowego. W rzeczywistości głowa państwa sama stwierdza, kiedy sytuacja w kraju spełnia warunki przewidziane tym artykułem.
Kontrola nad wykorzystaniem przez prezydenta uprawnień z art. 16 jest w istocie bardzo ograniczona. Należy ona do Rady Konstytucyjnej, z którą prezydent jest obowiązany konsultować uprzednio środki prawne, jakie zamierza zastosować. Nie ma ona charakteru kontroli konstytucyjności decyzji prezydenta umożliwiającej pociągnięcie go do odpowiedzialności. [30]
Koabitacja
Zgodnie z systemem stworzonym przez de Gaulle'a prezydent posiada dużą władzę. Jeżeli w parlamencie dominuje jego frakcja polityczna, to on decyduje, kto będzie premierem oraz określa cele polityczne rządu. Jednak, gdy frakcja prezydencka stanowi mniejszość parlamentu, prezydent musi wyznaczyć premiera wywodzącego się z opozycyjnej wobec siebie większości. Zjawisko względnej współpracy pomiędzy premierem i prezydentem wywodzącymi się z przeciwnych obozów politycznych nosi miano koabitacji.
Koabitacja, kohabitacja (cohabitation - współzamieszkiwanie) oznacza w polityce współistnienie dwóch elementów władzy wykonawczej (rządu i prezydenta), pochodzących z przeciwnych obozów politycznych. Sytuacja taka może mieć miejsce, kiedy prezydent ma dłuższą kadencję niż rząd (np. z powodu rozwiązania parlamentu).
Sytuacja analogiczna do koabitacji w historii porewolucyjnej Francji (do uchwalenia konstytucji V Republiki w 1958 r.) miała miejsce trzykrotnie:
• Prezydent Poitcaré i premier Clemenceau (1917-1920) - III Republika
• Prezydent Lebrun z umiarkowanej prawicy i premier Blum - socjalista (1936-1937) - III Republika
• Prezydent Coty i Charles de Gaulle (1958) - IV Republika
W powyższych przypadkach zjawisko koabitacji miało jednak inny wymiar niż w okresie V Republiki. Do 1958 r. prezydent nie pochodził z wyborów powszechnych i nie można było mówić o większości prezydenckiej. W V Republice prezydent i Zgromadzenie Narodowe są zaś powszechnie wybierane i każda z tych instytucji ma swoją większość. Kohabitacja w V Republice wystąpiła w następujących konstelacjach:
• Prezydent socjalista Francis Mitterand i konserwatywny premier Chirac z RPR (1986-88)
• Prezydent socjalista Francis Mitterand i premier Édouard Balladur z RPR (1993-95)
• Prezydent Chirac i Lionel Jospin z PS (1997-2002)
W sensie polityczno-ustrojowym terminu koabitacji użył jako pierwszy Valery Giscard d'Estaing w 1983 roku w wywiadzie dla L'Express.
Prezydenci V Republiki (na dzień 17.03.2007)
Prezydent Objął urząd Złożył urząd Partia Lata życia
Charles de Gaulle 9 stycznia 1959 28 kwietnia 1969 UDR 1890-1970
Alain Poher 28 kwietnia 1969 20 czerwca 1969 Centrum 1909-1996
Georges Pompidou 20 czerwca 1969 2 kwietnia 1974 UDR 1911-1974
Alain Poher 2 kwietnia 1974 27 maja 1974 Centrum 1909-1996
Valéry Giscard d'Estaing 27 maja 1974 21 maja 1981 UDF ur. 1926
François Mitterrand 21 maja 1981 17 maja 1995 PS 1916-1996
Jacques Chirac 17 maja 1995 Obecnie RPR ur. 1932
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://pl.wikipedia.org/.
b) Rząd
Nowość i oryginalność systemu politycznego V Republiki znajduje wyraz m.in. w określeniu roli oraz pozycji ustrojowej rządu. W ramach nowej konstrukcji ustrojowej przyjętej w Konstytucji r. 1958 rząd jest organem samodzielnym, ale zarazem łączącym głowę państwa i parlament. W tym też sensie przyjęta konstrukcja mieści się w ramach sytemu parlamentarnego. Jednakże praktyka wnosi pod tym względem wiele nowych momentów, które świadczą o tym, że rząd i ministrowie z premierem na czele są w pierwszym rzędzie praktycznie podporządkowani prezydentowi, a nie parlamentowi (z wyjątkiem cohabitation). [31]
Zmianę pozycji i roli ustrojowej rządu można także zauważyć w nowej terminologii. W konstytucji IV Republiki z 1946 r. szef rządu był określany mianem „przewodniczącego Rady Ministrów”, co wskazywało na jego znaczną samodzielność. Z kolei konstytucja V Republiki stosuje pojęcie „premiera”, które jest przejawem osłabienia pozycji szefa rządu względem prezydenta. W 1958 r. zerwano również z terminem „egzekutywa” i ograniczono słowo „gabinet”, zastępując je nazwą „rząd”, która używana była już w okresie drugiej wojny światowej w systemie politycznym Vichy. Ponadto, przejaw odejścia od systemu parlamentarnego stanowi zasada incompatibilitas, czyli niepołączalności funkcji członka rządu z mandatem parlamentarnym. W efekcie ministrowie V Republiki wywodzą się przede wszystkim spośród wyższych urzędników administracji, co przekłada się na wzrost ich zależności od prezydenta i premiera.
Zgodnie z art. 20 konstytucji rząd jest formalnie odpowiedzialny przed parlamentem, ale w rzeczywistości gabinet odpowiada jedynie przed Zgromadzeniem Narodowym, za czym przemawiają postanowienia art. 49 i 50.
W skład rządu wchodzą:
• Premier
• Ministrowie stanu - tytuł ten stanowi przede wszystkim wyróżnienie honorowe, np. dla byłych premierów lub innych zasłużonych polityków; ministrów stanu powołuje się w celu zagwarantowania równowagi politycznej pomiędzy partiami w koalicji rządowej lub frakcjami wewnątrz partii rządzącej; ministrowie ci mogą kierować resortami.
• Ministrowie (resortowi i delegowani) - formalnie są sobie równi, działają przy premierze lub innych ministrach.
• Sekretarze stanu - pomagają premierowi lun ministrom w wykonywaniu ich funkcji, pozostając jednocześnie pod ich kontrolą.
Zakres działania poszczególnych ministrów określony jest w tzw. „dekrecie kompetencyjnym”, który nieraz odsyła do poprzednich dekretów. Stanowi to praktykę użyteczną, gdyż pozwala na wyróżnienie w strukturze rządowej dwóch sfer - stabilnej i płynnej.
Sfera stabilna obejmuje pewną liczbę tradycyjnych ministerstw, których funkcjonowanie dotyczy szeroko pojętej suwerenności państwa (sprawiedliwości, obrony, spraw zagranicznych, spaw wewnętrznych, finansów), a także resorty edukacji narodowej i rolnictwa, gdzie zakres działania ministra jest względnie stały. Sfera płynna, w której stosunkowo często dochodzi do zmian zakresu działania ministra, to sprawy socjalne (problem zatrudnienia, zdrowia, opieki społecznej itp.) oraz sprawy dotyczące całokształtu problemów związanych z tzw. warunkami życia (cadre de vie) - infrastrukturą, transportem, budownictwem, urbanistyką. Stosunkowo niedawno sferą płynną stały się też działania rządu zmierzające do poprawienia stanu gospodarki oraz kwestie organizacyjne związane ze środkami masowego przekazu. Kierowanie działami tej sfery powierzane jest, w zależności od uznania partii tworzących rząd, bądź oddzielnym ministrom, bądź grupowane w jednym ministerstwie. [32]
Ministrowie muszą udzielać odpowiedzi na pytania zadawane przez członków parlamentu zarówno na piśmie, jak i ustnie, co określa się po francusku jako questions au gouvernement. Jednocześnie ministrowie mają obowiązek stawiać się na posiedzeniach komisji dotyczących kierowanych przez nich resortów.
Na uwagę zasługuje fakt, że konstytucja z 1958 r. nie precyzuje zadań rządu, posługując się ogólną klauzulą „określania i prowadzenia polityki narodu” oraz „dysponowania administracja i siłami zbrojnymi”. W praktyce ustrojowej zwykło się mówić o następujących funkcjach rządu:
• Działalność prawotwórcza (przygotowanie projektów ustaw, wydawanie dekretów i ordonansów)
• Nominacje na stanowiska publiczne
• Kierowanie administracją państwową - w tym uprawnienia rządu związane z polityką zagraniczną i obroną narodową. [33]
Rząd ma znaczącą rolę w określaniu prac legislacyjnych realizowanych w parlamencie. Posiada prerogatywy uprawniające go do inicjatywy ustawodawczej oraz składania poprawek podczas posiedzeń parlamentu. Rząd może też powołać się na specjalny tryb pracy ustawodawczej, który skraca cykl tworzenia prawa. W zwyczaju jest, że gabinet zbiera się raz w tygodniu (w środę rano) w Pałacu Elizejskim odpowiadając na zaproszenie prezydenta.
Konstytucja V Republiki dokonała rozgraniczenia kompetencji parlamentu i rządu w zakresie prawodawstwa. W tym celu wyraźnie zakreślono granice, w których parlament może wykonywać funkcje ustawodawczą - w innych dziedzinach rząd może swobodnie stanowić normy prawa. W ten sposób działalność prawodawcza rządu stanowi regułę, ustawodawstwo zaś straciło wiele na znaczeniu. Parlament V Republiki może wykonywać funkcję ustawodawczą wyłącznie w dziedzinach wyznaczonych mu przez konstytucję, opracowaną i wprowadzoną w życie bez jego udziału. [34] Premier pełni szczególną funkcję w rządzie. Generalnie jego konstytucyjne uprawnienia dzieli się na osobiste i dzielone z rządem.
• Uprawnienia osobiste:
o Wydawanie dekretów
o Obsadzanie stanowisk cywilnych i wojskowych ( niezastrzeżonych dla innych organów)
o Przedstawianie Zgromadzeniu Narodowemu kwestii zaufania dla rządu
o Zwracanie się do Senatu o aprobatę rządowego oświadczenia w sprawie polityki generalnej
o Prawo inicjatywy ustawodawczej
o Składanie wniosku o powołanie komisji mieszanej
o Jest „doradcą” prezydenta (prezydent musi wysłuchać jego opinii w kwestii zastosowania nadzwyczajnych pełnomocnictw z art. 16 i przed przedterminowym rozwiązaniem parlamentu)
o Prawo inicjowania działań prezydenta (np. w zakresie powołania i odwołania członków rządu)
o Prawo kontrasygnowania określonych w konstytucji aktów prezydenta
o Prawo zastępowania prezydenta w przewodniczeniu Radzie Ministrów i posiedzeniom najwyższych rad i komitetów obrony narodowej
o Prawo zwracania się do Rady Konstytucyjnej z wnioskiem o zbadanie konstytucyjności ustawy i zobowiązań międzynarodowych.
• Uprawnienia dzielone:
o Związane z tworzeniem rządu i określaniem zakresu działania jego członków
o Składanie prezydentowi wniosków o rekonstrukcję lub dymisję rządu
o Związane z zarządzaniem, organizacją i trybem pracy rządu
o Udzielanie instrukcji
o Organizowanie koordynacji resortów
o Arbitraż w sprawach międzynarodowych.[35]
Premierzy V Republiki (na dzień 17.03.2007)Premier Data objęcia urzędu Data złożenia urzędu Partia
Dominique de Villepin 31 maja 2005 obecnie Unia na rzecz Ruchu Ludowego (UMP)
Jean-Pierre Raffarin 6 maja 2002 31 maja 2005 Unia na rzecz Ruchu Ludowego (UMP)
Lionel Jospin
3 czerwca 1997 6 maja 2002 Partia Socjalistyczna
Alain Juppé 18 maja 1995 3 czerwca 1997
Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR)
Edouard Balladur 29 marca 1993 18 maja 1995
Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR)
Pierre Bérégovoy 2 kwietnia 1992
29 marca 1993 Partia Socjalistyczna
Edith Cresson
15 maja 1991 2 kwietnia 1992 Partia Socjalistyczna
Michel Rocard 10 maja 1988
15 maja 1991 Partia Socjalistyczna
Jacques Chirac 20 marca 1986 10 maja 1988
Zgromadzenie na rzecz Republiki (RPR)
Laurent Fabius 17 lipca 1984 20 marca 1986 Partia Socjalistyczna
Pierre Mauroy 21 maja 1981 17 lipca 1984 Partia Socjalistyczna
Raymond Barre 26 sierpnia 1976 21 maja 1981 Unia na rzecz Demokracji Francuskiej
Jacques Chirac 27 maja 1974 26 sierpnia 1976 Unia Demokratów na rzecz Republiki
Pierre Messmer 6 lipca 1972 27 maja 1974 Unia Demokratów na rzecz Republiki
Jacques Chaban-Delmas 20 czerwca 1969
6 lipca 1972 Unia Demokratów na rzecz Republiki
Maurice Couve de Murville 10 lipca 1968 20 czerwca 1969 Unia Demokratów na rzecz Republiki
Georges Pompidou 14 kwietnia 1962 10 lipca 1968 Unia Demokratów na rzecz Republiki
Michel Debré 8 stycznia 1959 14 kwietnia 1962 Unia Demokratów na
Władza ustawodawcza
Zmiany wprowadzone przez Konstytucję z roku 1958 w systemie organów państwowych dają wyraz występowaniu tendencji antyparlamentarnych. Zwiększeniu roli organów władzy wykonawczej towarzyszy spadek znaczenia parlamentu V Republiki. [36]
Parlament w każdym kolejnym roku obraduje w trwającej 9 miesięcy sesji, ale w okolicznościach nadzwyczajnych prezydent może zwołać dodatkowe posiedzenie wykraczające poza ten okres. Mimo że uprawnienia parlamentu są mniejsze niż w IV Republice, może on doprowadzić do upadku rządu, jeśli Zgromadzenie Narodowe przegłosuje absolutną większością wotum nieufności.
Gabinet ma silny wpływ na prace parlamentu. Istnieje tryb legislacyjny, w którym rząd składa projekt ustawy do laski marszałkowskiej i jeżeli nie pojawi się wniosek o wotum nieufności dla gabinetu, to nowy akt prawny zostaje uchwalony bez głosowania. W przypadku, gdy parlamentarzyści będą chcieli zablokować ustawę, cała procedura może trwać maksymalnie 72 godziny (24 godziny przysługują na złożenie wniosku o wotum nieufności i 48 na jego przegłosowanie).
Na mocy konstytucji V Republiki parlament pełni dwie zasadnicze funkcje: ustawodawczą i kontrolną. W celu realizowania pierwszej z nich posługuje się on ustawami konstytucyjnymi, organicznymi i zwykłymi. Zgodnie z orzecznictwem Rady Konstytucyjnej parlament może w zasadzie uchwalać ustawy we wszystkich sprawach, a rząd określa sposób ich wykonania.
Kontrolna rola parlamentu przejawia się w pozyskiwaniu informacji o działalności m.in. rządu, a do jej środków należy przed wszystkim pociąganie rządu do odpowiedzialności politycznej i konstytucyjnej. Pozostałe środki nadzoru obejmują:
• Kontrolę wykonania budżetu za pośrednictwem Komisji Finansów, Gospodarki i Planu
• Komisje śledcze (gromadzą szczegółowe informacje odnośnie ściśle określonych faktów, które mają być rozpatrywane przez daną izbę)
• Delegacje parlamentarne (powoływane od 1979 roku w celu kontrolowania organów egzekutywy)
• Czasowe „misje informacyjne” (grupa posłów, senatorów lub przedstawicieli obu izb, która nadzoruje realizację ustaw przez rząd)
• Kontrolę ordonansów ustawodawczych i aktów prezydenta wydawanych w warunkach stosowania art. 16 konstytucji
• Kontrolę umów międzynarodowych z art. 53 (mogą być ratyfikowane lub zatwierdzane tylko poprzez ustawę)
• Wyrażanie zgody na wypowiedzenie wojny (art. 35) i na przedłużenie stanu wyjątkowego ponad 12 dni
• Interpelacje
• Pytania pisemne i ustne oraz pytania dotyczące spraw bieżących
b) Zgromadzenie Narodowe
Zgromadzenie Narodowe (Assemblée Nationale) jest niższą izbą parlamentu francuskiego. W obecnej kadencji składa się z 577 deputowanych (posłów) wybieranych na 5 letnią kadencję. Liczba ta nie jest jednak stała i w poszczególnych kadencjach może ulegać zmianie. Podczas każdych wyborów głosowanie obejmuje cały skład Zgromadzenia Narodowego. Siedzibą Zgromadzenia jest Pałac Burboński.
c) Senat
Senat stał się ciałem wyrażającym interesy i dążenia zachowawczych elementów społeczeństwa, a tym samym hamulcem w stosunku do izby przedstawicielskiej. Izba druga pomyślana została jako organ, za pomocą którego rząd może wywierać wpływ i presję na Zgromadzenie Narodowe. [37]
Obecnie Senat składa się z 321 senatorów. Jego skład jest obierany przez około 145 tysięcy elektorów. Mandat senatora daje prawo zasiadania w izbie przez 6 lat, przy czym co 3 lata połowa członków Senatu jest wymieniana. Dotychczasowa ordynacja obowiązywała do 30 czerwca 2004 r. Dawała ona senatorowi prawo do zasiadania w izbie przez 9 lat.
Prerogatywy Senatu są bardzo ograniczone i zwykle rozstrzygający głos ma Zgromadzenie Narodowe. Posiada on uprawnienia kontrolne wobec rządu, ale bez możliwości pociągnięcia go do odpowiedzialności parlamentarnej. Przewodniczący Senatu mianuje trzech członków Rady Konstytucyjnej, a grupa 60 senatorów może złożyć wniosek o zbadanie konstytucyjności ustawy i traktatu międzynarodowego. W rzeczywistości pozycja francuskiego Senatu zależy od interesów rządu - gdy potrzebuje on wsparcia, zaczyna ściślej współpracować z omawianą izbą.
W historii V Republiki izba wyższa zwykle była kierowana przez prawicową większość. Wynikało to z ordynacji wyborczej. Dziś wielu Francuzów uważa sposób obierania Senatu za zupełny anachronizm.
Choć obie izby mają charakter reprezentacji politycznej, Senat w większym stopniu reprezentuje interesy Francji „prowincjonalnej”, toteż często bywa określany jako „wielka rada małych gmin”. [38]
W końcu, w celu rewizji konstytucji obie izby obradują wspólnie z inicjatywy prezydenta, tworząc tym samym nowy organ zwany Kongresem.
Rada Społeczno-Ekonomiczna
Rada Społeczno-Ekonomiczna (Conseil Economique et Social) to ciało doradcze, które nie bierze udziału w procesie legislacyjnym, lecz konsultuje tworzone prawo m.in. w kwestiach związanych z gospodarką i sprawami społecznymi. Rada publikuje raporty, które są przesyłane do rządu i parlamentu oraz publikowane w dzienniku ustaw (Journal Officiel).
Władza sądownicza
W rozumieniu konstytucji V Republiki właściwą władzę sądowniczą stanowią sądy powszechne. Prezydent, który pełni funkcję przewodniczącego Najwyższej Rady Sądownictwa, jest gwarantem niezależności władzy sądowniczej. Sędziowie są nieusuwalni, a ich status - podobnie jak status prokuratorów - reguluje ustawa organiczna.
Rada Stanu (Conseil d'Etat), Rada Konstytucyjna (Conseil Constitutionnel) oraz sądy administracyjne nie należą do omawianej władzy. Rada Stanu wywodzi się jeszcze z dawnej Rady Królewskiej, a swój obecny kształt uzyskała w 1795 roku. Natomiast sądownictwo administracyjne wyodrębniło się z Rady Stanu w 1953 roku. Na szczególną uwagę zasługuje jednak Rada Konstytucyjna.
Francuska doktryna prawa konstytucyjnego przyjmowała zawsze, jako kamień węgielny, zasadę nadrzędności konstytucji w systemie źródeł prawa. Jednakże przez długi okres zasadzie tej nie towarzyszyły żadne gwarancje instytucjonalne. [39] Geneza Rady Konstytucyjnej wiązała się zatem ściśle z wyraźną tendencją do zabezpieczenia rządu przed niepożądaną przezeń ingerencją parlamentu w sferę stanowienia prawa. [40]
Rada Konstytucyjna ocenia zgodność aktów prawnych z konstytucją oraz z przyjętymi traktatami międzynarodowymi. Postępowanie przed Radą może zostać wszczęte tylko na wniosek:
• Prezydenta
• Przewodniczących izb
• Premiera
• Grupy 60 senatorów lub 60 posłów.
Rada Konstytucyjna składa się z 9 członków z czego 3 jest mianowanych przez prezydenta, 3 przez przewodniczącego Senatu i 3 przez przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego. Ponadto do zasiadania w radzie mają prawo byli prezydenci Francji.
Organ ten stanowi zupełną nowość w strukturze aparatu państwowego Francji. W IV Republice istniał komitet Konstytucyjny, ale różnił się on znacznie od Rady, która ma nową, oryginalną pozycję prawną. Mamy tu do czynienia z organem państwowym, którego istota była nieco inaczej pomyślana i zakładana przez twórców konstytucji, niż się to w praktyce stało. [41]
3) Zakończenie
Historię francuskiego ustroju cechuje niezwykły dynamizm i gwałtowność zmian - szczególnie u schyłku wieku XVIII oraz w XIX i XX w. Dopiero Konstytucja z 1958 r. przynosi względny spokój i trwałość prawno-polityczną, które utrzymują się po dziś dzień. W początkach V Republiki dominował pogląd, iż owa konstytucja ma charakter przejściowy. Jednak, jak praktyka ustrojowa wykazała, system ten sprawdza się nawet w okresie koabitacji, co wskazuje na jego elastyczność.