Realizm oraz naturalizm w poezji. Liryka odrodzeńcza, wpływy nietzscheanizmu, klasycyzm, franciszkanizm i poetyka codzienności.
Realizm i naturalizm w poezji:
Początkowe wiersze Jana Kasprowicza możemy zaliczyć do realizmu i naturalizmu. W 1888 roku wydał tom Poezje, w którym znajdował się cykl sonetów Z chałupy i obrazki wierszem Z chłopskiego zagonu. Były to jego pierwsze próby literackie, doskonale utrwalił w nich realistyczne widoki rodzinnych Kujaw, z całą ich ówczesną problematyką społeczną, moralną i obyczajową. Realistyczna typowość migawkowo ukazanych postaci i losów ludzkich, żarliwa solidarność z człowiekiem skrzywdzonym i cierpiącym, głęboko przeżyty i odczuwany autentyzm tych obrazów, podkreślony przez formę ujęcia, przez identyczność języka i kultury. Dzięki temu autor uzyskał wiarygodność dokumentu. Ksaprowiczowska poezja ze swoją obrazowością odnosiła się również do poetyki codzienności- Wpisuje się tu również Stanisław Wyspiański, który wspominał swoje dzieciństwo np. w wierszu U stóp Wawelu miał ojciec pracownię.
( Reszta wklejona jest ze wstępu w oprac. Jana Józefa Lipskiego, Wyboru poezji Kasprowicza.)
Opisowa poezja naturalistyczna
Naturalizm w poezji o tematyce chłopskiej bliski jest tendencjom z Francji (Zola, Grupa Medońska), w Polsce rozpowszechniony w latach 80 za sorawą „Przeglądu Tygodniowego”, „Wędrowca”, „Głosu”. W latach 1885-1892 naturalizm widoczny jest u Kasprowicza. Możemy u niego zobaczyć dwie tendencje:
przewaga opisowości;
narracyjność;
W wierszu W chałupce opisowość polega na nagromadzeniu prostych danych obserwacyjnych, przeważają one nad refleksją. Występuje tu selekcyjna tendencja tematyczna: gromadzenie szczegółów stanowiących w sumie obraz nędzy w sensie dosłownym później przeniesiony na sens przenośny jako wulgarności moralnej. W wierszach o tej tematyce następuje dynamizacja statycznego obrazu.
Narracyjna poezja naturalistyczna
Dominował opis, a później opowiadanie. Cykl sonetów Z chałupy to jedno z większych osiągnięć artystycznych Kasprowicza w tym okresie: artyzm bierze się z rozległości panoramy, z konkretności szczegółów, do tego dochodzi znakomita kompozycja, zrównoważenie czynników subiektywnych i obiektywnych, daje nam to bogaty obraz wsi kujawskiej: ostry i konfliktowy, co wynika z rozwarstwienia społecznego wewnątrz wsi. Kasprowicz jest także wynalazcą miniatur fabularnych z dialogiem. W następnym etapie twórczości poeta przechodzi od liryki do epiki i dramatu i do coraz obszerniejszych form gatunkowych.
Dodać należy, że do naśladowców twórczości Kasprowicza, a co się z tym łączyło wplatający nurt naturalizmu i realizmu w poezji jest Władysław Orkan. Jego tomy poezji: Z tej smutnej ziemi 1903, Z martwej roztoki 1912 noszą znamiona naturalizmu. Poeta doskonale orientował się w sytuacji wsi podhalańskiej,( pochodził z tamtą) gdzie ludziom brak było ziemi do uprawy, toczyli oni ciągłą walkę z naturą. Widmo głodu było obecne ludziom tego miejsca, ciągła walka o byt znajduje odzwierciedlenie w poezji, prozie, dramacie Orkana.
Klasycyzm- pojawia się w latach 1907- 1914, potrzebę klasycyzmu jako antidotum na krytykowany wówczas romantyzm głosił Edward Porębowicz, z programem klasycyzmu wystąpił w latach 1911- 1913 czasopismo „Museion”. Utwory z nurtu klasyczno- parnasistowskiego powstawały przez cały okres trwania epoki sporadycznie, prawie każdy twórca „popełnił w swoim dorobku tę zbrodnię” ,:
Lucjan Rydel,
Bracia Brzozowscy,
Kazimierz Tetmajer,
Leopold Staff.
Ten ostatni najbardziej konsekwentnie realizował w swojej poezji zasady klasycyzmu, nikt nie dorównywał mu w kunszcie artystycznym. Kunszt widzimy w swobodzie igrania konwencjami. Staff chciał uporządkować swoją poezję, połączyć to co „ apolińskie” z tym co „dionizyjskie”. Najbardziej klasyczne są utwory w cyklach Echa Italo- greckie (Gałąź kwitnąca)- element apolińsko- akademicki bierze górę nad dionizyjskim. Wyznawał również Staff klasyczną filozofię życia mianowicie- Stoicyzm wyrażoną w wierszu: Marek Aureliusz mówi . Tonacja wierszy miłosnych również nosi ślady klasycznego nurtu, owe erotyki są kunsztowne i wyciszone pod względem emocjonalnym, wprowadzają realia starożytne, elementy spokojnej rezygnacji pogodzenia się z przemijalnością uczucia. Klasycyzm w jego poezji zauważyć możemy w stosowanych chwytach: retoryczne inwokacje, peryfrazy, poważna, hierarchiczna forma wypowiedzi objawiająca się w: zastosowaniu polskiego heksametru, budowa zdania również nawiązuje do klasycznej formy, mianowicie długie zdania z częstymi inwersjami i przerzutniami. Epizodycznie wpływy klasyczne potraktowali w swojej twórczości np. Kasprowicz- w tomiku Chwile wiersz Kosmaty faun za nimfą biegnie jasnorudą, czy Tetmajera- który bohaterów klasycznych, jak Achillesa konfrontował z bezsilnym dekadentem. Ludwik Hieronim Morstin, Władysław Kościelski, Edward Leszczyński- Pieśń Dionizosa, to inni poeci konsekwentnie realizujący w swojej twórczości nurt klasyczny. Klasycyzm był całkowitym przeciwieństwem dekadentyzmu, zaprzeczał bowiem dekadenckiemu przekonaniu, że kultura europejska się skończyła.
Franciszkanizm- W tym okresie wzrasta fascynacja św. Franciszkiem z Asyżu, powstaje Towarzystwo międzynarodowe Studiów Franciszkańskich. Książkę o świętym wydał Edward Porębowicz, Stanisław Witkiewicz próbował przełożyć na gwarę góralską Kwiatki św. Franciszka. Na początku poetów pociąga Franciszek- stygmatyk: tak przedstawił do Wyspiański w witrażu, w Hymnie św. Franciszka z Asyżu Kasprowicza zawarta jest pochwała stygmatów. Święty pomaga tu pogodzić z tym co Kasprowicza przerażało: z cierpieniem i śmiercią. Termin: młodopolski franckiszkanizm oznacza taki zespół cech jaki odnajdziemy u Staffa:
Sprzeciw wobec instytucjonalizacji,
Poczucie wolności,
Emocjonalizm,
Sprzeciw wobec dekadentyzmu,
Taki franciszkanizm występuje również u: Władysława Orkana, Bronisławy Ostrowskiej, Jana Kasprowicza. W tomiku Kasprowicza Ballada o słoneczniku 1908 „krzyk i gniew hymnów” zastąpiony zostaje przez zgodę na swój los. Tonacja franciszkańska najbardziej charakterystyczna jest dla tomiku Księgi ubogich 1916, np. wiersz Rozmiłowała się ma dusza. Pojawia się tu niezwykły stosunek do miłości, już nie jak wcześniej w Pieśni o waligórze wywołana przez femme fatale prowadząca do zniszczenia, ani jak w Sawitri idealn, ascetyczna. Miłość - Caritas, jest najdoskonalsza. Język jakim posługuje się poeta jest prosty, brak w nim elips, hiperboli, zakrawa nawet na kolokwialny.
Pod wpływem tego nurtu zmienia się stosunek poetów do natury, jest idealizowana, jest tworem bożym, nie jest zbiorem symboli, powraca tutaj mimetyzm w kształtowaniu pejzażu. Poeci cieszą się obecnością, odkrywają jej szczegóły: kwitnące gałęzie, kwiatki nasturcji np. u Orkana w wierszu: Pochwała życia . Bronisława Ostrowska czuła na kontakt z przyrodą dzięki niej odczuwa radość z życia, ową trudną radość, u której podłoża tkwią ciągle na nowo pokonywane smutek, cierpienie, brak zgody na śmierć np. Lato. Franciszkanizm u Ostrowskiej objawia się również w chęci pojednania tego co tu i teraz z tym co wieczne. Franciszkanizm objawiał się również w zwrocie do ubogiego, prostego człowieka stąd np. tytuł Księga ubogich. W tym nurcie poeta nie jest już wszechwładnym kreatorem, ale pokornym człowiekiem. W tym nurcie bohaterami są żebracy, ulicznicy, starcy, jednostki odrzucone. Miasto również zostaje ciekawie ujęte przez tych poetów, nie jest to już miejsce osamotnienia, pustki, ale ciekawe, piękne miejsce np. Staff Dzieciństwo.
Liryka odrodzeńcza staje się coraz częstsza w twórczości poezji, choć nie należą do głównego nurtu ówczesnej poezji. W roku 1908 pisze Rotę Maria Konopnicka, Artur Oppman ogłasza wiersze sławiące czyn żołnierski np. Epopeja napoleońska. Bronisława Ostrowska, Kazimiera Iłłakowiczówna również poruszają tematykę czynu, walki patriotycznej. Takie wydarzenia jak rewolucja odnajdują swój oddźwięk w poezji powstawały wówczas anonimowe pieśni: Na barykady. Leopold Staff również poświęca temu wydarzeniu uwagę w sonecie Gniew sprawiedliwy, Tetmajer pisze tomik Poezje współczesne 1906, natomiast Antoni Lange tomik Pierwszy dzień stworzenia 1907. Autorzy ci posługują się: personifikacją wolności, lud zostaje nazwany mocarzem, częsta jest tu metafora solarna, jutrzenka, świt. Wiersze patriotyczne pisali również Lucjan Rydel, Wacław Rolicz- Lieder(tomik Pieśni niepodległe).
Filozofia Fryderyka Nitzschego
Można w niej wyróżnić 3 główne okresy:
Kult sztuki, zrodził się pod wpływem Wagnera,
Kult nauki, wpływ Darwina, ideał ścisłej naukowości.
Kult życia, siły, indywidualności.
Filozof wyróżnił dwie postawy życiowe apolińska: ceni to co jasne przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, harmonijne, doskonałe. Dionizyjska: ceni płodność i pełnię życia, obalała wszystkie prawa, rozbijała wszelkie harmonie. Filozof opowiadał się po jej stronie.
Wpływy nietzscheanizmu widoczne są u wielu twórców, przykładem poety może być Staff, który fascynuje się postacią Fryderyka Nitzschego, którego filozofia pogardy dla słabości i uwielbienia siły, w młodym pokoleniu usuwa w cień pesymizm Schopenhauera. Staff tłumaczył pisma Zaratustry Nitzchego stąd, być może jego uwielbienie dla filozofa. Przyjmował tęsknotę za wielkością i siłą jak np. w Kowalu, z tomiku Sny o potędze. Tutaj wykuwanie własnej wielkości, siły staje się zadaniem życia, miarą jego sensu. Stanisław Przybyszewski w swoim manifeście Confiteor, również odnosił się do Nitzschego: głosił bowiem, iż sztuka nie ma żadnych obowiązków oprócz estetycznych (sztuka dal sztuki). Sztuka nieznająca żadnych zasad moralnych ani społecznych. Artysta jest wyżej, jest nadczłowiekiem. Nietzscheanizm można odnaleźć również u Wspiańskiego w jego dramatach, gdzie wyznawała filozofię czynu np. w Wyzwoleniu.
1