Niepokoje egzystencjalne i filozoficzne nowej epoki: Artur Schopenhauer „filozofia rozpaczy”, Fryderyk Nietzsche „przewartościowanie wartości” i kult „nadczłowieka”.
Z końcem wieku XIX we wszystkich krajach europejskich daje się zauważyć społeczno-kulturowy kryzys. Pozytywistyczne systemy filozoficzne oparte na racjonalnych, empirycznych przesłankach nie sprawdziły się i przeżyły. Świadomość młodego pokolenia zaczęły kształtować nowe czynniki takie jak: gwałtowny rozwój cywilizacji i związane z nim upowszechnienie się cywilizacji zurbanizowanej, rozwój nauk przyrodniczych, powstanie nowych sił społecznych. Człowiek końca XIX wieku poczuł się zagrożony i nie umiał się odnaleźć w nowej rzeczywistości. Jego byt, w obliczu szybkich zmian politycznych, społecznych,
kulturowych i etycznych, stał się niepewny. Głównym kierunkiem myślowym epoki był dekadentyzm (termin pochodzący od tytułu francuskiego pisma literackiego „Decadent”) oznaczający schyłek, rozpad kulturowej formacji.
Taki światopogląd odznaczał się bezideowością, niewiarą w dotychczas uznawane wartości, cechowała go apatia i marazm.
Źródłem takiej postawy była przede wszystkim filozofia niemieckiego myśliciela doby romantyzmu Artura Schopenhauera (1788 -1860). Jego główne dzieła to: „Świat jako wola i wyobrażenie” (1819), „O wolności woli ludzkiej” (1839), „O podstawie moralności” (1840). Poglądy Artura Schopenhauera określono jako „filozofię rozpaczy”, gdyż miały one charakter skrajnie pesymistyczny. Życie ludzkie, zdaniem Schopenhauera, jest bezcelowe, bezsensowne, podtrzymuje jedynie ślepe popędy będące jedyną siłą napędową życia. To określenie często rozumiano w epoce Młodej Polski jako popęd płciowy przypisując mu destruktywną rolę.
Schopenhauer uznawał ten świat za jedyny możliwy, ale równocześnie potępiał go za to, że zawiera w sobie nieusuwalne zło moralne, które sprawia, że świat dla człowieka jest piekłem, a istotę ludzkiej egzystencji stanowi bezmiar cierpienia. Człowiek nigdy nie może zrealizować wszystkich swoich pragnień, nie może osiągnąć szczęścia, gdyż towarzyszy mu ciągły niedosyt, poczucie niezaspokojenia.
Rzeczywistość jest niepoznawalna, świat jest jedynie wyobrażeniem naszego umysłu. Wszelkie zabiegi człowieka w celu podtrzymania życia muszą skończyć śmiercią. Człowiek zatem powinien zaniechać bezskutecznych starań zwiększających jedynie jego cierpienie, wyizolować się ze społeczeństwa i zrezygnować z działania i woli życia osiągając stan tak zwanej nirwany (nirwana to pojęcie pochodzące z filozofii indyjskiej oznaczające stan niebytu, nieistnienia, który można osiągnąć po wyzbyciu się woli życia i stłumieniu „pędu do działania”).
Jedyną stałą wartością, która może dać człowiekowi przynajmniej chwilową złudę satysfakcji i zmniejszyć jego ból jest sztuka, a także filozofia i religia. Artyści, uczeni i święci są więc symbolami metafizycznej strony człowieczeństwa i świata. Najwyżej ze wszystkich dziedzin sztuki cenił Schopenhauer muzykę i tragedię. Sztuka jest wartością, gdyż nie ma żadnych celów i nie podlega ocenie etycznej. Jest wartością samą w sobie. Kontemplacja estetyczna. sztuki, bądź uprawianie jej jest jedynym sposobem na złagodzenie cierpienia ludzkiego. Człowiek powinien również kierować się etyką współczucia wobec innych.
Te pesymistyczne poglądy Schopenhauera oraz proponowane przez niego cztery drogi wyjścia z kręgu cierpienia: wyizolowanie się ze społeczeństwa, rezygnacja z działania, kontemplacja estetyczna i współczucie dla innych, stały się inspiracją dla wielu twórców młodopolskich.
Filozofia Artura Schopenhauera wywarła również wpływ na Fryderyka Nietzschego, a także na ideologię niemieckiego faszyzmu.
Równie destrukcyjny wpływ na świadomość pokolenia schyłku XIX wieku, a także i na następne, miały poglądy kolejnego niemieckiego filozofa Fryderyka Nietzschego (1844-1900). Główne jego dzieła to: „Ludzkie, arcyludzkie” (1878), „Tako rzecze Zaratustra” (1883/84), „Poza dobrem i złem” (1886), „Z genealogii moralności” (1887), „Zmierzch bożyszcz” (1889), „Wola mocy” (1901).
Nietzsche często posługiwał się aforyzmami, wyrażając swe poglądy w formie artystycznych metafor. Życie, zdaniem Nietzschego, stanowi najwyższą autonomiczną wartość i oparte jest na grze wolnych instynktów. Samo życie jest więc celem i najwyższą wartością ludzkiego bytu, życie rozumiane w sensie czysto biologicznym. Stąd przekonanie, że jedynie jednostki silne mogą przetrwać i dokonać odrodzenia człowieka i uzdrowienia kultur: „Niech będzie błogosławione to, co czyni człowieka twardym” („Tako rzecze Zaratustra”). Nietzsche głosił ideał „nadczłowieka”, który obdarzony „wolą mocy” ma nie tylko prawo, a wręcz obowiązek odrzucania wszelkich zasad etycznych, które nie pozwalają na rozwój jednostek. Nietzscheański „nadczłowiek” stoi więc „poza dobrem i złem”, jest wolny od więzów społecznych, moralnych, religijnych. „Przewartościowanie wszelkich wartości” oznaczało rezygnację z dotychczas uznawanych wartości na rzecz nowej moralności dla „rasy panów”, w celu budowania nowego społeczeństwa. Nierówność społeczna była zdaniem Nietzschego zjawiskiem normalnym, z wolności i dóbr mogą korzystać tylko silni. Aprobował również wojnę, gdyż w sposób „naturalny” eliminuje jednostki słabe i rodzi męstwo. Nietzsche gloryfikował przede wszystkim siłę fizyczną człowieka, zaś jego walory duchowe stawiał na dalszym planie.
Filozofia Fryderyka Nietzschego, pomimo pewnego optymizmu (kult siły człowieka) wniesionego w świadomość społeczeństwa emanującego pesymizmem i dekadencją, miała jednak charakter zdecydowanie antydemokratyczny i wsteczny i oznaczała dewaluację norm moralnych. Wpłynęła również na rozpowszechnienie się postawy nihilistycznej i upowszechnienie katastrofizmu.
Poglądy Nietzschego zostały wykorzystane przez ideologów niemieckiego faszyzmu.
Poezja francuskich modernistów wyrazem dekadencji i poszukiwaniem nowych środków ekspresji artystycznej (Ch. Baudelaire, J.A. Rimbaud, S. Mallarme, P. Verlaine).
Charles Baudelaire (1821 -1867) francuski poeta uważany za prekursora modernistów, gdyż jego poezja była wyrazem pesymistycznych i dekadenckich poglądów młodego pokolenia końca wieku XIX.
Twórczość Baudelaire'a wywarła ogromny wpływ na wielu twórców europejskich, Baudelaire stał się wyrazicielem światopoglądu i odczuć pokolenia, które ogarnięte było wówczas zwątpieniem i przesiąknięte niewiarą w sens ludzkiego bytu. Poeta w swych wierszach buduje taką sytuację, w której podmiot liryczny jest rozdarty wewnętrznie, na próżno poszukuje sensu życia i bezskutecznie buntuje się wobec wszechogarniającego zła. Świat jest zagadką, dewaluują się podstawowe wartości, byt ludzki jest przemijalny, kruchy.
W wierszu „Padlina” człowiek zostaje sprowadzony jedynie do bytu materialnego, który jest poddany niszczącemu działaniu czasu. Wszystko teraz żyjące, piękne i subtelne, kiedyś „upodobni się do błota”, stanie się cuchnącą padliną, żerem dla robactwa, ponieważ takie jest prawo wszechpotężnej Natury. Taka koncepcja ludzkiego bytu szokuje swą brutalnością, ale trudno odmówić temu obrazowi zgodności z prawdą.
Sposób w jaki poeta przekazuje swe refleksje ma charakter naturalistyczny. Naturalizm był jednym z kierunków artystycznych, okresem w literaturze zaistniałym w drugiej połowie XIX wieku. Stanowił więc pewien łącznik pomiędzy pozytywizmem a modernizmem. Sposób ujęcia rzeczywistości w naturaliźmie polegał na fotograficznej wierności szczegółom, ukazywaniu zjawisk drastycznych, choć najczęściej przypadkowych. Sakralizowano prawa natury przenosząc mechanizmy działające w przyrodzie na prawa panujące w społeczeństwie. Stąd częstym tematem naturalistów była walka o byt proletariatu, demaskowanie krzywdy ludzkiej. Naturalistyczny opis ma charakter subiektywny i rejestruje chwile ulotne. (Źródłem naturalizmu były poglądy Hipolita Taine'a i Karola Darwina, prekursorem naturalizmu w literaturze był francuski pisarz Emil Zola). W wierszu Baudelaire'a „Padlina” naturalistyczny opis rozkładającego się ciała epatuje (szokuje) drastycznymi szczegółami:
„Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra
I z wnętrza larw czarne zastępy
Wypełzały ściekające z wolna jak ciecz gęsta
Na te rojące się strzępy”.
Prawo natury jest silniejsze od ludzkiego bytu.
Ch. Baudelaire ukazuje problemy ludzkiej egzystencji posługuje się również nowym środkiem wyrazu - symbolem, który stał się dla całego pokolenia modernistów najdoskonalszą formą wyrazu.
Symbol jest znakiem, pojęciem lub układem pojęć, które zostają użyte dla oznaczenia innego przedmiotu. Jego interpretacja, jeżeli nie jest konwencjonalna (czyli wynikająca z doraźnej umowy na przykład symbole znaków drogowych), dopuszcza wieloznaczność i dowolność (wg „Słownika terminów literackich” pod red. S. Sierotwińskiego), dzięki czemu symbol jedynie sugeruje pewne treści nie precyzując ich. Użycie symbolu pozwala odbiorcy na swobodę interpretacyjną, bogactwo skojarzeń, uruchomienie wyobraźni.
Francuscy symboliści sprzeciwiali się wiernemu odzwierciedlaniu życia, rzeczywistości, czyli tak zwanej sztuce mimetycznej (naśladującej). Wszystko to, co dopowiedziane do końca, sprecyzowane, traci swój urok odkrywania. Ponadto sztuka, aby mogła wyrazić treści metafizyczne musi posługiwać się nowymi środkami artystycznymi.
Baudelaire również posługuje się symbolami. Padlina w wyżej omawianym wierszu symbolizuje rozkład ciała, ale także rozpad wszelkiej formy. Byt przeistacza się w niebyt: „Forma świata stawała się nierzeczywista / Jak szkic co przestał nęcić”. Jeżeli ludzki organizm potraktować jako swoisty świat, mikrokosmos, to śmierć człowieka jest równoznaczna z rozpadem świata.
Wieloznacznym symbolem jest również zegar w wierszu Baudelaire'a pod tym samym tytułem. Sygnalizuje upływ czasu, zbliżający się kres życia, jest więc symbolem przemijania, zanikania a także wszechobecnego lęku ludzkiego. „Wciąż głodna (...) otchłań” - to niebyt, który wszystko pochłonie.
W wierszu „Gra” znów pojawiają się elementy opisu naturalistycznego, a poeta posługuje się symbolem:
„stare kurtyzany
O twarzach żółtobladych, oczach z porcelany,
Mizdrzące się a wstrętne (...)”.
Gra jaką toczą ludzie rozgrywa się nie tylko przy zielonym stole, ludzie ,,frymarczą urodą i honorem”, grają tym, co mają w życiu najlepszego i przegrywają czyniąc piekło z życia, które w dodatku i tak przecież jest nicością.
Podobnie w utworze „Spleen II” (spleen - ang. - nastrój przygnębienia, chandra) opisywany pejzaż posiada elementy naturalistyczne, choć takie spojrzenie uwarunkowane jest przede wszystkim doznaniami psychicznymi podmiotu lirycznego. Typowe dla epoki modernistycznej rekwizyty jak: czerń, szarość, grób, duchy potępieńców, dzwony, pogrzeb - tworzą specyficzny nastrój przygnębienia i apatii. Są symbolami niezrozumiałego, budzącego lęk świata, w którym człowiek zamknięty w domu przez strugi deszczu (przypominające kraty) i zamknięty w samym sobie czuje się jak w więzieniu:
„(...) deszcz robi ze świata olbrzymi kryminał”.
Jean Arthur Rimbaud (1854-1891) był uczniem Baudelaire'a.
Wszystkie utwory napisał pomiędzy 15 a 18 rokiem życia. Zbuntowany wobec mieszczańskich ideałów życia, tak zwanej drobnomieszczańskiej stabilizacji i marazmu intelektualnego, uciekł z domu rodzinnego. Wraz ze swym przyjacielem Verlainem podróżował po Europie. Przyjaźń ta zakończyła się tragicznie, podczas kłótni Verlaine strzelił do niego raniąc go. Niewątpliwie na światopogląd Rimbaud'a i charakter jego twórczości miała wpływ przyjaźń z Verlainem, człowiekiem, którego styl życia odbiegał od ogólnie przyjętych norm.
Słynny wiersz Rimbaud'a „Statek pijany” ma charakter wizyjny (z tego powodu surrealiści uznali Rimbaud'a za swego duchowego ojca).
Podmiot liryczny jest jak statek niesiony przez wody ku otwartemu morzu. Pozbywa się „steru, kotwicy i stosu lin zapaśnych” i nie tęskni do „mdłych latarń znikłych gdzieś w oddali”. Taka sytuacja symbolizuje człowieka, który świadomie uwalnia się od wszelkich wiążących go ograniczeń, aby móc w pełni rozkoszować się życiem, zachłystywać wolnością. Szerokie wody morza oczyszczają duszę człowieka z wszelkich nieczystości: „wód zieleń (...) zmyła kały wstrętne i win plamy sine”. To swoiste „katharsis” przynosi niezwykłe doznanie - poczucie szczęścia, euforii, Absolutu. Niestety po bogatych, iskrzących się kolorami opisach, nad euforią i poczuciem wolności zaczyna górować nuda i zmęczenie. Pojawia się Schopenhauerowskie nienasycenie, niemożność odnalezienia pełnego i stałego szczęścia. Rzeczywistość dostarcza jedynie iluzorycznej rozkoszy przynosząc później jeszcze większy smutek. Człowiek osiada więc w „błotnistej kałuży” znużony życiem, rozczarowany nim, gdyż przeżycia przyniosły tylko „strętwienie przedwczesne”, pragnie więc spokoju, niebytu.
Wizyjna poezja Rimbauda posługiwała się bogatą symboliką oddziaływania na wyobraźnię odbiorcy i wyrażała typowe dla epoki dekadenckie nastroje.
S. Mallarme, P. Verlaine. Prekursorem symbolizmu był także Stefan Mallarme (1842-1898).
Stwierdził on, że „nazwać przedmiot, to usunąć trzy czwarte radości płynącej z poematu, radości, która jest złożona z przyjemności odgadywania, wyczarować go - oto ideał”.
Posługiwał się więc w swej poezji wieloznacznym symbolem, budował nastrój dzięki zestawieniom wrażeń woni, dźwięku i efektom kolorystycznym (synestezja). Utwory oddawały niezwykłe przeżycia graniczące z doznaniami metafizycznymi (wiersz „Popołudnie fauna”).
Biografia Paula Verlaine'a (1844-1886) była niezwykła i szokująca opinię publiczną. „Wieczny cygan”, włóczęga, alkoholik i homoseksualista, wróg wszelkiej stabilizacji, sprzeciwiał się ogólnie przyjętym społecznym i etycznym konwenansom.
Wiersze Verlaine'a, zarówno ze względu na treść jak i na formę, uznano za niezwykle nowatorskie. Najczęściej przewija się w nich motyw jednostki zagubionej, roztapiającej się w otaczającym ją niezrozumiałym świecie. Poeta próbuje dać wyraz czystemu wrażeniu, zmysłowym doznaniom. Posługuje się w tym celu kolorystyką, wyraża odczucia psychiczne, emocje łącząc je w całość pozornie tylko opisem zjawisk przyrodniczych (np. w wierszach „Zachody słońca” lub „Zmierzch” z cyklu „Krajobrazy smutne”). Pejzaż ani odczucia nie zostają w myśl założeń skonkretyzowane, nic nie jest dopowiedziane do końca, wyjaśni one. Świat jest bowiem zagadką, człowiek tajemniczym bytem, rzeczywistość posiada „drugie dno”, jedynie przeczuwane zmysłami.
Verlaine napisał w „Sztuce poetyckiej”:
„My chcemy tylko odcienionych smug
nie barwy świetlnej, nie, tylko odcienia
Och, mgła odcienia, jedyna spromienia
sny z marzeniami, z fletnią - tęskny róg”.
Sprzeciwił się więc tymi słowami jednoznacznemu wyrażaniu odczuć i wrażeń na rzecz doskonałego symbolu sugerującego treści metafizyczne, a więc nie dające się sprecyzować.
STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI (1868-1927)
Urodził się na Kujawach (Łojewo nad Gopłem). Studiował w Berlinie medycynę i architekturę. Tam rozpoczął działalność literacką, napisał w języku niemieckim poematy prozą i szkic o Chopinie. Związał się z cyganerią artystyczną Niemiec.