Wielkopolska w czasie panowania Jagiellonów
Konkurs Wiedzy o Wielkopolsce
Wielkopolska. Nasza kraina, red. Włodzimierz Łęcki
Kolegiata św. Marii Magdaleny
Gotycki kościół powstał około 1388 r. jako główny kościół Poznania. W roku 1447 strawił ją pożar, a po odbudowie z niewielkimi zmianami przetrwała przez kolejnych 300 lat. Kolegiata św. Marii Magdaleny była nekropolią patrycjatu poznańskiego, między innymi słynnego lekarza Józefa Strusia. W jej trzech nawach było ponad 50 ołtarzy. Najbardziej charakterystycznym elementem kościoła była wieża, kilkakrotnie przebudowywana, między innymi w XVI w. przez budowniczego ratusza Jana Baptystę Quadro. Charakterystyczny, rozczłonkowany szczyt wieży przez dziesięciolecia był elementem rozpoznawczym w panoramie miasta. Kolejne wieki były dla kościoła okresem zniszczeń, od okresu potopu szwedzkiego, poprzez pożary w roku 1677, 1776 i 1780. Władze pruskie nie zgodziły się na odbudowę świątyni i w roku 1802 ruinę rozebrano. Powstał tam tzw. Nowy Rynek, dzisiejszy plac Kolegiacki.
Hołd krzyżacki w Poznaniu
Uroczystość złożenia hołdu przez wielkiego mistrza krzyżackiego Hansa von Tieffena przez królem polskim Janem Olbrachtem miała miejsce29 maja 1493 roku z poznańskim zamku na Górze Przemysła. Hołd poznański był jednak ostatnim, jaki Krzyżacy złożyli władcy Polski w miarę dobrowolnie.
Potęga i upadek rodu Górków
Wiek XVI był czasem potęgi rodu Górków, wiek XVII Opalińskich, natomiast XVIII Sułkowskich, Raczyńskich i Działyńskich. Ród Górków herbu Łodzia wywodzi się z okolic Miejskiej Górki. Twórcą potęgi rodu był Łukasz Górka ( zmarły 1475), który osiągnął godność wojewody poznańskiego. Jego syn Uriel był biskupem poznańskim i podkanclerzym koronnym. Łukasz Górka ( 1482-1542) także pełnił urząd wojewody poznańskiego, a następnie biskupa kujawskiego. Jego syn Andrzej ( 1500- 1551), osiągnął godność starosty generalnego Wielkopolski, posiadał 12 miast, około 100 wsi, był jednym z przywódców opozycji przeciw Zygmuntowi Augustowi, myśląc nawet o sięgnięciu po koronę. Żoną Łukasza Górki ( 1533-1573) była Halszka z Ostroroga, zaś ostatnim męskim przedstawicielem rodu wojewoda poznański Stanisław Górka ( brat Łukasza) zmarł w roku 1592). Pałacem rodowym Górków był pałac przy ul. Wodnej, dzisiejsze Muzeum Archeologiczne. W katedrze poznańskiej zachowały się płyty epitafijne z norymberskiego warsztatu Vischerów i kaplica Górków z nagrobkiem dłuta Hieronima Canavasiego. Niektórzy przedstawiciele rodu zostali pochowani w kościele w Kórniku.
Sejmiki średzkie
Na podstawie konstytucji z 1510 roku w Środzie Wielkopolskiej obradowały sejmiki ziemskie, dwa tygodnie później odbywały się sejmiki generalne w Kole dla przedstawicieli Wielkopolski i Kujaw. Na obrady do Środy Wielkopolskiej jednorazowo zjeżdżało od kilkudziesięciu do 200 przedstawicieli szlachty ( z czeladzią). Obradowano w kościele, szlachta posesjonaci zasiadała w ławkach, szlachta gołota obradowała stojąc. Obrady trwały od świtu o nocy, po wcześniejszej mszy porannej i przeniesieniu Najświętszego Sakramentu o zakrystii. Obradami kierował z ambony marszałek sejmiku. W razie epidemii obradowano w polu, po za murami. Często dochodziło do bijatyk, małych bitew ( oczywiście poza kościołem), tzw. bigosowania, w roku 1521 doszło do zbrojnego starcia na rynku ze sługami Łukasza Górki, w 1576 zastrzelono Sopockiego, stolnika i poborcę poznańskiego. O największej awantury doszło 27 czerwca 1667 r. gdy marszałek sejmiku Krzysztof Żegocki ujawnił kontakty dyplomaty wojewody poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego ze stronnictwem francuskim. Grzymułtowski ledwo uszedł z życiem, za to pobito łowczego koronnego Gnińskiego.
Akademia Lubrańskiego
W roku 1518 biskup poznański Jan Lubrański dokonał fundacji akademii, zwanej od jego nazwiska Academia Lubransciana. Jej siezibą był istniejący do dziś budynek na Ostrowie Tumskim ( dziś mieści się tam Archiwum Archidiecezjalne). Okres największej świetności uczelni przypadł na drugą ćwierć XVI wieku. Nauczał w niej wtedy humanista Krzysztof Hegendorf. Absolwentami uczelni byli Józef Struś, Klemens Janicki ( poeta łacińskojęzyczny), Jan Śniadecki ( matematyk i astronom). Poprzez opór Akademii Krakowskiej uczelnia poznańska nie mogła nadawać stopni akademickich, a od roku 1570 rywalizowała z kolegium jezuickim. Koniec Akademii Lubrańskiego nastąpił w roku 1780, gdy połączono ją z Akademią Wielkopolską ( dawnym kolegium jezuickim) w Szkołę Wydziałową Poznańską. W Muzeum Narodowym w Poznaniu znajduje się obraz Jana Matejki, Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu.
Życie w dawnym mieście wielkopolskim
Głównym zadaniem miasta średniowiecznego było prowadzenie działalności rzemieślniczej i handlowej, stąd jego centralnym miejscem był rynek. Pośrodku rynku stał ratusz, siedziba władz miejskich, obok główna świątynia miejska. Pozostały obszar miasta podzielony był na kwadraty, a te na działki. Wzdłuż uliczek stały rzędy kamienic. Orientację w mieście ułatwiały nazwy ulic, pochodzące od rzemiosła, którego przedstawiciele tam mieszkali, od wezwania najbliższej ulicy lub od nazwy miasta, ku któremu ulica ta prowadziła. Na parterze kamienic znajdowały się warsztaty rzemieślnicze lub kantory kupieckie, na pierwszym piętrze pomieszczenia reprezentacyjne, wyżej pokoje prywatne właściciela. W podwórzu mieściły się pomieszczenia gospodarcze, magazyny, studnia i latryny ( ubikacja). Zbiornikiem nieczystości miejskich była fosa , połączona z przepływającą rzeką. Organizowanie systematycznych akcji czyszczenia fosy było częstym tematem wilkierzy- zarządzeń władz miejskich. Sprawowanie funkcji sądowych należało do wójta i ławy miejskiej. Egzekutorem wyroków był kat, czyli mistrz, który miał do dyspozycji pomocników- ceklarzy. Do zadań kata należało badanie podsądnych, wykonywanie wyroków, oczyszczanie miasta z padliny i wyłapywanie bezpańskich psów. Do dyspozycji miał mieszkanie służbowe w jednej z baszt miejskich, gdzie znajdował się także miejski dom publiczny, prowadzony przez małżonkę mistrza. Podręczny areszt znajdował się w podziemiach ratusza, gdzie mieściła się także izba tortur. Lochy więzienne były w tzw. Wieży Czerwonej. Za mniejsze przewinienia skazywano na karę kuny, czyli czasowe przykucie do pierścienia umieszczonego przy drzwiach kościoła lub przy pręgierzu. Wystawiano też na publiczne szyderstwo, nakazywano noszenie czapek hańby, stosowano karę gąsiora, dyby, czyli kłodę. Pręgierz był symbolem sprawiedliwości, wyrazem sądowych uprawnień miasta. Z reguły stał w pobliżu ratusza, poznański pręgierz był początkowo drewniany, a od roku 1535 kamienny. Od 1595 r. na szczycie słupa umieszczono figurkę kata z mieczem. W roku 1925 zniszczoną figurkę przeniesiono do ratusza, a w jej miejscu postawiono kopię wykonaną przez Marcina Rożka. Przed ratuszem złoczyńców palono na stosie, ćwiartowano i ścinano, ale nigdy nie wieszano. W Poznaniu szubienica miejska znajdowała się w okolicach dzisiejszej ulicy Solnej i Garbary, później na Wildzie w rejonie ul. Krzyżowej. Była to murowana budowla z pomostem i ramą egzekucyjną na szczycie, skazaniec wisiał tak długo, aż sam nie spadł z powroza. Karę utopienia wykonywano przez strącenie do Warty z mostu Chwaliszewskiego.
O bractwach kurkowych
Miasta musiały być przygotowane na wypadek ataku, dlatego powstały bractwa kurkowe, skupiające rzemieślników miejskich, przeszkolonych i przygotowanych do ewentualnego oblężenia. Nazwa bractw wywodzi się od zawodów w strzelaniu do wykonanej z drewna sylwetki koguta- kura, w późniejszych czasach malowanego na ozdobnej tarczy. Kto strącił kura i miał najlepsze wyniki podczas strzelania, ten na najbliższy rok był obwoływany królem kurkowym. Najbardziej uroczyste strzelanie odbywało się w Zielone Świątki. Najstarszy zachowany kur z połowy XV w. pochodzi z Kościana. W Poznaniu bractwo kurkowe powstało w roku 1253. Ćwiczebna strzelnica znajdowała się w pobliżu dzisiejszego placu Wielkopolskiego, potem w pobliżu kościoła Bożego Ciała, następnie przy Drodze Dębińskiej i na św. Rocha. Na początku XX w. bractwo wystawiło własny budynek i strzelnicę na Sołaczu, a od 1923 r. siedzibą jego był Szeląg.
Nie tylko Żydzi
W Poznaniu dzielnica żydowska znajdowała się w rejonie dzisiejszych ulic Żydowskiej, Wronieckiej i Szewskiej. W połowie XIV w. stanęła tam bożnica. W początkach XX w. przy ul. Stawnej w Poznaniu zbudowano synagogę. Po okresie holocaustu dzisiejszymi reliktami spuścizny żydowskiej są gmachy dawnych synagog ( Buk, Konin), czy pojedyńcze płyty nagrobne z kirkutów ( żydowskich cmentarzy). Najbardziej znanym przedstawicielem greckich uchodźców w Wielkopolsce był Jan Konstanty Żupański, księgarz i wydawca w wieku XIX. Francuskiego pochodzenia była rodzina Motych, Marceli Motty był autorem przewodnika Przechadzki po mieście. W XVI w. w Wielkopolsce osiedliła się grupa Szkotów. W Powstaniu Wielkopolskim w polskich szeregach walczył Chińczyk Czen de Fun ( pracował później jako stolarz w Barcinie), Alzatczyk Rübstück, Włoch Vincenzo Cittadini czy ciemnoskóry lotnik Sam Sandi.
Najsłynniejszy widok Poznania
W latach 1572-1618 ukazało się 6-tomowe dzieło Georga Brauna i Franza Hogenberga Civitates Orbis Terrarum ( Miasta kuli ziemskiej). W opublikowanym w roku 1618 ostatnim tomie zamieszczono kartę z miedziorytniczym, kolorowym widokiem Poznania, liczącym wtedy 20 tys. mieszkańców.
Komeński w Lesznie
Leszno było silnym ośrodkiem braci czeskich. Przywódca tego ruchu reformacji: Jan Amos Komeński ( przybył z Czech, wychowanek uniwersytetu w Heidelbergu), osiadł za zgodą Rafała Leszczyńskiego w 1625 roku w Lesznie. Komeński został rektorem miejscowego gimnazjum, napisał popularny podręcznik do nauki łaciny Inua linguarum reservata, fizyki i astronomii. W Lesznie powstała także największa praca Komeńskiego Didactica magna, pisał po polsku wiersze, sztuki teatralne. Po śmierci Rafała Leszczyńskiego zabrakło możnego protektora, także czasy wojen XVII- wiecznej Polski, zwłaszcza Potop szwedzki spowodowały, że Rzeczpospolita z pewnością nie była już krajem bez stosów. Jako przeciwnik króla Jana Kazimierza Wazy, który w dodatku napisał wiernopoddańczy list do Karola Gustawa ( króla Szwecji) musiał emigrować z Polski, osiadając w Amsterdamie.
Potop szwedzki w Wielkopolsce
25 lipca 1655 r. wielkopolskie pospolite ruszenie po wodzą wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego w okolicach Ujścia skapitulowało przed siłami szwedzkimi marszałka Arvida Wittenberga. 31 lipca Szwedzi wkroczyli do Poznania. Szybko okazało się, że szlachta licząca jedynie na zmianę na tronie w obrębie dynastii Wazów ( Jana Kazimierza zastąpiłby król szwedzki Karol X Gustaw) się przeliczyła. Szwedzi rozpoczęli bezwzględny rabunek, stąd szybko powstała partyzantka, która podjęła walkę z okupantem. Jeden z pierwszych oddziałów partyzanckich sformował wojewoda podlaski Piotr Opaliński, natomiast jako najsłynniejszy dowódca sił partyzanckich zasłynął starosta babimojski Krzysztof Żegocki. Z działalnością Żegockiego związany jest epizod zdobycia przez niego Kościana. Krzysztof Żegocki dowodził odziałem około 100 ludzi słabo uzbrojonych, postanowił jednak zdobyć większe miasto by zdobyć potrzebną broń i pozyskać rekrutów. Wybór padł na Kościan, gdzie starostą był brat Krzysztofa , Piotr Żegocki. W Kościanie w tym czasie stacjonował landgraf heski Fryderyk, szwagier króla szwedzkiego z siłami około 200-400 żołnierzy. Atak Żegockiego na Kościan nastąpił 4 października 1655 r., dzięki zatarasowaniu bramy i mostu zwodzonego udało przedostać się do miasta i pokonać załogę szwedzką przy udziale mieszczan kościańskich. Do miasta wpuszczono powracającego z polowania landgrafa Fryderyka, który również został zabity. Żegocki przejął 40 wozów wypełnionych zagrabionym przez Szwedów dobytkiem, wyposażenie i uzbrojenie załogi miasta oraz 70 tys. złotych polskich z kasy zamkowej. Szwedzi dokonali rewanżu, już 10 października miasto zostało zajęte przez 800- osobowy oddział pacyfikacyjny dowodzony przez Jana Weyharda Wrzesowicza. Dokonano krwawej zemsty, zginęło około 300 mieszczan, 40 szlachciców ścięto na rynku. Dokonano pacyfikacji okolicznych wsi. W pogoni za Żęgockim Wrzesowicz wymordował pod Wschową 80 mieszkańców Kościana, którzy opuścili miasto w obawie przed zemstą Szwedów. Żegockiego jednak nie schwytano, a Wrzesowicz został zatłuczony kijami 28 sierpnia we wsi Lubrze przez miejscowych chłopów. Okres potopu szwedzkiego to bohaterska obrona zamku w Gołańczy 30 czerwca 1656 r. Miejscowy kasztelan z grupą szlachty i chłopów zabarykadował się z zamku, odmówił kapitulacji i podjął nierówną walką z siłami przeciwnika. Na obszarze Wielkopolski działał także słynny zagończyk Stefan Czarniecki. 26 listopada 1657 r. w Poznaniu odbyła się narada wojenna dotycząca dalszej walki z siłami szwedzkimi, brał w niej udział król Jan Kazimierz, Stefan Czarniecki, Jerzy Lubomirski, Piotr Opaliński.
Ród Leszczyńskich
Na początku XVI w. wyodrębniły się wie linie Leszczyńskich: zamożniejsza z siedzibami w Gołuchowie i Baranowie Sandomierskim, oraz mniej zamożna w okolicach Leszna. Wielkopolskim protoplastą rodu był Rafał Leszczyński ( zm. Ok. 1467) herbu Wieniawa, syn Stefana z Karmina, kasztelan przemęcki. Jego syn Rafał, marszałek nadworny koronny przebywał w najbliższym otoczeniu królów Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Andrzej Leszczyński ( 1608-1658) był kanclerzem wielkim koronnym, a w latach 1653-58 arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem.
Wielkopolskie królowe
Świętosława- Sygryda pierwsza córka Mieszka I była żoną króla Szwecji Eryka Zwycięskiego, a następnie króla Danii Swena Widłobrodego
Gertruda- córka Mieszka II, była żoną księcia kijowskiego Izasława
Ryksa- córka Przemysła II, była żoną Wacława II czeskiego, króla Czech i Polski, a następnie Rudolfa Habsburga, króla Czech
Maria Karolina Zofia Felicja Leszczyńska ( 1703-1768), córka Stanisława Leszczyńskiego, była żoną króla Francji Ludwika XV, pochowana w opactwie Saint Denis
Kórnicka Biała Dama
Portret białej damy w zamku kórnickim autorstwa Antoniego Pesne przedstawia Reofilię z Działyńskich Szołdrską- Potulicką Jej pasją była hodowla jedwabników, uważana jest za najlepszego gospodarza dóbr kórnickich przed Tytusem Działyńskim.
Raczyńscy na Rogalinie
Raczyńscy to najbardziej zasłużony ród arystokratyczny dla Wielkopolski. Jego protoplastami byli rycerze herbu Nałęcz, którzy w XV w. zamieszkiwali w Raczynie koło Wielunia.