Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849, praca zbiorowa pod redakcją naukową Władysława Zajewskiego, t. 2, Warszawa 1991.
Jerzy Skowronek, Kraje bałkańskie w latach 1815-1849. Między status quo a radykalnymi przeobrażeniami.
Określenie „kraje bałkańskie” obejmuje znacznie obszary znacznie szersze niż geograficzny Półwysep Bałkański. Do krajów bałkańskich należą tereny dzisiejszej Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, Albanii, Grecji i europejskiej Turcji. Największe piętno na tych regionach wywarło prawie pięćsetletnie panowanie tureckie nad tymi krajami. Nie podlegały mu jedynie wysunięte najbardziej na zachód i północ ziemie: Słowenia z Istrią, Dalmacja, część Chorwacji, a od traktatów austriacko-tureckich 1699 roku także południowe zupełnie puste ziemie węgierskie, gdzie zaczęli osiedlać się Serbowie. Wzięli oni na siebie obowiązek obrony granicy, co zaowocowało systemem Pogranicza Wojskowego.
W interesującym nas okresie w obrębie cesarstwa austriackiego znajdowali się Słoweńcy, część Serbów i Rumunów, znaczna część Chorwatów. Według pierwszych oficjalnych statystyk w połowie XIX wieku żyło tu około 2,6 mln Rumunów, tyluż Chorwatów i Serbów. Łącznie do całej ludności monarchii Habsburgów, 35,5 mln, nie było to dużo.
Władcy: Maria Teresa i jej syn Józef, przeprowadzili na tych ziemiach postępowe reformy w zakresie szkolnictwa i poprawili sytuację chłopów. Jednym z istotnych celów polityki wewnętrznej Austrii w tym okresie stanowiło skuteczne, konsekwentne zwalczanie wolnościowych dążeń narodów wchodzących w skład monarchii. Obok brutalnych metod represji stosowano wzajemne skłócanie poszczególnych narodów.
Ziemie te należały do bardzo słabo rozwiniętych pod względem gospodarczym. Wyjątek stanowiła Słowenia, jako jeden z najbardziej uprzemysłowionych i rozwiniętych gospodarczo krajów Austrii. U progu epoki napoleońskiej tylko maleńka Czarnogóra zdołała wywalczyć faktyczną niepodległość, rozbiwszy wojska wezyra skodorskiego Mahmuda Paszy 3 października 1796 roku pod wsią Kruse. W toku walk drugiej koalicji przeciw Francji powstała dzięki Rosji w 1800 roku Grecka Republika Siedmiu Zjednoczonych Wysp Jońskich. Ale znajdując się pod protektoratem rosyjsko-tureckim, a od 1807 roku angielskim, nie odegrała większej roli w walce Greków o niepodległość. Pozostałe obszary tego regionu Europy były w 1815 roku pod władzą Turcji.
Ludność nie-muzułmańska należała do pozbawionej wszelkich praw „rai”. Kraje bałkańskie Turcji pozostawały przeważnie na bardzo niskim szczeblu rozwoju feudalnej gospodarki i społeczeństwa. Do bardziej zaawansowanych gospodarczo ziem należały niektóre regiony Grecji, zwłaszcza położone nad morzem. Rody greckie zajmujące intratne stanowiska mieszkały często w dzielnicy przylegającej do latarni morskiej Fanar i stąd Grecy ci nazywani byli fanariotami. Społeczeństwo greckie miało bardziej nowoczesną i rozbudowaną strukturę.
Państwo tureckie coraz bardziej słabło. Już na przełomie XVIII i XIX wieku sułtan Selim III zapoczątkował reformy wewnętrzne. Próbowali je kontynuować następcy, przede wszystkim Mahmud II, zapowiedziawszy w swym manifeście z Gulhane w 1839 roku rozpoczęcie tanzimatu, czyli perspektywicznej polityki reform. Do drugiej połowy XIX wieku pozostały tylko pustymi obietnicami.
Turcja czyniła koncesje w niektórych krajach bałkańskich wyłącznie zmuszona do tego siłą, zazwyczaj przegraną wojną z Rosją. Najważniejszym wyznacznikiem biegu spraw bałkańskich w pierwszej połowie XIX stulecia pozostawała prowadzona wobec Turcji polityka mocarstw: Wielkiej Brytanii, Francji i Austrii oraz Rosji.
Początkowo Metternich zdołał wywalczyć zwrócenie Austrii wszystkich posiadłości bałkańskich znajdujących się w jej władaniu przed okresem napoleońskim, jak i utrzymanie tych, które uzyskała w układach z Napoleonem (Dalmacja). W Rosji dopiero Mikołaj I energicznie zaangażował swe imperium w politykę bałkańską, a w latach 1828-1829 prowadził nową wojnę z Turcją. Swoje armie zatrzymał przed Stambułem, aby nie wywołać groźnego konfliktu politycznego z mocarstwami zachodnimi. Ale podyktował w Adrianopolu 14 września 1829 roku pokój bardzo korzystny dla Rosji. Następnie aż do 1852 roku Rosja broniła stanu posiadania Turcji. Mikołaj I całkowicie poparł sułtana w wielkim konflikcie z paszą Egiptu Mahammadem Alim w 1832 roku. W momencie największych zwycięstw paszy, wojska rosyjskie stanęły pod Stambułem i jako sojusznik sułtana odparły pochód wojsk paszy Egiptu.
Celem aspiracji narodowych krajów bałkańskich stała się najpierw walka o narodową kulturę, historię, oświatę i język. Grecy najwcześniej rozwinęli szkolnictwo. Natomiast bułgarski mnich z klasztoru Chilendar na Atosie, Paisij Chilendarski około 1762 roku zakończył pisanie „Historii słowiano-bułgarskiej”. W drugiej połowie XVIII wieku zaczął się rozwój czasopiśmiennictwa i bardziej nowoczesnej literatury tych narodów. W 1808 roku Jernej Kopitar wydał gramatykę języka słoweńskiego, a w latach 1814-1815 Vuk Karadzic zapoczątkował stworzenie literackiego języka serbskiego.
Natomiast już na przełomie XVIII i XIX wieku stulecia większość ruchów narodowych w krajach bałkańskich sformułowała swe pierwsze programy i dążenia polityczne. Apogeum tego najwcześniejszego etapu było powstanie narodowe Serbów przeciwko panowaniu Turcji w latach 1804-1813, toczone pod wodzą Jerzego Czarnego. Początkowe zwycięstwa Serbów przyniosło w latach 1805-1807 tworzenie aparatu państwowego.
Ziemie serbskie miały szczególne uwarunkowania. Należały one do regionów najdalej wysuniętych na zachód, a tym samym oddalone od władz centralnych. Dużo szersze były tutaj kontakty ze światem zewnętrznym: z Rosją, Francją i Austrią. Dużą rolę odgrywał serbski ośrodek kulturalny Zemum. Wiosną 1815 roku Serbowie chwycili za broń, głosili że walczą przeciwko zwierzchnikowi regionalnemu, paszy belgradzkiemu. Przywódcą politycznym został Miłosz Obrenovic, dokonał on ustnej umowy z Maraszli Alim Paszą i został paszą belgradzkim. Uzyskał także tytuł zwierzchniego księcia Serbów paszaliku belgradzkiego i prawo zbierania podatków i przekazywania ich Turkom. W układach akermańskich z 1827 roku z Rosją sułtan zobowiązał się do zagwarantowania wewnętrznej autonomii Serbii, a w 1829 roku w pokoju adrianopolskim obie strony uznały autonomiczne Księstwo Serbskie. Ukoronowaniem polityki Miłosza był hatt-i-szerif z 1830 roku przyznający mu dziedziczne prawa księcia Serbii. Konsekwentnie uchylał się od udziału w jakiejkolwiek akcji otwarcie skierowanej przeciw Turcji.
Sukces Serbów najbardziej oddziałał na intensyfikację ruchu greckiego. Od 1813 roku tworzono w Grecji Stowarzyszenie Przyjaciół, zwane popularnie heterią. Ostatecznie desygnowany na wodza powstania generał w służbie rosyjskiej Aleksandros Ypsilanti wiosną 1821 roku rozpoczął walkę w Mołdawii i na Wołoszczyźnie. Na Wołoszczyźnie napotkano rewolucję rumuńską pod wodzą Tudora Vladimirescu, którego zabito 27 maja 1821 roku. Oddziały heterystów zostały rozbite przez Turków 7 czerwca 1821 roku.
Głównym ośrodkiem powstania greckiego stał się Peloponez, gdzie walka wybuchła na wiosnę 1821 roku. Już w początkowym okresie walki Zgromadzenie Narodowe w Epidauros opracowało pierwszą grecką konstytucję w grudniu 1821 roku i 15 stycznia 1822 roku ogłosiło deklarację niepodległości kraju. W toku ustalania ustroju wybuchły walki wewnętrzne między zwolennikami zdalnych zasad ustrojowych a ich przeciwnikami. Mocarstwa pragnąc zapobiec wykorzystaniu przez jedno z nich wydarzeń greckich, uzgodniły w połowie 1827 roku wspólne działanie na rzecz zapewnienia niepodległości. 20 października 1827 roku miała miejsce bitwa między flotą turecko-egipską a siłami morskimi Anglii, Francji i Rosji w zatoce Navarino. Zakończyła się ona kompletnym pogromem floty turecko-egipskiej oraz desantem wojsk lądowych na Peloponezie. Poprawiło to sytuację powstania. Ostatecznie rozstrzygnęły sprawę wielkie zwycięstwa Rosji w wojnie z lat 1828-1829 przeciw Turcji. Po krótkim okresie prezydentury Ioannisa Capodistriasa, mocarstwa zdecydowały się wprowadzić w Grecji ustrój monarchiczny i obdarzyły Greków obcym królem, księciem bawarskim Ottonem. Osiągniecie przez Grecję niepodległości stało się wzorem dla podobnych dążeń wolnościowych krajów bałkańskich.
W Bułgarii dopiero Michaił Kutuzow zezwolił Bułgarom w 1810 roku na zorganizowanie odrębnych formacji pod nazwą „Zemskoje bałgarskoje wojsko”. W czasie kolejnej wojny Rosji z Turcją Aleksandr Pawłowicz Nekowicz wysunął postulat zagwarantowania Bułgarii autonomii na wzór Serbii. Bułgarski ruch po reorientacji Rosji na Turcję wyłonił się w dwóch kierunkach: powstańczym i umiarkowanym. W tym pierwszym uczestniczył Georgij Sawa Rakowski, który w wołoskiej Braile próbował zorganizować zbrojny zryw w latach 1841-1843. Umiarkowany ruch bułgarski wspierał Hotel Lambert, głównym agentem Czartoryskiego od 1841 roku w Stambule był Michał Czajkowski. W omawianym okresie bułgarski ruch narodowy kończył się klęskami.
Istotnym elementem aktywizacji społeczeństwa Słowenii i Chorwacji były liczne powstania chłopskie i starcia z wojskiem. Wszystko to sprzyjało powstaniu w latach 1832-1835 nowego programu ruchu narodowego zwanego iliryzmem. Jego twórcą był Ljudevit Gaj. Aktywizacja ruchu chorwackiego przejawiała się głównie w twórczości literackiej i przeciwstawianiu się dominacji węgierskiej. Iliryzm stał się bodźcem dla każdego ruchu narodowego krajów południowosłowiańskich. Przede wszystkim dla Serbów i Piotra II. Kontrpropozycją Serbów na iliryzm było „Naczertanije” (Szkic), napisane przez Ilję Garasanina. Walczył on o obalenie Obrenoviciów, co stało się w końcu. W początkowych latach agitację narodową wśród Serbów prowadził Matija Ban, w 1843 roku wprowadził on do publicystyki określenie „Jugosławia”. Najważniejszym osiągnięciem iliryzmu było stworzenie i upowszechnienie chorwackiego języka narodowego. W 1850 roku miała miejsce „umowa książkowa”, czyli przyjęcie postulatów Vuka Karadzicia, które doprowadziły do wypracowania zasad języka serbsko-chorwackiego.
Istotne cele narodowe społeczeństwa Czarnogóry formułowali dwaj kolejni, najwybitniejsi władcy tego państwa: Piotr I (1784-1830) i Piotr II, panujący od 1851 roku.
Grecja wyróżniała się spośród wszystkich ówczesnych krajów bałkańskich nowoczesnością i dynamiką życia politycznego. Wraz z umocnieniem wpływów Wielkiej Brytanii i Francji znacznie osłabła dominująca orientacja prorosyjska. W 1843 roku obalono „reżim bawarski” i wywalczono podstawowe swobody polityczne. Grecy, niezależnie od dzielących ich różnic politycznych, nie uznawali ówczesnego państwa za urzeczywistnienie najwyższych aspiracji narodowych. Ideę wyzwolenia wszystkich Greków spod panowania tureckiego w latach 1843-1844 propagował Joanis Koletis.
W latach czterdziestych w Albanii wybuchały lokalne powstania, a w 1847 roku ich przywódcy zorganizowali wspólny ogólnokrajowy komitet. Pierwsze tendencje do sprecyzowania odrębności albańskich zostały ujawnione w środowiskach emigracji albańskiej na ziemiach rumuńskich i w Italii.
Szybkie załamanie powstań Vladimirescu i Ypsilantiego spowodowało osłabienie rumuńskiego ruchu. Pokój adrianopolski przyniósł tym ziemiom modernizację praw, struktury społecznej i agrarnej, przeprowadził je rosyjski konsul Paweł Kisielow. Polski inżynier Adolf Dawid stworzył pierwszą tajną organizację wśród Rumunów siedmiogrodzkich. Do 1848 roku dominowały legalne formy działalności. Inicjatorami zmian byli dopiero Ion Ghika i bracia Golescu oraz Dymitr Bratian, którzy mieszkali w Paryżu. Młodzi działacze pod wpływem Giuseppe Mazziniego zorganizowali Młodą Rumunię.
Wiosna Ludów w krajach bałkańskich wybuchła na wskutek dążeń do likwidacji pańszczyzny i innych świadczeń na rzecz feudałów. Prym wiodły rewolucje w Mołdawii i Wołoszczyźnie. Już 27 marca działacze mołdawscy rozpoczęli powstanie w Jassach. Jego przywódcą został Mihail Kogalniceanu. W czerwcu 1848 roku wojska rosyjskie wkroczyły do księstwa i zgniotły powstanie. Podobny los spotkał rewolucję na Wołoszczyźnie.
W Transylwanii i Banacie rewolucyjne wystąpienia zaczęły się najwcześniej. Cechą bardzo istotną był zbrojny konflikt z rewolucyjnym rządem węgierskim, który odrzucał postulaty rumuńskie. Dopiero 29 lipca 1849 roku Węgrzy uznali minimalne prawa narodowe Rumunów. Ale nie miało to znaczenia ponieważ w dwa tygodnie później powstanie węgierskie upadło.
23 marca 1848 roku cesarz austriacki mianował banem, czyli zwierzchnikiem Chorwacji barona Josipa Jelacicia, aby doprowadzić do konfliktu Chorwatów z Węgrami. Serbowie ogłosili, że dążą do zjednoczenia wszystkich ziem zamieszkiwanych przez Serbów i uchwalono stworzenie wolnego i samodzielnego narodu. Mimo sukcesów Węgrów, nie mogli oni zdusić powstania Chorwatów, ani Serbów. Chorwaci zaatakowali 11 września. Upadek rewolucji węgierskiej natychmiast przekreślił nadzieje i dążenia Serbów i Chorwatów. Karząc zbuntowane Węgry, oderwano znaczną część i wyodrębniono Wojwodinę. Ostatecznie Wiosna Ludów zakończyła się klęską i dość szybką likwidację politycznych zdobyczy. Główną przyczyną był antagonizm narodowy. Jednakże Wiosna Ludów przyniosła przyspieszenie reform uwłaszczeniowych i aktywizację szerokich rzesz społeczeństwa. Wyodrębnił się też austroslawizm. Te procesy doprowadziły do narodzin jugoslanizmu jako programu politycznego Słowian południowych w Austrii.
Zjawiskiem o charakterze powszechnym na Bałkanach był proces tworzenia się inteligencji. W należących do Austrii krajach jugosłowiańskich władze konserwowały prawa i system administracyjny tworzony jeszcze przed wiekami. Najmniejszym modyfikacjom podlegał turecki system prawno-polityczny. Żaden z bałkańskich ruchów narodowych nie zrealizował głównego celu, czyli stworzenia niepodległego państwa.
Stefan Kieniewicz, Polacy wobec traktatu wiedeńskiego.
Sławomir Kalembka, Emigracje polityczne w powiedeńskiej Europie.
Wiek XIX był wiekiem emigracji politycznych. Do lat sześćdziesiątych ruchy narodowe i polityczne przegrywały i nieuniknioną konsekwencją były fale emigrantów politycznych. Później będą to wygnańcy spod znaku socjaldemokracji. Odrębnym zjawiskiem było wielkie wychodźstwo irlandzkie za ocean. Za specyficzne zjawisko należy także uznać masowe zbiegostwo Bułgarów. Emigranci dzielili się na uciekinierów nie mających ochoty na jakąkolwiek działalność polityczną oraz na prawdziwych emigrantów politycznych, traktujących pobyt na obczyźnie jako szansę kontynuowania walki politycznej.
Klasycznymi przykładami państw przyjmujących emigrantów były: Francja, Wielka Brytania i Szwajcaria oraz od 1830 roku Belgia. Po 1815 roku nie było emigracji politycznej z: Anglii, Holandii, krajów skandynawskich (poza Finlandią).
We Francji emigrantom polskim płacono „żołd”, czyli stałe, comiesięczne zasiłki, ale udzielano także wsparcia emigrantom hiszpańskim i włoskim. W latach 1831-1870 Francja wspomogła wychodźców polskich na sumę 60 mln ówczesnych franków. W Wielkiej Brytanii emigranci mieli całkowitą swobodę. Tam także udzielano zasiłków, robił to też rząd belgijski.
Istniało też elitarne wychodźstwo, zwane „emigracją ideologów”, jednakże wszystkie tułactwa polityczne wyróżniał dorobek ideologiczny. Inny rodzaj emigracji to wychodźstwo, które zostało zdominowane przez jeden kierunek polityczny. Niektóre emigracje próbowały na obczyźnie odwzorowywać na wygnaniu życie polityczne z rozmaitymi organizacjami.
Większość XIX-wiecznych emigracji odegrała dużą rolę w rozwijaniu nowoczesnej myśli politycznej ich narodów. Ale także na emigracji rozwijano niezależną twórczość w zakresie historiografii i innych nauk społecznych. Emigracja polityczna cały czas trwała w tymczasowości. W kręgach emigracyjnych występowała skłonność do doktrynalnego, oderwanego od aktualnych realiów społecznych i politycznych kraju, czasami próbowano przejść do działań co kończyło się tragicznie. Przykładem jest tutaj z wyprawa z 1834 roku Giuseppe Mazziniego do Królestwa Sardynii, Sabaudii.
Pierwszą datą graniczną emigracji jest 1815 rok. Wtedy to odpłynęli za ocean francuscy emigranci „po-napoleońscy”. Lata 1820-1821 to druga cezura, to fala zbiegów z krajów niemieckich i pierwsi emigranci włoscy. Lata 1831-1833 to fale uciekinierów polskich, włoskich, niemieckich i hiszpańskich. Dla Europy południowo-wschodniej taką graniczną datą jest 1829 rok, to jest pokój adrianopolski. Lata 1846-1851 to emigracja do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Po 1871 roku miała miejsce emigracja działaczy socjaldemokratycznych.
Rewolucja lipcowa 1830 roku we Francji otworzyła drogę z powrotem emigracji 1815 roku i spowodowało to jej samolikwidację.
Po wydarzeniach Wiosny Ludów jedynym pewnym miejscem dłuższego pobytu dla zbiegów politycznych była tylko Wielka Brytania. Szczególniejszy charakter miał międzynarodowy ośrodek emigrantów republikańskich o orientacji utopijno-socjalistycznej, znajdujący się na wyspie Jersey, kierowany przez Victora Hugo.
Zbiegów francuskich było bardzo dużo po upadku Komuny Paryskiej w 1871 roku. Najwięcej z nich przebywało w Szwajcarii. Jej kres położyła amnestia powszechna z 1880 roku.
Wychodźstwem bardzo specyficznym była emigracja grecka. Od przełomu stuleci patrioci greccy wykorzystywali Wyspy Jońskie, okupowane kolejno przez wielkie mocarstwa. W 1814 roku odrodził się związek „Filiki eteria”, w 1820 roku na jego przewodniczącego wybrano Aleksandrosa Ypsilantiego, przyjaciela cara Aleksandra I.
Część zbiegów bułgarskich udawała się do Rosji, ale też bardzo dużo udawało się do księstw naddunajskich. Z całej południowo-wschodniej Bułgarii udało się na tułaczkę, za Bałkan i Dunaj ponad 100 tys. ludzi. Na czele sprzysiężenia bułgarskiego stanął Georgi Mamartszew. Walkę miano podjąć w 1835 roku, ale spisek został wykryty. U schyłku lat trzydziestych Bułgarzy pojawili się w Paryżu. Fala Wiosny Ludów odbiła się spóźnionym echem w 1850 roku na ziemiach bułgarskich. Wybuchło wtedy powstanie anty-tureckie, ale zostało ono szybko zdławione.
Do najdłużej działających, wielofazowych i odgrywających poważną rolę w dziejach wyzwalania się i jednoczenia ojczyzny należała dziewiętnastowieczna emigracja polityczna włoska. Prawdziwa fala odeszła z Włoch w 1820 i 1821 roku po nieudanych zrywach karbonarskich. Zbiegowie królestwa neapolitańskiego odpływali do Tunisu, Algierii i na Korsykę. Dla zbiegów z Piemontu celem była Szwajcaria. Także ośrodek emigracyjny włoski w Londynie odegrał ważną rolę w rozwijaniu myśli politycznej i ustrojowej. W Paryżu powstały związki i komitety, przybył tam i działał Buonarroti. Rewolucje włoskie z 1831 roku wybuchały bez istotnego udziału organizacyjnego emigrantów, choć dzięki nim były dojrzalsze politycznie. Druga fala emigrantów włoskich opuściła strony rodzinne po przegranej z 1831 roku. Udawali się oni do Francji, Tunisu, Algierii, na Maltę, Szwajcarii. W 1843 roku w Urugwaju utworzono z nich legion pod dowództwem Giuseppe Garibaldim., który walczył z agresją dyktatora Juana Manuela Rosasa. W 1830 roku Włosi wzięli udział w walkach o wyzwolenie Belgii, tam to właśnie Vincenzo Gioberti ogłosił prymat narodowy i kulturotwórczy Włochów i założenia programu sfederowania Italii pod władzą papieża, czyli programu neogwelfickiego. Jednakże nad wszystkimi tymi prądami wybijał się Giuseppe Mazzini. Miał on koncepcję wyzwolenia kraju przede wszystkim własnymi siłami, ale w sojuszu z innymi wyzwalającymi się narodami, jak Niemcy czy Polacy. Wyrazem tego było utworzenie w Marsylii Młodych Włoch, a później Młodej Europy, która powstała w Szwajcarii 15 kwietnia 1834 roku. W 1840 roku założył on w Londynie Związek Robotników Włoskich. W 1847 roku powstała Liga Międzynarodowa Ludów, a po przegranej rewolucji z 1848/1849 roku utworzono Komitet Centralny Demokracji Europejskiej. Po przegranej Wiosny Ludów przyszła kolejna emigracja z Włoch. Obejmowała ona jednak dwa nurty: wewnątrz-włoski, który kierował się do Piemontu oraz międzynarodowy, który emigrował do Wielkiej Brytanii. Z chwilą gdy nastąpiło zjednoczenie Italii w 1860-1861 roku emigracja polityczna przestała odgrywać wybitną rolę w życiu narodu włoskiego.
Emigranci niemieccy kierowali się początkowo do Szwajcarii i Francji. Po klęsce Wiosny Ludów ogromna fala uchodźców odpłynęła do Stanów Zjednoczonych. W marcu 1834 roku po nieudanej wspólnej wyprawie do Sabaudii, zainicjowanej przez Mazziniego, utworzono Młode Niemcy, które weszły w skład Młodej Europy. Wkrótce jednak władze szwajcarskie pod naciskiem mocarstw konserwatywnych usunęły z kraju działaczy emigracyjnych niemieckich. W Paryżu od lutego 1832 roku działał niemiecki Związek Prasowy i Ojczyźniany, który przekształcił się w Niemiecki Związek Ludowy. Część jego działaczy przekształciła go wiosną 1834 roku w Związek Odtrąconych, tajną organizację typu węglarskiego. W 1837 roku skrajni radykałowie utworzyli nową organizację z czasem nazwaną Związkiem Sprawiedliwych. Na jego czele stanął Theodor Schuster. W 1843 roku zjawił się we Francji Karol Marks, który poznał Fryderyka Engelsa. Powołali oni w Brukseli Komunistyczny Komitet Korespondencyjny. Marks wstąpił do Związku Sprawiedliwych, który w lipcu 1847 roku przekształcił się w Związek Komunistów. Jego założenia znalazły się w „Manifeście komunistycznym” napisanym przez Marksa i Engelsa na przełomie 1847/1848 roku. Kolejna fala emigrantów niemieckich wyruszyła w ciągu 1848 roku do Szwajcarii, Francji i Belgii. Główne centrum organizacyjne emigracji niemieckiej znajdowało się w Londynie. W lutym 1855 roku emigracyjni socjaliści różnych narodowości powołali w Londynie Komitet Międzynarodowy, w roku następnym został przekształcony w Stowarzyszenie Międzynarodowe. Było to ogniwo prowadzące do I Międzynarodówki założonej w Londynie 28 września 1864 roku.
Z wydarzeniami Wiosny Ludów związana była jedyna wielka emigracja węgierska z XIX wieku. W 1859 roku Kossuth utworzył legion węgierski we Włoszech, jednakże nie wprowadzono go do walki. Generalna przebudowa monarchii Habsburgów w 1867 roku i ogłoszona wtedy amnestia zamknęły dzieje wychodźstwa politycznego z Węgier.
Wychodźstwo rumuńskie z Wołoszczyzny, Mołdawii i Siedmiogrodu wypracowało koncepcję zjednoczenia i ukuło termin „romanizm” co bardziej po polsku znaczy „rumunizm”. Pierwszy użył tego terminu Nicolae Balcescu w 1847 roku. W 1848 roku na szefa całej emigracji rumuńskiej został wybrany Costache Negri, jednak nie zyskało to aprobaty. Korzystna sytuacja międzynarodowa po wojnie krymskiej, a następnie zjednoczenie księstw naddunajskich położyła kres tej emigracji.
Po Wiośnie Ludów uaktywniła się także emigracja czeska. W Europie Zachodniej działał w latach 1859-1871 Czech Josef Vaclav Fric. Jednakże emigracja ta była nieliczna.
Podobnie było z emigracją rosyjską. Główniejsze postacie emigracji rosyjskiej to Iwan Ławrow, Nikołaj Turgieniew, Aleksander Hercen i Nikołaj Ogariow oraz Michaił Bakunin.
Wychodźstwo polityczne polskie po 1831 roku należało do najdłużej nieprzerwanie działających i najliczniejszych emigracji politycznych w Europie.
Jerzy Parvi, Rewolucja intelektualna w latach 1830-1849.
W tym okresie mamy do czynienia z jedynym zjawiskiem w dziejach: poeci, teologowie, historycy nie tylko tworzyli i głosili systemy odnowy i odrodzenia, ale i sami uważali się za przywódców duchowych narodu i odważnie stawali na czele konkretnych akcji i działań politycznych, jak na przykład Lamennais, Hugo, Mazzini. Potrzebie przebudowy społeczeństw i państw towarzyszyła głęboka i nieomal powszechna wiara w postęp. Religijne zabarwienie doktryn współgrało z przekonaniem o nieustannym biegu postępu intelektualnego. Już w latach 1830-1842 Auguste Comte ogłosił „Kurs filozofii pozytywnej”.
Pojęciem i historią narodu i ludu francuskiego zajmował się wśród wielu historyków także Jules Michelet. W ludzie dostrzegł głównego aktora dziejów. Przy tym dla niego lud charakteryzuje się dobrocią, szlachetnością oraz jest skłonny do poświęcenia i ofiar. Pisarzem o niemałym oddziaływaniu był Edgar Quinet, historyk i poeta. Ludziom Kościoła, ludziom małej wiary, przeciwstawiał on religijność wyrosłą z ducha nowych czasów, zapoczątkowanych rewolucją francuską. Napisał on pracę „Chrześcijaństwo a rewolucja francuska”. W 1847 roku Michelet wydał dwa pierwsze tomy „Historii Rewolucji Francuskiej”. Wspaniały rozwój historiografii francuskiej datuje się od czasów restauracji. W tym też okresie doktryny dwóch najwybitniejszych poprzedników socjalizmu marksowskiego we Francji, Saint-Simon i Fourier, sformułowane poprzednio, były rozpowszechniane i rozwijane. Saint-Simon uzależniał dobrobyt całego społeczeństwa od właściwej organizacji produkcji i własności, a warstwę wytwórców uważał za najpożyteczniejszą. Po jego śmierci grupa młodych uczonych stworzyła coś w rodzaju szkoły, czy sekty, a nawet kościoła. Szczególnie dwie sprawy poruszane przez saintsimonistów odbiły się echem. Była to kwestia kobieca i kwestia posłannictwa artysty. Dwóch znanych działaczy praktykowało u saintsimonistów. Był to Pierre Leroux i Philippe J. B. Buchez. Leroux był bardzo aktywnym publicystą i krytykiem sztuki, wypowiadał się w kwestiach filozoficznych i estetycznych. Buchez zwracał uwagę na antagonistyczną strukturę ówczesnego społeczeństwa, podzielonego na klasy: posiadającą i nie posiadającą. Został on wybrany pierwszym przewodniczącym Zgromadzenia Konstytucyjnego wiosną 1848 roku. Myśl społeczna Leroux i myśl społeczna Bucheza noszą w nauce miano socjalizmu chrześcijańskiego.
Innym działaczem był Felicite de Lamennais, który w 1834 roku ogłosił „Słowa wierzącego”, zapowiadał w nim kres wszelkiej tyranii, nie wyłączając papieskiej. Sam papież w 1834 roku napiętnował utwór. Katolicyzm społeczny miał przede wszystkim osiągnięcia w dziedzinie praktyki społecznej, ochrony ubogich i cierpiących. W 1833 roku Ferderic Ozanam utworzył Towarzystwo św. Wincentego a Paulo, które niosło bezinteresowną pomoc najuboższym.
Kiedy zmarł w 1837 roku Fourier, przywódcą socjalistów utopijnych został Victor Considerant. Propagował on, jak poprzednik falanstery, które próbowano tworzyć w latach 1835-1860 we Francji, Algierii i Stanach Zjednoczonych. Pewne punkty styczny z nim miał Etienne Cabet, który krytykował kapitalizm, miał zaufanie do rozumu możnych i oddziaływania na opinię publiczną jako środka przemian mentalności. Swoją doktrynę wyłożył w „Podróży do Ikarii” wydanej w 1840 roku.
Przekonanie o konieczności ograniczenia własności środków produkcji i potrzebie osiągnięcia tego w drodze walki klasowej charakteryzowało przed-marksowski komunizm francuski.
Głównym przedstawicielem kierunku materialistycznego był Auguste Blanqui, który był zwolennikiem walki zbrojnej proletariatu. Pisarką głęboko przejętą swoją misją społeczną była George Sand. Jej powieści odzwierciedlają współczesne konflikty społeczne. Bardziej poczytnym pisarzem był Alexandre Dumas-ojciec.
Wielką rolę w krytyce reżimu odegrały dwa dzienniki republikańskie: „Le National” i „La Reforme”.
Na 23 lutego 1848 roku zaplanowano urządzenie w XII dzielnicy Paryża bankietu antyrządowego i pokojowej manifestacji. Zaczęła się rewolucja i w dniu 24 lutego ogłoszono republikę.
W Europie od początku XIX wieku promieniowała niemiecka myśl filozoficzna. Ludwig Feuerbach w 1841 roku wydał „Istota chrześcijaństwa” w której przeprowadził krytykę religii jako zjawiska filozoficznego. Poprzedził go młody heglista Dawid Strauss, który w latach 1835-1836 ogłosił „Życie Jezusa”, była to krytyka historyczna autentyczności tekstów Ewangelii i samej postaci Chrystusa. W społeczeństwie niemieckim w przededniu Wiosny Ludów słabo znano programy o charakterze socjalistycznym. W przeciwieństwie do większości intelektualistów niemieckich Karol Marks i Fryderyk Engels jeszcze przed rewolucja 1848 roku próbowali organizować ruch robotniczy. Rewolucja w Niemczech w 1848 roku była dziełem chłopów i drobnomieszczaństwa, popieranym krótko przez burżuazję.
Anglią w pierwszej połowie XIX wieku wstrząsnęły zaburzenia społeczne w wyniku rewolucji społecznej. Zrodziła ona dwa daleko wykraczające poza swój czas zjawiska: doktrynę socjalistyczną Owena i ruch czartystów. Owen pragnął stanąć na czele ruchu robotniczego, ale niepowodzenia projektu wielkiej federacji związkowej w 1834 roku położyły kres tej sferze jego działalności i oddaliły go od ruchu robotniczego. Nauka Owena szła w kierunku zniesienia ustroju kapitalistycznego poprzez przekonanie władz państwowych. Organizacją owenistów było Stowarzyszenie Wszystkich Klas Wszystkich Narodów, która liczyła 70 tys. członków.
Z innych założeń wychodzili czartyści, których ruch zasadzał się na rewindykacjach politycznych. Czartyzm załamał się w 1848 roku wskutek deportacji i aresztowań jego zwolenników.
Tadeusz Łepkowski, Ameryka Łacińska: rewolucje niepodległościowe i początki nowych państwowości.
Jeśli chodzi o Europę to lata 1815-1849 oznaczają epokę restauracji i reakcji, ten schemat nie zgadza się z dziejami Ameryki Łacińskiej. Dla hiszpańskiej i portugalskiej Ameryki rewolucja, jaką rozpoczęto w angielskich koloniach w końcu XVIII wieku wciąż trwa i zmierza ku zwycięstwu.
W 1815 roku przy władzy madryckiej pozostawały Antyle, Ameryka Centralna i Dolne Peru. Powstanie republikanów w Nowej Hiszpanii (Meksyk) chyliło się ku upadkowi. Władze hiszpańskie przywróciły władzę królewską w Quito, Górnym Peru i Chile. Natomiast bastionami niepodległości pozostawały La Plata (Argentyna) i Paragwaj. Na północy utrzymało swą niepodległość podzielona na dwa państwa Haiti. Na drodze pokojowej i w łączności organizacyjnej z metropolią uzyskała niepodległość Brazylia. W 1815 roku proklamowano utworzenie Królestwa Brazylii.
Sukces wyprawy transandyjskiej pod wodzą generała Josego de San Martina przypieczętowało ogłoszenie niepodległości Chile w lutym 1818 roku. Drugie ofensywne sforsowanie Andów przez wojska wenezuelskie Simona Bilivara doprowadziło do wyzwolenia Bogoty i większej części Nowej Granady. Od 1820 roku toczyła się walka o zdobycie Peru. O wszystkim zadecydowała bitwa pod Ayacucho 9 grudnia 1824 roku. Władztwo hiszpańskie nad Ameryką Południową przeszło do historii. Kompromis pomiędzy rojalistą Vincentem Guerrero i konserwatywnymi Kreolami, kierowanymi przez Agustina Iturbide, przyniósł niemal bez walki proklamację niepodległości Meksyku 24 lutego 1821 roku.
W 1827 roku na politycznej mapie Ameryki nie licząc Stanów Zjednoczonych pojawiło się 10 niepodległych państw, a w 1830 roku po rozpadzie Wielkiej Kolumbii było ich już 13. Jedyną relatywnie trwałą monarchią było Królestwo Brazylii, gdzie proklamowano republikę dopiero w 1889 roku oraz Haiti. Kolonialna obecność Europy miała jednak pewne znaczenie. Koncentrowała się na Antylach i skrawkach kontynentu. Sporo było wskazujących na nie okrzepłość latynoamerykańskich państwowości nieudanych prób secesji lub rozbicia istniejących wielkich jednostek. W 1848 roku Stany Zjednoczone zagarnęły połowę Meksyku.
Trudno w Ameryce Południowej mówić o dekolonizacji, ponieważ mimo oderwania od metropolii nowe państwa przez dłuższy czas nie zmieniały gruntownie dawnej struktury społecznej. W latach 1822-1823 Stany Zjednoczone uznały niepodległość Meksyku, Chile i Kolumbii.
Mała Portugalia jako metropolia olbrzymiej Brazylii nigdy nie próbowała rekonkwisty. Akceptację niezawisłości Brazylii już w 1825 roku ułatwił fakt wspólnoty monarchii. Ta sama dynastia panowała po obu stronach Atlantyku. Hiszpania z największymi oporami uznawała niezawisłość państw latynoamerykańskich. W omawianym okresie przyznano prawa tylko czterem państwom: Meksykowi, Ekwadorowi, Chile i Wenezueli. Z nową sytuacją pogodzono się dopiero u schyłku XIX wieku.
W niektórych krajach działali posłowie i konsulowie europejscy, a także oficjalnie reprezentanci Stanów Zjednoczonych, ale w życiu międzynarodowym Ameryka Łacińska była zaledwie tolerowana. Wielką ideą Bolivara było przekształcenie Ameryki Łacińskiej w mocarstwo równe Europie. Dlatego też zwołano kongres panamski (22 czerwca - 15 lipca 1826 roku) mający być odpowiednikiem kongresu wiedeńskiego, ale poniósł on fiasko. Podpisano traktat o skonfederowaniu Kolumbii, Meksyku, Peru i Ameryki Centralnej, ale jego postanowień nie wykonano. Skromniejszy od zjazdu w Panamie był kongres limeński (11 grudnia 1847 - 1 marca 1848 roku), zwołano go w obliczu dwóch zagrożeń: europejskiego i północnoamerykańskiego, związanego z wojną Stanów Zjednoczonych z Meksykiem. Podpisano dwa traktaty: o zjednoczeniu oraz o handlu i żegludze. Postanowienia kongresu nie weszły w życie.
Już w końcu XVIII wieku Anglia zaczęła dominować na rynkach latynoamerykańskich, a od czasów wojen o niepodległość jej hegemonia była prawie totalna. Podczas wojen kilka nowo powstałych państw zaciągnęło od Anglii wysokie pożyczki. Zadłużenie, marazm gospodarczy, słabość systemu skarbowo-finansowego, zamachy stanu, wszystko to pogłębiło zależność od mocarstw europejskich. We wszystkich praktycznie państwach Ameryki Łacińskiej kolonie cudzoziemskie stanowiły osobną, uprzywilejowaną warstwę.
Mimo korzystnej pozycji wyjściowej Wielkiej Brytanii doszło w 1830 roku do podpisania przez Stany Zjednoczone i Anglię traktatu Clayton-Bulwer, na mocy którego ponad głowami rządów latynoamerykańskich zarządzono neutralizację całego przesmyku panamskiego.
Zależność ekonomiczna polegała głównie na tym, że centrum dominujące narzucało krajom latynoamerykańskim drogi import z Europy artykułów przemysłowych. Efektami tego był słaby rozwój przemysłu, brak narodowej burżuazji. Wszystko to opierało się na eksporcie kawy. W latach 1820-1850 jej wywóz wzrósł ponad trzykrotnie.
Rewolucje niepodległościowe już około 1810-1812 roku utworzyły zręby „państw insurekcyjnych”. Były to organizacje militarne bez rozbudowanego aparatu urzędniczego, bez władzy ustawodawczej. Najczęściej było rozdzierane sprzecznościami i konfliktami społecznymi i rasowymi. Tylko w Brazylii nie ujawnił się taki proces, ponieważ przeszło ono do niepodległego państwa w drodze ewolucyjnej i pokojowej. Monarchie zastępowali w praktyce systemem oligarchiczno-elitarnym. Masy targane były sprzecznościami i często do władzy dochodzili wojskowi, którzy wzbogacali się na sprawowaniu władzy.
Jakkolwiek występowały różnice ustrojowe między państwami, można śmiało powiedzieć, że dominowała tendencja do wzmocnienia egzekutywy kosztem legislatywy. W 1824 roku Brazylia dostała konstytucję, w której cesarz miał ogromną władzę.
Nowe państwa były pod każdym względem słabe i nieokrzepłe. W Meksyku w latach 1824-1848 przewinęło się aż 38 prezydentów. Za istotne cechy słabości państw latynoamerykańskich należy uznać: wąskość bazy społecznej, brak wykwalifikowanych kadr administracyjnych, dominację wojskowych, odśrodkowe działanie regionalnych oligarchii, słabość finansowa. Konserwatyści akcentowali swe przywiązanie do tradycji hiszpańskich i europejskich, ale nie pragnęli powrotu do reżimu hiszpańskiego, natomiast liberałowie oglądali się na Anglię, a gdy idzie o ustrój, na Stany Zjednoczone. Jedni i drudzy akceptowali gospodarkę nastawioną na eksport płodów rolnych i kopalnianych. W życiu politycznym raczej dominowali konserwatyści.
Niewolnictwo w kontynentalnej Ameryce hiszpańskiej miało znaczenie gospodarcze tylko w kilku krajach. W innych niewolnictwo podupadło i zostało zniesione najpóźniej w 1854 roku. Kwitło dalej na hiszpańskiej Kubie i w niepodległej Brazylii. W koloniach brytyjskich zlikwidowano je w 1838 roku, a we francuskich w 1848 roku. Podstawową klasą panującą w Ameryce Łacińskiej byli wielcy właściciele ziemscy. Także wielkim właścicielem pozostawał Kościół. W omawianym okresie rosła stopniowo siła i prężność warstw pośrednich, nazywanych powszechnie klasą średnią.
Rozwiniętych, dojrzałych, świadomych siebie narodów w pierwszej połowie XIX wieku w Ameryce Łacińskiej nie było. Około 1850 roku można mówić o zalążkach wspólnot narodowych dzięki państwu oligarchicznemu, przede wszystkim dzięki klasom średnim.
Zofia Libiszowska, Stany Zjednoczone Ameryki w latach 1815-1850.
Omawiany okres zwany jest „wiekiem innowacji”. Rok 1815 zamykał okres długoletnich niepokojów i stanów zagrożenia spowodowanych wielkim konfliktem światowym i ostatnią wojną z byłą metropolią w latach 1812-1814. W 1850 roku doszło do kompromisu pomiędzy Wielką Brytanią a Stanami w sprawie Kanału Panamskiego co osiągnięta równowaga oznaczała poważny awans Stanów w ich rywalizacji z brytyjską potęgą.
W okresie tym liczna Afrykanów pomimo zakazu ich przywożenia rosła. W niektórych stanach liczba Murzynów dorównywała liczbie białych mieszkańców.
Koncepcją w dziedzinie polityki zagranicznej Jeffersona było trzymanie się Francji w celu przeciwwagi dla Anglii. Doprowadziło to do wojny, w której ujawniła się słabość militarna Stanów, zawiodła próba zajęcia Kanady. Dwustronne rozmowy pokojowe zostały podjęte w Gandawie. Pokój został podpisany 24 grudnia 1814 roku, na jego mocy powracano do granic z roku 1783. Lata po 1815 roku przyjęto określać mianem nacjonalizmu. Chodzi tutaj o więź narodową białych Amerykanów, która w tym okresie się umacniała. Okres ten trwał krótko, zaledwie trzy prezydenckie kadencje, dwie Jamesa Monroego (1817-1825) i jedną Johna Qyincy Adamsa (1825-1829). Partia Jeffersona zrezygnowała z agrarnej wizji młodego państwa na rzecz inwestycji ogólnonarodowych, budowę kanałów, dróg i gmachów publicznych. Rządząca partia republikanów ulegała zatem federalizacji, a partia federalistów powoli zanikała. W roku 1820 urzędujący prezydent otrzymał wszystkie głosy elektorskie oprócz jednego.
Wojna 1812 roku była ostatnim poważnym kryzysem zewnętrznym XIX wieku Stanów. W grudniu 1823 roku Monroe w wyraził zdanie o izolacjonizmie i bezpieczeństwie, wkrótce podniesiono to do doktryny. Zarysowywała się konkurencja brytyjsko-amerykańska o wpływy ekonomiczne i polityczne na terenie przyszłych niepodległych państw Ameryki Łacińskiej.
Co do Indian to Anglicy gwarantowali im niepodległe terytoria w dorzeczu Ohio, od tych gwarancji odstąpili w traktacie w Gandawie. Rozbicie konfederacji zjednoczonych Indian przez wodza Tecumseha i jego śmierć w kolejnej bitwie nad Tamizą 5 października 1813 roku przekreśliły próbę rozwinięcia plemiennego ruchu indiańskiego. Forsowany przez Jeffersona program pokojowego współżycia tubylców i przybyszów przewidywał ewolucyjny proces przystosowania się Indian do wyższej cywilizacji. U progu XIX wieku granice Unii opierały się zasadniczo o rzekę Missisipi. Lata trzydzieste rozpoczęły pierwszy wielki exodus na zachód. Wynalazek Eli Whitneya, tak zwana odziarniarka, umożliwił rozszerzenie uprawy bawełny. Od 1807 roku weszła w życie ustawa o zakazie przywozu afrykańskich niewolników. Zakaz przywozu nie obejmował handlu wewnętrznego i swoistego procederu, hodowli niewolników. Dopiero w 1817 roku powołano do życia filantropijne Amerykańskie Towarzystwo Kolonizacyjne w celu zorganizowania przewozu uwolnionych Murzynów do Afryki. Pierwszy transport wolnych Murzynów przybył do Afryki w 1821 roku. Założenie kolonii pod nazwą Liberia w 1847 roku napotykało opór tubylców i mocarstw kolonialnych. W 1831 roku wybuchło niewolnicze powstanie Nata Turnera w Wirginii. Zostało ono krwawo stłumione przez milicję. Osiągnięty w roku 1821 tak zwany kompromis Missouri jedynie opóźnił wybuch zbliżającej się wojny domowej.
W okresie administracji Monroego zarysowały się dwa odłamy: republikańsko-narodowy (konserwatywny) i demokratyczny (radykalny). Pierwszy kładł nacisk na ogólnonarodowe interesy, drugi wnosił do polityki tendencje populistyczne. W 1828 roku Jackson wygrał wybory. Nastąpił okres demokracji wyrosłej z trzech tendencji: dążności do zlikwidowania nierówności istniejących w sferze praw obywatelskich, dążności do zniwelowania różnic gospodarczych i dążności do stworzenia możliwości zagarniania przez zwycięską partię stanowisk. Od czasów więc Jacksona nominacje urzędników były prerogatywą prezydenta. Większość stanów do 1840 roku wprowadziła powszechne głosowanie dla dorosłych mężczyzn. Zlikwidował on Bank Federalny co spowodowało chaos finansowy.
Dwadzieścia lat po traktacie paryskim dokonała się w 1803 roku transakcja niezwykła. Był to zakup Luizjany. Rozpoczął się pochód na zachód. Przeciętnie pokonywał on 15 mil na rok. Zdobywcy zachodu nadali swoim poczynaniom niemal nadprzyrodzony wymiar. Wtedy powstał mit, który do dzisiaj funkcjonuje, tak zwany „Manifest Destiny” (Boskie Przeznaczenie). Przy ówczesnych technikach uprawy rolne na Wschodzie ulegały erozji i wyjałowieniu. Żyzna ziemia nęciła, dawała zwielokrotniony plon. Na Południu pochód na zachód to przede wszystkim ekspansja królestwa bawełnianego. Aż 75% produkcji bawełny szło na eksport, przede wszystkim do Anglii.
Niewolnictwo także przekroczyło rzekę Missisipi, plantatorzy wygrali bój o Missouri w 1821 roku i zainstalowali się w Teksasie. Kompromis Missouri naruszał ustaloną w okresie zakupu Luizjany linię demarkacyjną między wolnymi a niewolnymi terytoriami (36 stopni i 30 minut szerokości geogr. północ.), który nigdy nie miał już się powtórzyć. Gdy w 1850 roku Kongres przyjął do Stanów Kalifornię, liczyły one 31 stanów. W roku 1810 Stany miały 7 mln mieszkańców, w 1840 - 17 mln, a w 1860 - 31,5 mln. W 1831 roku otwarto w Baltimore pierwszą linię kolei żelaznej. Wszystkie miasta pod względem wielkości wyprzedził Nowy Jork, liczący pół miliona osób. Tempem urbanizacji i industrializacji północny wschód górował nad innymi regionami Stanów Zjednoczonych.
Powstawały także pierwsze organizacje robotnicze, w 1842 roku Sąd Najwyższy uznał ich działalność za legalną.
Stany Zjednoczone łączył z Europą handel i napływ emigrantów zarobkowych. W 1824 roku odbyła się triumfalna podróż po Stanach Marie Josepha La Fayette.
Europa i świat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849, praca zbiorowa pod redakcją naukową Władysława Zajewskiego, t. 2, Warszawa 1991.
7
© PP