Europa i świat w epoce restauracji i rewolucji 1815-1849, praca zbiorowa pod redakcją naukową Władysława Zajewskiego, t. 1, Warszawa 1991.
Przedmowa.
Pierwszy traktat pokojowy podpisany w Paryżu 30 maja 1814 roku, już po abdykacji cesarza Napoleona w Fontainebleau, kładł kres imperium napoleońskiemu w Europie. Triumfowali liberalni intelektualiści, ideolodzy „grupy Coppet”, czyli Anne L. Germaine de Stael, Benjamin Constant, Charles Sismondi i August Wilhelm Schlegel. Większość środowisk intelektualnych, po 1815 roku odwróciła się od Napoleona.
Metternich zdołał przeforsować w Wiedniu swoje plany co do Związku Niemieckiego pod egidą Austrii, tylko dzięki bierności Anglii i Rosji. Można przeto powiedzieć, że po kongresie wiedeńskim, cień Napoleona nad Europą został zastąpiony cieniem Metternicha. Jednakże ten drugi, nigdy nie miał wpływu na sytuację polityczną jak Bonaparte przed 1815 roku. Rewolucje karbonarskie lat 1820-1823 okazały się za słabe, by mogły one zmienić strukturę polityczną Europy po-wiedeńskiej. Struktury polityczne Europy po-wiedeńskiej okazały przestarzałe i mało elastyczne oraz nie nadążały za zmianami w życiu gospodarczym licznych krajów. Stara arystokracja rodowa wrogo ustosunkowała się do nowej arystokracji pieniądza i maksymalnie utrudniała jej przejście do ograniczonej elity władzy starej Europy.
Termin „liberalizm” wprowadzony został po raz pierwszy do leksykonu Boiste`a z 1823 roku. Dziewiętnastowieczna doktryna liberalizmu odrzucała wszelkie dogmaty o nieomylności papieża i przewadze Kościoła katolickiego, negowała tradycyjną rolę hierarchii katolickiej w państwie, wypowiadała się za laicką szkołą i tolerancją religijną. Liberalizm to także pogląd historyczny, uznający, że dzieje nie są konstruowane przez masy, ale przez twórczy trud jednostki ludzkiej. Liberałowie pragnęli nade wszystko ograniczyć i kontrolować władzę monarchów poprzez odpowiedni system reprezentacyjny i gwarancje konstytucyjne. Prawo wyborcze gwarantowali tym, którzy legitymowali się odpowiednim stanem majątkowym. Jednakże w pierwszej połowie XIX wieku można dostrzec, że w pewnym sensie liberalizm to także doktryna społecznego i politycznego konserwatyzmu. Liberałowie bowiem nie kwapili się z nadaniem ludności pracującej tych praw i tej władzy, jaką wydarli monarchom despotycznym.
Rewolucja lipcowa, po raz pierwszy w Europie, 2 grudnia 1830 roku postawiła na czele rządu bankiera Jacquesa Laffitte.
Władysław Zajewski, Kongres Wiedeński i Święte Przymierze.
Zwycięzca spod Austerlitz, mocą traktatu z 11 kwietnia 1814 roku, podpisanym w Fontainebleau, wysłany został na wyspę Elbę. Pokój obejmujący całą Europę zapowiadał już traktat czterech mocarstw podpisany w Chaumont 1 marca 1814 roku. Powodem zebrania się kongresu w Wiedniu był wyraz uznania dla dyplomacji i oręża austriackiego, które w 1813 roku przeważyły szalę na rzecz koalicji oraz poparcie Austrii jako głównego filaru wojny ideologicznej z Francją napoleońską. W Wiedniu właśnie Friedrich von Gentz zorganizował czołówkę europejskich intelektualistów o anty-napoleońskim nastawieniu. Z uwagi na podróż Aleksandra I do Anglii i następnie do Rosji przewidziany w traktacie z 30 maja 1814 roku dwumiesięczny termin okazał się nierealny i przesunięto inaugurację na wrzesień.
Wczesną jesienią 1814 roku zjechało do Wiednia 150 monarchów i książąt panujących lub pretendujących do tronu oraz około 450 dyplomatów. Przez miasto przewinęło się przez pierwsze 6 miesięcy blisko 100 tysięcy gości. Choć formalnymi hasłami kongresu była rekonstrukcja porządku społecznego i odnowienie systemu politycznego oraz trwały pokój to rzeczywistym powodem zjazdu był podział między zdobywcami łupów odebranych pokonanemu, czyli Napoleonowi. Oczywiście obok podziału łupów należy także dostrzegać próby pokojowej przebudowy Europy. Nieugięta obrona uzgodnionego terytorialnego status quo w Europie zasadzało się na ubezwłasnowolnieniu licznych narodów.
Pierwszą sprawą była kwestia organizacji i procedury kongresu. Nie dopuszczono do niego przedstawicieli najbardziej wasalnych państewek napoleońskich, to znaczy Saksonii, Księstwa Warszawskiego, Genui, Wenecji i Gdańska. Protokół z 22 września 1814 roku ustalał, że jedynie cztery główne mocarstwa zadecydują o losie zdobytych przez nie krajów. Później dwa kraje zostały dopuszczone do grona obradujących, była to Francja i Hiszpania. 30 września 1814 roku punkt taki zakwestionował reprezentant Francji, Charles Maurice Talleyrand-Perigord, jako że było to naruszeniem pokoju paryskiego z 30 maja 1814 roku. Poparł go minister spraw zagranicznych Robert Steward wicehrabia Castlereagh. Mocarstwa poszły na ustępstwa i zaprosiły do swojego grona Francję, Hiszpanię, Portugalię i Szwecję. Był to Komitet Ośmiu. Datę otwarcia kongresu ustalono na 1 listopada 1814 roku, ale tego terminu nie dotrzymano i nigdy oficjalnie nie został otwarty. Sam więc termin „kongres wiedeński” odnosi się do całości negocjacji, które odbywały się przez osiem miesięcy od 1 października 1814 roku.
Na wniosek ministra Talleyranda Komitet Ośmiu wyłonił Komisję Ogólną, która powołała aż dziesięć komisji roboczych do rozwiązania konkretnych zagadnień. Były to komisje: prawna, statystyczna, do rang i stopni dyplomatycznych, do spraw handlu niewolnikami, spraw wolności żeglugi śródlądowej, spraw niemieckich, spraw Italii, spraw Polski, spraw Saksonii, spraw Szwajcarii. Od września 1814 roku do końca stycznia 1815 roku ministrowie spraw zagranicznych czterech mocarstw spotykali się niemal codziennie u ministra Metternicha. Sędziwy książę Charles Joseph de Ligne sformułował aforyzm: „Kongres tańczy, ale się nie posuwa”. Kongres utrzymywał się na trzech generalnych założeniach: kompensaty terytorialnej dla zwycięzców, równowagi sił i poszanowania zasad legitymizmu. Jednakże wiele ważkich decyzji terytorialnych zapadło już w trakcie działań wojennych przeciw Napoleonowi.
Anglia zagarnęła liczne francuskie kolonie oraz bardzo istotne punkty strategiczne jak Helgoland na Morzu Północnym, Malta i Wyspy Jońskie na Morzu Śródziemnym, Kraj Przylądkowy w południowej Afryce oraz Cejlon, Tobago, Trynidad i szereg innych wysp. Zatem Anglicy mieli to co chcieli. Zawarcie pokoju ze Stanami Zjednoczonymi w dniu 24 grudnia 1814 roku dawało Wielkiej Brytanii możliwość skoncentrowania się na sprawach Europy.
W podobnej sytuacji była Rosja. W jej ręku znalazły się Finlandia i Besarabia, okupowane zostały Saksonia, Księstwo Warszawskie i Gdańsk. Pokój ze Szwecją od 1809 roku, a następnie przyjaźń z nią od 1812 roku. Za to głównie Szwecja mocą traktatu kilońskiego z 14 stycznia 1814 roku otrzymała Norwegię, której musiała zrzec się Dania. Poza tym Rosja utrzymywała pokój z Turcją od 1812 roku i Persją od 1813 roku.
Austria zrzekła się Belgii na rzecz nowo utworzonego Królestwa Zjednoczonych Niderlandów oraz odzyskała swoje dawne terytoria w Tyrolu i Illirii. Chciała jednakże także odzyskać stracone ziemie na rzecz Księstwa Warszawskiego.
Najbardziej żądnym terytoriów stały się Prusy, które na mocy traktatu kalisko-wrocławskiego z 28 lutego 1813 roku przeszły na stronę koalicji. Żądały one Alzacji, Lotaryngii, części Szwajcarii, Luksemburga oraz Saksonię.
Wśród dyplomatów najwybitniejszym był Castlereagh, został on ministrem spraw zagranicznych w rządzie Roberta Liverpoola. Był on konsekwentnym rzecznikiem ugruntowania trwałej równowagi sił w Europie Środkowej. W Niemczech chciał utrzymania równowagi sił Prus i Austrii oraz chętnie widział ugruntowanie tej ostatniej w Italii. Starał się zahamować roszczenia Rosji. Życzył on sobie Związku Niemieckiego jak najbardziej trwałego i zdolnego oddzielić Francję od Rosji.
Jednakże główną postacią kongresu był Aleksander I. W jego ekipie politycznej znalazł się książę Adam Jerzy Czartoryski. Car rosyjski pragnął przekształcić ziemie polskie w Królestwo Polskie, którego zostałby królem.
Inną wybitną postacią był Klemens Lothar Metternich, od 1821 roku kanclerz Austrii. Był jedynym uczestnikiem obrad, który utrzymał się u władzy do 1848 roku. Był mężem stanu, który pojmował konieczność pewnych ustępstw na rzecz faktów jakie się dokonały. Nowy niemiecki Związek Reński miał być jego zdaniem pod egidą Austrii kluczem do stabilizacji w Europie Środkowej. Zdawał sobie sprawę, że nie da się przekreślić ustawodawstwa napoleońskiego, ale wszelkimi siłami sprzeciwiał nadmiernemu respektowaniu zasady narodowości, widząc w niej groźbę dla jedności Austrii.
Pruski minister Hardenberg stosował na kongresie dwulicową taktykę: schlebiał Aleksandrowi I i sprzyjał planom Castlereagha. Postanowienia kongresu uczyniły Prusy mocarstwem bardziej centralnym i bardziej zachodnim niż w 1805 roku. Tylko instrukcja Ludwika XVIII z września 1814 roku mówiła, że w interesie Francji nie leży wzmocnienie Prus. Francja akceptowałaby z radością zgodę trzech dworów uczestniczących w rozbiorach na restaurację Polski, ale był to postulat nierealny.
Car rosyjski odrzucił konwencję z Reichenbachu z 1813 roku i nie zgodził się na podział Księstwa Warszawskiego i odrzucił również projekty okupowania Szwajcarii przez armie sprzymierzone. Jego przeciwdziałania polegały na polemikach z ministrami Anglii i Austrii oraz tworzeniu armii polskiej pod zwierzchnictwem wielkiego księcia Konstantego i dalsze ustępstwa Rosji na rzecz Prus kosztem Saksonii.
W końcu grudnia 1814 roku zrodził się potrójny sojusz Anglii, Francji i Austrii, skierowany w polskie plany Aleksandra I. Alians podpisano w Wiedniu 3 stycznia 1815 roku. Castlereagh domagał się zagwarantowania Polakom narodowych instytucji stanowiących rękojmię odrębności kraju. Aleksander I zrezygnował z traktowania ziem Księstwa Warszawskiego jako nienaruszalnej całości i zgodził się na rezygnację z Poznania oraz twierdzy Torunia na rzecz Prus. Anglia doprowadziła też do kompromisu w sprawie Saksonii, oddając Prusakom tylko dwie piąte tego państwa, lecz zgodziła się na nabytki pruskie na lewym brzegu Renu i okrojenie części Luksemburga. Prusy odzyskały także ujście Wisły z Gdańskiem, Toruń, Bydgoszcz i Poznań. Austria zapewniła sobie formalną dominację w powołanym do życia Związku Niemieckim, skupiającym 34 państwa i 4 wolne miasta. Odzyskała także Tyrol, Vorarlberg, Karyntię, Triest i obwód tarnopolski oraz okolice Wieliczki. Została także władczynią Lombardii z Mediolanem.
Dzieło kongresu należy rozpatrywać w dwu aspektach: pierwszy to rozstrzygnięcia terytorialne, które pogwałciły deklaracje wolnościowe z 1813 i 1814 roku, drugi zaś to normy prawne i etyczne regulujące pewne zasady współżycia międzynarodowego: potępienie i skasowanie handlu Murzynami, ustanowienie wolności żeglugi śródlądowej na Renie i kodeks o stosunkach i normach dyplomatycznych.
Chęć aby stworzyć nowe, międzynarodowe organizacje była bardzo mała. Do 1850 roku powstały tylko 4 takie organizacje. Jedną z nich było Królewskie Towarzystwo Azjatyckie i nie miało bezpośrednich związków z Europą. Dalsze to Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo do Zwalczania Niewolnictwa (1839) oraz Towarzystwo Św. Wincentego a Paulo (1833) i najważniejsze czyli Światowe Przymierze Ewangeliczne (1846).
Po uzgodnieniu podziału pozostała tylko kwestia utrwalenia porządku legitymistycznego. Odpowiedzią na to było utworzenie Świętego Przymierza. Jego akt właściwy pochodzi z 26 września 1815 roku podpisany w Paryżu przez Aleksandra I, Fryderyka Wilhelma III i Franciszka I. Inny dokument to akt czwórprzymierza z 20 listopada 1815 roku podpisany w Wiedniu, odnawiający przymierze Austrii, Wielkiej Brytanii, Prus i Rosji zawarte w Chaumont 9 marca 1814 roku. Akt Świętego Przymierza z 26 września był dokumentem moralnym monarchów nie afiliowanym przez rządy, i dlatego nigdy nie został zacytowany w żadnej urzędowej korespondencji.
Pierwsza redakcja aktu Świętego Przymierza została sporządzona przez Aleksandra I, ale została przekonsultowana z Franciszkiem I oraz Metternichem, który przeobraził akt z deklaracji monarchów i narodów na deklarację tylko monarchów. To przymierze miało być poufne, ale nieoczekiwanie zostało ogłoszone 6 lutego 1816 roku. W sojuszu tym zderzyły się dwie koncepcje: „liberalne” reprezentowane przez Aleksandra I i drugie, bardziej zachowawcze, reprezentowane przez Metternicha. Niemal od początku nie było jedności, co do polityki europejskiej, ani też do polityki wewnętrznej.
We Francji ostatecznie wziął górę kompromis. Powrócili Burbonowie, ale z kartą konstytucyjną z 1814 roku. Aleksander I znacznie złagodził roszczenia pruskie, przyczynił się do skrócenia okresu okupacji przez siły sprzymierzonych, trwający w myśl traktatu pokojowego z 20 listopada 1815 roku do września 1820 roku, ale skrócony do grudnia 1818 roku. Próba poszukiwania związków i wspólnych celów z Rosją pozostanie jedną z wytycznych polityki zagranicznej Francji doby restauracji.
Reakcją na narastające w Europie niepokoje było spotkanie w lipcu 1819 roku Metternicha z Fryderykiem Wilhelmem III i następnie, po konferencji sierpniowej tegoż roku w Karlsbadzie utworzenie Centralnej Komisji Śledczej z udziałem ministrów Badenii, Wirtembergii, Saksonii, Prus i Austrii. Rozpoczęły się gwałtowne represje policyjne na uniwersytetach niemieckich.
Rok 1820 okazał się bardzo ponury dla przywódców Świętego Przymierza. Dnia 1 stycznia rozpoczęło się „pronunciamiento”, czyli rewolucja konstytucyjna w Hiszpanii. W lipcu 1820 roku karbonarzy wzniecili rewolucję w Królestwie Obojga Sycylii i opanowali Neapol. 29 sierpnia wybuchła rewolucja w Portugalii. Wkrótce doszło do rewolucji w Piemoncie, a w 1821 roku w Grecji.
Dzień przekształcenia Świętego Przymierza to 19 listopada 1820 roku, kiedy to podpisano protokół opawski. Przedstawiciele państw uczestniczących w zjeździe w Opawie ujęli zasadę interwencji w formę dokumentu i stworzyli ramy organizacyjne ułatwiające jej stosowanie. Obrady w Opawie rozpoczęły się 23 października i trwały do 19 listopada 1820 roku. Głównym powodem podpisania przez Aleksandra I tej deklaracji była zażarta opozycja jaką zastał na sejmie warszawskim, poza tym w trakcie obrad doszła go wieść o buncie w pułku siemionowskim. Protokołu opawskiego nigdy nie uznała i nie podpisała Anglia. Także końcowy protokół obrad kongresu Świętego Przymierza w Weronie z 19 listopada 1822 roku zapowiadał interwencję. Następca Aleksandra I, Mikołaj I wznowił politykę współpracy z Anglią, poprzez protokół petersburski z 4 kwietnia 1826 roku, uznający Grecję za odrębne państwo. Dołączyła do niego Francja w dniu 6 lipca 1827 roku.
Po upadku powstania listopadowego notuje się ożywienie prac Świętego Przymierza. Odbył się wrześniowy zjazd w 1833 roku w Munchengratz. Na nim to Metternich dał Rosji przyzwolenie na działalność na Bałkanach, a Austria zyskała wolną rękę we Włoszech, Niemczech i Szwajcarii. Zbrojna interwencja Mikołaja I na Węgrzech w 1849 roku była ostatnim przejawem zasady zbiorowej interwencji. Wraz z upadkiem Metternicha upadł najbardziej reakcyjny filar tej konstrukcji. Próby reaktywowania Świętego Przymierza w czasie wojny krymskiej i później przez Bismarcka zakończyły się fiaskiem.
Ryszard Kołodziejczyk, Przeobrażenia gospodarcze i społeczne w Europie powiedeńskiej.
Świat i nasz kontynent przeszedł w latach 1815-1850 ogromną przemianę całej struktury gospodarczej. Stan Europy z 1700 roku niewiele odbiegał od 1300 roku, natomiast dopiero w tym okresie w sposób definitywny odeszła w przeszłość epoka rycerzy i mnichów, których miejsce zajęli kupcy i rzemieślnicy. Epoka po kongresie wiedeńskim przynieść miała długie lata pokoju, który choć nigdy nie był pełny, odróżniał ją w sposób zasadniczy od minionego ćwierćwiecza. Jednakże dwa państwa, które odgrywały największą rolę wśród zwycięzców: Anglia i Rosja, reprezentowały dwa skrajnie odmienne twory polityczne i gospodarcze. Po latach, to jest w 1854 roku oba państwa stanęły naprzeciw siebie w wojnie krymskiej.
Po kataklizmie wojennym minionej epoki Europa i świat przeżywały w latach 1815-1819 wielki boom. W Anglii już w 1783 roku nastąpił początek skoku industrializacyjnego, we Francji i Belgii rozpoczął się on po 1830 roku. Podstawą tych przemian był nie notowany nigdy przedtem przyrost demograficzny. W całym stuleciu ludność Europy wzrosła z 138 mln do 188 mln, czyli o 45%. Do grupy o przyśpieszonym wzroście liczby mieszkańców należały: Anglia, Francja, Belgia, Holandia i USA. W drugiej połowie stulecia takie procesy zaczęły zachodzić w Niemczech, Włoszech, Japonii i Austrii. Wzrostowi demograficznemu towarzyszył spadek umieralności związany z rozwojem cywilizacyjnym. Punktem zwrotnym w walce człowieka z chorobami był dzień 14 maja 1796 roku, kiedy to doktor Edward Jenner w Anglii zaszczepił dziecku ospę jednocześnie je uodparniając. Po dwudziestu latach szczepionka ta została upowszechniona w całej Europie. Zaczęto też walczyć o przestrzeganie higieny. Węgierski lekarz Ignaz Semmelweis zdołał uzyskać liczące się sukcesy w odkrywaniu przyczyn gorączki połogowej i zasady „czystych rąk”. W walce z chorobami zakaźnymi największe odkrycia dokonali Ludwik Pasteur i Robert Koch. Najbardziej znaczące rezultaty osiągnięto w spadku umieralności niemowląt.
Wzmożenie procesów demograficznych wiązało się z ogólnym wzrostem poziomu życiu ludności. Mniej dotkliwe stały się klęski głodu i epidemie, chociaż także spotykamy je w XIX wieku. Wskutek powodzi na ziemiach polskich w 1812 roku wystąpiły dotkliwe nieurodzaje oraz głód. W Irlandii z powodu zarazy ziemniaków zmarło w latach 1845-1847 od 2 do 3 mln ludzi. W 1847 roku głód był także przyczyną wielkiej emigracji z Nadrenii do Ameryki. Nieurodzaje zbóż w końcu XIX wieku przyniosły na rosyjskiej wsi ponad 30 mln ofiar. Cholera dawała o sobie znać najdotkliwiej w latach 1830-1837.
Średnia gęstość zaludnienia w Europie w 1800 roku wynosiła 31 osób na 1 km², jednakże ta wartość była bardzo różna dla różnych rejonów. Największą gęstością wyróżniała się Belgia i Saksonia. Wszystko wskazuje na to, że wielka fala demograficzna w XIX wieku przesuwała się z zachodu na wschód. Ogromne rozmiary przybrała emigracja z Europy. Głównymi krajami wychodźstwa była Anglia, Irlandia i Niemcy oraz kraje Europy Środkowo-Wschodniej. Większość wychodźstwa wchłaniały Stany Zjednoczone, za nimi była Kanada, Brazylia i Argentyna.
Wymownym przejawem rosnącej dynamiki były przeobrażenia demograficzne w obrębie miasto-wieś. Zjawisko przyśpieszonej industrializacji i urbanizacji najsilniej wystąpiło w Anglii. W połowie XIX wieku w Anglii prawie 50% ludności żyło w miastach. W całej Europie w 1800 roku znajdowały się 23 miasta z ludnością powyżej 100 tys. osób, w sto lat później tych miast było już 135. Znacznie wolniej przebiegała urbanizacja krajów Europy Środkowej i południowo-wschodniej.
Dążąc do zaspokojenia żywnościowych rosnących rzesz ludności, szukano dróg podniesienia wydajności pracy człowieka na wsi. Na Zachodzie chłopi od dawna byli wolnymi właścicielami gospodarstw. Coraz bardziej rósł wskaźnik uprawy ziemi w ciągu jednego dnia, dzięki zastosowaniu zaprzęgu wołów, ulepszeniu pługa i zastosowaniu maszyny parowej. W efekcie tych zmian rewolucja agrarna o parę dziesięcioleci wyprzedziła rewolucję przemysłową. W większości krajów Europy Środkowej i Wschodniej produkcja rolna dopiero po 1815 roku otrzymała pewne bodźce w postaci nowych upraw, jak burak cukrowy i rośliny pastewne oraz ulepszone narzędzia i nowe metody w gospodarce hodowlanej.
W omawianym okresie wzrósł eksport żelaza i stali. Oszałamiający postęp w technice najbardziej uzewnętrznił się w przemyśle włókienniczym. Jednocześnie wyroby bawełniane ogromnie potaniały. Jednakże pierwsza połowa XIX wieku przyniosła także plagę kryzysów przemysłowych. Kryzysy te wybuchały mniej więcej co 10 lat: w 1825, 1836, 1847 i 1857 roku. Wywołane były nową techniką, masowością produkcji i ogólnymi zmianami w życiu gospodarczym.
Bilans handlowy Niemiec na początku XIX wieku był pasywny, rynek zalewały wyroby angielskie. Dopiero w latach czterdziestych napotkały one barierę w postaci ceł ochronnych Związku Celnego utworzonego pod przewodnictwem Prus w 1833 roku. Najwcześniej rewolucja przemysłowa w Niemczech zaczęła się w Nadrenii, przed 1830 rokiem. Na pierwszym miejscu znajdował się przemysł włókienniczy, a znacznym ośrodkiem produkcji stała się Kolonia. Związek Celny początkowo obejmował tylko pięć większych państw: Prusy, Saksonię, Turyngię, Wirtembergię i Hesję, natomiast w 1850 roku obejmował już cztery piąte całych Niemiec. W latach 1840-1850 miało miejsce intensywne budownictwo kolejowe. W 1835 roku Alfred Krupp uruchomił w swoich warsztatach w Essen pierwszą maszynę parową. W niedługim czasie nad Renem i Ruhrą wyrosły ogromne zagłębia przemysłowe. W 1847 roku w Berlinie powstała firma Siemens i Halske, podejmująca instalację urządzeń telegraficznych. Rozwój fabryk spychał rzemiosło na dalsze pozycje, stąd bunty tkaczy śląskich z 1844 roku. W 1803 roku w Niemczech wynaleziono tokarkę metali, w 1807 roku wiertarkę cylindryczną, w 1838 roku młot parowy i w 1841 roku hydrauliczną prasę kowalską. W hutnictwie pierwszy piec koksowniczy podjął pracę w 1796 roku na Górnym Śląsku, ale w Zagłębiu Ruhry miało to miejsce dopiero w 1825 roku.
We Francji dopiero po 1840 roku zaznaczyło się wyraźniejsze ożywienie Wzrosła powierzchnia upraw, zmniejszyły się ugory.
Amerykanin Robert Fulton w 1807 roku zbudował pierwszy użyteczny parostatek o nazwie „Clermont”. W 1819 roku na szlak atlantycki skierowano pierwszy parostatek. W 1838 roku wprowadzono śrubę okrętową. Dalszy postęp przyniosła budowa okrętów opartych na konstrukcjach żelaznych. W imperium Romanowów hołdowano idei strategicznej opartej na roli bezdroża jako zabezpieczeniu militarnym.
W latach 1821-1825 Jerzy Stephenson zbudował w Anglii pierwszą linię kolejową. Prym w budownictwie kolejowym wiodła Anglia, drugie miejsce zajmowały Niemcy. W końcu stulecia świat przecinało ponad 800 tys. linii kolejowych.
W latach 1750-1913 wartość światowego handlu wzrosła pięćdziesięciokrotnie. Europa znalazła się w tym położeniu, które dawało jej prawie wszystkie potrzebne surowce i minerały na miejscu. W czasie wojny domowej w Stanach Europa musiała uciekać się do importu bawełny z Indii i Egiptu, wtedy też został zapoczątkowany przywóz wełny z Australii i Nowej Zelandii. Jednakże żaden kraj nie dorównywał Anglii w czerpaniu korzyści z międzynarodowego handlu. W 1800 roku najważniejszym artykułem przywozu był cukier, potem tytoń, w 1831 roku na pierwsze miejsce wysunęła się bawełna. Głównym zaś artykułem brytyjskiego eksportu stanowiły wyroby bawełniane.
Jednocześnie rzemiosło i przemysł niemiecki chciwie chłonęły nowinki techniczne z Anglii. Znakiem czasu było też zacieśnianie się współpracy banków z rządami państw. Właścicielami największych domów handlowych byli: Heine w Hamburgu, Barring w Londynie, Perier w Paryżu i Ruffer we Wrocławiu. Do największego jednak znaczenia doszli Rotszyldowie, zwani „pięcioma panami z Frankfurtu”. Inwestowali głównie w przemysł oraz budownictwo kolejowe. W samej Anglii monopolistyczną pozycję posiadał Bank Angielski. Od 1822 roku Wielka Brytania zrezygnowała z wszelkich namiastek pieniądza kruszcowego. Odmiennie było w Austrii i Rosji, gdzie pieniądz papierowy wyparł monety kruszcowe. Na światową sytuację pieniężną wpłynęły odkrycia na początku lat pięćdziesiątych wielkich złóż złota w Kalifornii i w Australii.
Zjawiskiem zasadniczym dla uformowania się struktury handlu międzynarodowego w omawianym okresie było powiększenie się różnicy pomiędzy Europą Zachodnią a Europą Wschodnią. Ważną też rolę zaczęły odgrywać wystawy przemysłowe, na początku XIX wieku urządzane były w Luwrze, a potem również w Berlinie i Moguncji. Największa, pierwsza w skali światowej wystawą przemysłowa odbyła się w Londynie w 1851 roku.
Wraz z rozwojem nowoczesnego rolnictwa, przemysłu, handlu, żeglugi i kolei żelaznych zaczęła się tworzyć nowa społeczna kategoria, czyli burżuazja. Okres rozważań można uznać za wstępne stadium narodzin burżuazji europejskiej. Szczególną rolę w rozwoju gospodarczym spełniali także Żydzi, wśród których najszybciej ujawnił się duch kapitalistyczny. Podobne usposobienie wykazywali rozmaici uchodźcy religijni, którzy musieli uciekać przed prześladowaniami ze swojego kraju.
Pierwsze grupy przedsiębiorców zaczęły tworzyć się w przemyśle bawełnianym i żelaznym, gdzie panował największy głód towarów. Cechą charakterystyczną burżuazji zachodnioeuropejskiej było samofinansowanie. W latach 1815-1850 przedsiębiorcy przemysłowi wysunęli się na czoło burżuazyjnego środowiska. Na ich czele stoją takie osoby jak John Cockerwill, Joseph Schneider i Alfred Krupp. Nadal jednak ziemia pozostała obiektem własności o znaczeniu podstawowym i stała się obiektem pożądania we wszystkich środowiskach.
Już w epoce przed-industrialnej w Europie istniały liczne skupiska biedoty, zwane proletariatem. Tworzył on na przykład blisko połowę ludności Paryża. Dopiero kapitalizm doprowadził do rozerwania feudalnych zależności i rozlania się po całym kraju owej biedoty. Sam proces tworzenia się klasy robotników był bardzo długotrwały i nie zakończył się przed 1850 rokiem.
W okresie wprowadzania maszyn płace robotników angielskich nawet wzrosły, ale wartość nabywcza zarobków zmalała, głównie z powodu znacznej podwyżki cen na zboże. Ogromnym zagadnieniem była stosowana powszechnie praca kobiet i dzieci. W 1833 roku powołano państwową inspekcję fabryczną w Wielkiej Brytanii. W 1848 roku w Anglii ustanowiono dziesięciogodzinny dzień roboczy. Gdy w Anglii w 1825 roku powstawały pierwsze organizacje związkowe robotników, we Francji proletariat fabryczny jeszcze nie istniał. W Niemczech podatny grunt znajdowały socjalistyczne, utopijne idee, co sprowadziło się do utworzenia w 1837 roku Związku Sprawiedliwych, a w 1847 roku Związku Komunistów.
Powoli zakłady przemysłowe wyposażone w urządzenia mechaniczne przekształcały się w prawdziwe fabryki, zatrudniające ogromną ilość robotników. Do lat czterdziestych istniał ruch burzycieli maszyn, zwany luddyzmem. Na tym podłożu zrodził się w Anglii ruch czartystów, rozwijający się na rzecz uzyskania praw politycznych przez robotników. Zainicjowało ją londyńskie Stowarzyszenie Robotników założone w 1836 roku, które przygotowało program pod nazwą Karta Ludu, uchwalony w 1838 roku. W 1840 roku zawiązało się Narodowe Stowarzyszenie Czartystów. Trzykrotnie składali petycje w parlamencie w latach 1839, 1842 i 1849 roku. U schyłku tego półwiecza zaczęła kształtować się ideologia komunistyczna, wyłożona w największym skrócie w Manifeście komunistycznym z 1848 roku.
Kierunek liberalnego mieszczaństwa wywodzi się od stronnictwa „liberales”, głoszącego na początku XIX wieku potrzebę szerokiego zreformowania zasad ustrojowych w Hiszpanii i oparcia ich na poszanowaniu wolności jednostki ludzkiej. Liberalizm gospodarczy stał się dominującą ideologią w ciągu paru dziesięcioleci wśród burżuazji. Po 1815 roku Anglia wycofała się z poprzednich zakazów i ograniczeń i otwarła swoje granice celne oraz zliberalizowała swoje postanowienia co do przepływu nowinek technicznych oraz fachowców z Wysp Brytyjskich. Z liberalizacji tej skorzystały najbardziej: Belgia, Holandia, Francja i Niemcy.
W Niemczech na przełomie XVIII i XIX wieku zlikwidowano wiele granic celnych. W tym kraju problem zjednoczenia gospodarczego stanął wcześniej, aniżeli zjednoczenie polityczne. Niemieckim twórcą narodowego kierunku w ekonomii politycznej był Friedrich List. W 1828 roku powstał w Prusach jednolity rynek celny, wtedy też powstały trzy związki celne: południowoniemiecki, środkowo-niemiecki i północny związek celny. W 1834 roku uformował się Niemiecki Związek Celny skupiający 18 państw.
W 1827 roku Austria została połączona w jeden obszar celny, a w 1851 roku ukształtował się jednolity rynek austriacko-węgierski. Kres rozbiciu gospodarczemu Włoch położyło zjednoczenie w 1859 roku. We wszystkich tych krajach aktywną siłą motoryczną działań na rzecz procesów zjednoczeniowych były sfery mieszczańsko-burżuazyjne. Jednakże podczas tego okresu burżuazja pozostawała w cieniu sfer arystokracji i ziemiaństwa. Liberalizm gospodarczy był zasadniczym przeciwieństwem merkantylizmu i wszelkiej reglamentacji życia gospodarczego.
Lech Trzeciakowski, Anglia po Kongresie Wiedeńskim.
Czasy rewolucyjne i republikańskie w Wielkiej Brytanii dawno minęły i powrócono do ustroju monarchii parlamentarnej. Do niezbędnych reform ustrojowych dochodzono w drodze reform, a nie burzenia istniejących struktur.
Edmund Burke krytykował stosunek metropolii do kolonii amerykańskich, popierał ruch wyzwoleńczy, także w Irlandii, domagał się zniesienia niewolnictwa. Coraz bardziej stawał się jednak konserwatystą. Swoje poglądy zaprezentował w pamflecie „Refleksje o rewolucji we Francji”. Za dobro najwyższe uważał on naród, istniejący jako związek pokoleń, tkwiący głęboko w tradycji. Zmiany w jego łonie miały odbywać się na drodze ostrożnego i powściągliwego ewolucjonizmu. Za najbardziej skuteczny uważał arystokratyczny paternalizm, czyli rządy mniejszości, mające na względzie niższe klasy. Uznawany jest za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu, wywarł on duży wpływ na myśl i praktykę polityczną Anglii.
Lata po 1815 roku określano niejednokrotnie jako „wiek reform”, który rodził się w ogniu kontrowersji miedzy konserwatystami i liberałami. Doświadczenia czasów rewolucji i wojen napoleońskich utwierdziły Anglików w przekonaniu, że najlepszą zasadą w polityce zagranicznej jest utrzymanie równowagi sił na kontynencie. Anglia unikała zatargów o sprawy drugorzędne i pozorowała „doskonałe odosobnienie”. Wdawała się w akcję kiedy w grę wchodziły jej żywotne interesy. Jak wiadomo zasłaniając się prawami angielskimi, regent książę Jerzy nie podpisał aktu Świętego Przymierza. Drugą zasadą polityki zagranicznej Brytyjczyków była obrona dominacji na morzach.
Zainteresowania Wielkiej Brytanii kierowały się w kierunku handlu, a nie wojny, stąd po 1815 roku zredukowano siły zbrojne. W latach 50. XIX liczyła tylko 99 tys. żołnierzy.
Silne nastroje konserwatywne pozwoliły torysom utrzymać władzę do listopada 1830 roku. Rządziły wtedy gabinety: Roberta Liverpoola, George Canninga, Federicka Godericha, Arthura Wellingtona. Następne lata to zmiany polegające na sprawowaniu władzy raz przez wigów ( to gabinety: Charlesa Greya w 1830-1834, Williama Melbourne w 1834 i 1835-1841, Johna Russella w 1846-1852), raz przez konserwatystów, czyli torysów ( Roberta Peela w 1834-1835 i 1841-1846). Wśród premierów brytyjskich postacią unikalną był Arthur Wellington, zwycięzca spod Waterloo.
O ile w omawianym okresie rządzili nieprzeciętni premierzy, to co do królów Brytyjczycy nie mieli szczęścia. Jerzy III panował w latach 1760-1820, w pierwszych latach walczył on o przywrócenie silnej władzy monarszej. Poniósł on klęskę i od 1782 roku rząd był odpowiedzialny przed Izbą Gmin. W 1811 roku na wskutek choroby umysłowej został odsunięty od władzy. Jego władzę pełnił jako regent Jerzy IV, jego syn, rządzący samodzielnie w latach 1820-1830. Próbował on rozwieść się ze swoją żoną. Następcą jego został jego brat Wilhelm IV, zwany „królem marynarzem”, rządził on w latach 1830-1837. Właśnie w 1837 roku na tron wstąpiła córka brata Wilhelma IV, Edwarda, księcia Kentu o imieniu Wiktoria. Jej małżonkiem został Albert, książę Sachsen-Coburg-Gotha.
W 1760 roku Wielka Brytania liczyła 7,5 mln osób, zaś w 1841 roku miała 18,5 mln mieszkańców. Od 1801 roku z Anglią została połączona Irlandia. Tak wielki wzrost ludności spowodował rewolucję przemysłową, którą utożsamia się z Jamesem Wattem - twórcą maszyny parowej, i Adamem Smithem - twórcą liberalizmu gospodarczego. Jednakże liczba miejsc pracy była niewystarczająca, a produkcja rolnicza i przemysłowa nie nadążała za rosnącymi potrzebami.
W 1795 roku zastosowano precedens, który ustanowił zasadę uzupełniania niewystarczającego wynagrodzenia datkami z funduszu dla żebraków.
Rewolucją w komunikacji stała się lokomotywa zbudowana po raz pierwszy przez George Stephensona, w 1825 roku otworzono pierwszą linię kolejową, później zaś upowszechniono statki parowe. Około 1850 roku przemysł brytyjski wytwarzał połowę produkcji światowej. Rosły także inwestycje kapitału brytyjskiego za granicą. Rozwój przemysłu spowodował ucieczkę ludności ze wsi do miast. W 1821 roku żyło w Anglii 29% ludności, a w 1851 roku już 37,7% ludności. Koncentracja ludności następowała w wielkich okręgach przemysłowych. Prawdziwym molochem był Londyn, który w 1841 roku liczył 1,7 mln ludzi.
U progu XIX wieku szczyty drabiny społecznej zajmowali landlordowie, stanowiący 3% ludności. W ich rękach znajdowało się około 40% dochodu narodowego. Niżej była średnia burżuazja, drobnomieszczaństwo, farmerzy, inteligencja. Widać wyraźną tendencję do poprawy standardu życia szerokich rzesz ludności, jednak nastąpiło to dopiero w ostatniej ćwierci XIX wieku.
Okres wojen napoleońskich to złote lata dla rolnictwa i przemysłu angielskiego. Potem nastąpiło załamanie gospodarki brytyjskiej. Powodem było, że zniszczona Europa nie potrafiła wchłonąć wyrobów przemysłu brytyjskiego, poza tym kraje zaczęły się bronić cłami ochronnymi. Hamowało to przemysł brytyjski, co pociągnęło za sobą bezrobocie, spotęgowane demobilizacją około 300 tys. żołnierzy. Trudną sytuację pogłębiły kiepskie zbiory w latach 1816-1817.
Pierwszym posunięciem rządu było uchwalenie w 1815 roku praw zbożowych, wprowadzających cła prohibicyjne na importowane zboże. W 1816 roku parlament zawiesił prawo „Habeas Corpus Act”, aby poskromić rosnące niezadowolenie, sięgające swą tradycją 1679 roku, a zabraniające więzienia obywatela bez wyroku sądu.
Bez echa mijały apele Roberta Owena, hołdującego socjalizm utopijny, który stronił od akcji politycznych. W swoich fabrykach w New Lanark przeprowadził reformy. Niezadowolona była też burżuazja, rosnąca w siłę, ale pozbawiona praw politycznych. Dążenia tych kół reprezentowali następcy Adama Smitha, Jeremy Bentham, twórca etyki utylitarystycznej i jej zasady użyteczności, David Ricardo i John Stuart Mill. Niezorganizowanym masom niezadowolonym z postępów rewolucji przemysłowej przewodzili radykalni demokraci: William Cobbett, Francis Place i Henry Hunt. Ten ostatni na 16 sierpnia 1819 roku zwołał do Manchesteru wielki wiec, zginęło na nim w zamieszkach wiele ludzi, a wydarzenie to zyskało miano „masakry w Peterloo”. W grudniu 1819 roku wydano sześć ustaw, które wprowadzały doraźne sądy przeciwko przestępcom politycznym oraz przyznawały sędziom pokoju prawo rewizji domów prywatnych. Wykryto też spisek na życie członków gabinetu, na czele z Arthurem Thistlewoodem, który zyskał miano „spisku z ulicy Cato”.
W 1822 roku popełnił samobójstwo Robert Castlereagh. W 1824 roku wystąpiono z projektem zniesienia zakazu zrzeszania się robotników w związkach. Izba przyjęła go, odtąd nosi miano „prawa Hume” od wnioskodawcy, i szybko powstały związki zawodowe, ograniczono jedynie prawo do strajku. W 1829 roku zamiast wojska do tłumienia, powstała policja cywilna, jej organizatorem był Robert Peel.
Po 1829 roku katolicy zostali dopuszczeni do większości urzędów, ale nie było mowy o równouprawnieniu.
Najbardziej sporną sprawą była kwestia Irlandii, włączonej w 1801 roku przez Williama Pitta Młodszego do Wielkiej Brytanii. Wtedy to zniesiono parlament irlandzki. Powstał później legalny ruch, na czele z Danielem O`Connellem. W 1823 roku utworzył on Stowarzyszenie Katolickie mające na celu równouprawnienie katolików z protestantami. O`Connell został wybrany do Izby Gmin, w której jednak jako katolik nie mógł zasiąść, jednakże rząd poszedł na kompromis i dopuścił katolików do urzędów. Krok ten spowodował głęboki kryzys w łonie partii rządzącej.
W listopadzie 1830 roku, po 23 latach rządów torysów, władzę objęli wigowie na czele z Charlesem lordem Grey.
Tradycje angielskiego parlamentaryzmu sięgają 1265 roku, kiedy to Szymon z Montfort zwołał zgromadzenie baronów, rycerstwa i przedstawicieli większych miast. Wybory odbywały się według zasad z 1430 roku, zapewniały one udział wyborcom mającym co najmniej 30 szylingów rocznie. Izba Gmin miała 658 członków, 400 wybierały okręgi miejskie, resztę hrabstwa. Jednakże zachodziły takie anomalie jak zgniłe miasteczka, tym symbolem było na przykład miasteczko Old Sarum, bowiem chociaż pozostały po nim ruiny, stanowiło okręg wyborczy.
Rozpoczęła się więc walka o reformę wyborczą. Została storpedowana przez torysów. Aby zapewnić większość zwolennikom reformy, król rozwiązał parlament. Po wahaniach króla, co do decyzji i ustąpieniu premiera Greya ze stanowiska, wreszcie podjęto decyzję o zmianach. Z dniem 4 czerwca 1832 roku Wielka Reforma stała się prawem obowiązującym w całym kraju, także w Szkocji i Irlandii. Prawo wyborcze opierało się na cenzusie majątkowym, posiadało je 20% rodzin. W rezultacie Wielka Reforma przyniosła korzyści zamożnej i średnio zamożnej burżuazji, został złamany monopol arystokracji.
W 1835 roku uchwalono ustawę o samorządzie miejskim, zapewniała ona prawo wyborcze wszystkim mężczyznom płacącym podatki. W 1833 roku uchwalono ustawę ustalającą maksymalny czas pracy dzieci i młodzieży w przemyśle brytyjskim. W tym samym roku zniesiono niewolnictwo w imperium brytyjskim, krok ten był konsekwencją zakazu handlu niewolnikami z 1807 roku. W 1834 roku zniesiono wszelkie zapomogi, nie ustalając minimum płacy. Jako formę pomocy materialnej wprowadzono domy pracy. Było to błędem wigów.
W 1834 roku ukazał się „Manifest z Tamworth” głoszący powstanie nowej partii konserwatywnej, gotowej do umiarkowanych reform. Porażką zakończyło się założone przez Owena Ogólne Narodowe Zjednoczenie Związków Zawodowych w 1833 roku. Miało ono za cel wprowadzenie w życie utopijnej zasady kooperatyw. Na domiar złego Wielką Brytanię ogarnął w latach 1836-1839 kryzys gospodarczy. Największe wpływy w środowisku robotniczym zyskało Londyńskie Stowarzyszenie Robotnicze powstałe w 1836 roku na czele z Williamem Lovettem, oraz Londyńskie Towarzystwo Demokratyczne z Julianem Harneyem i Feargusonem O`Connorem.
Lovett wystąpił z sześciopunktowym programem, znanym jako „Karta Ludu”, stąd też wzięła się nazwa ruchu - czartyści. Zawierała ona żądania: Prawo wyborcze dla wszystkich dorosłych mężczyzn, proporcjonalne okręgi wyborcze, tajność głosowania. Niepowodzenia ruchu czartystów i prześladowania przez władze, spowodowały że kierownictwo objęła grupa radykałów pod wodzą O`Connora. W 1840 roku utworzył on Narodowe Stowarzyszenie Czartystów. W 1848 roku próbowano manifestacji pod parlamentem, ale akcja nie powiodła się. Był to początek końca ruchu czartystów, w 1854 roku przestał istnieć. Jednakże przyczynili się do kolejnych ustępstw na rzecz robotników jak: zakaz pracy kobiet i dzieci pod ziemią z 1842 roku i ustalenia maksymalnego dziesięciogodzinnego dnia pracy w 1847 roku.
Sprzeciw też rósł przeciwko protekcjonistycznej polityce handlowej, w 1839 roku powstała Liga Przeciwników Praw Zbożowych. Na jej czele stanęli: Richard Cobden i John Bright. W 1845 roku w Irlandii wybuchła zaraza ziemniaczana. Z tego powodu w 1846 roku rząd Peela przeprowadził zniesienie praw zbożowych. Stanowiło to pierwsze zwycięstwo burżuazji nad właścicielami ziemskimi.
W 1818 roku zebrała sie konferencja w Aix-la-Chapelle w sprawie zakończenia okupacji Francji i reparacji wojennych. Wydawało się, że lata rewolucji odeszły, ale wkrótce wybuchły powstania w Portugalii, Królestwie Obojga Sycylii i Hiszpanii. W 1820 roku zwołano konferencję w Opawie, a w 1821 roku w Lubawie. Mimo, że mocarstwa opowiadały się za stłumieniem ruchów, brytyjska opinia publiczna sympatyzowała z ruchami wolnościowymi. Na oba kongresy Castlereagh wysłał w roli obserwatora swego przyrodniego brata, Charlesa Stewarta. Z przepracowania Castlereagh popełnił samobójstwo, a jego następcą został George Canning. W 1823 roku Wielka Brytania zajęła twarde stanowisko co do interwencji Hiszpanii w Ameryce Południowej przeciwko ruchom wyzwoleńczym. Powodem tego był handel Brytyjczyków ze wspomnianymi regionami. Postawa taka była zapewniona poparciem Stanów Zjednoczonych, które w 1823 roku ogłosiły deklarację „Ameryka dla Amerykanów”. Canning poparł także Greków. Wkrótce powstała koalicja Anglii, Rosji i Francji, aby pomóc Grekom. W 1827 roku pod Navarino flota połączonych mocarstw pod dowództwem Edwarda Codringtona pokonała siły turecko-egipskie. W 1830 roku na konferencji w Londynie została ustanowiona niepodległość Grecji.
Także w sprawie powstania w Belgii zwołano międzynarodową konferencję do Londynu. W dniu 20 grudnia 1830 roku przedstawiciele mocarstw podjęli uchwałę o niemożności przywrócenia status quo ante w Niderlandach, a w miesiąc później uznano niepodległość i neutralność Belgii. Następca Canninga, Palmerston był przekonany o konieczności utrzymania integralności terytorialnej Turcji. Anglikom udało się przekształcić Turcję w rynek zbytu dla swoich towarów. W 1841 roku ponownie odbyła się konferencja w Londynie, która postanowiła zamknąć Bosfor dla okrętów wojennych.
W tym też okresie Wielka Brytania podporządkowała sobie Indie. Anglicy w Indiach wnieśli szereg zdobyczy cywilizacyjnych do tego regionu. Celowo też niszczono miejscowe rzemiosło i zakazano też wywozu indyjskich towarów przemysłowych do Anglii. W latach 1839-1841 podjęli też nieudaną próbę podbicia Afganistanu. Jednakże w innych częściach świata święcili triumfy, jak wykupienie Singapuru, stanięcie silną stopą w Afryce Południowej i zajęcie Nowej Zelandii. Duże zasługi położył Edward Gibbon Wakefield, tworząc w 1830 roku Stowarzyszenie Kolonizacyjne, które apelowało o traktowanie kolonii jako terenów planowej akcji osiedleńczej. W 1837 roku krwawo stłumiono powstanie w Kanadzie.
Burzliwe wydarzenia 1848 roku ominęły Wielką Brytanię. Wzburzenie siała tylko Konfederacja Irlandzka założona w 1847 roku, ale zawieszono „Habeas Corpus Act” i przeprowadzono masowe aresztowania. Londyn odmówił poparcia planów liberalnych rządu w Berlinie, co stało się jednym z czynników, które skłoniły Prusy do rezygnacji z prób zjednoczenia Niemiec. Także przedstawicielowi Węgier, Palszkyemu odmówiono poparcia.
W następnych latach można obserwować wzrost atrakcyjności wzorów angielskich na kontynencie. W omawianym okresie utrwaliła się pozycja Wielkiej Brytanii jako pierwszego mocarstwa ekonomicznego, morskiego i kolonialnego.
Genowefa Kurpisowa, Rosja od Kongresu Wiedeńskiego do Wiosny Ludów.
W czasie wojny z Napoleonem Rosję zalała fala patriotyzmu i dumy narodowej. Burzliwe wydarzenia tego okresu sprzyjały kształtowaniu się opinii publicznej w różnych kręgach społecznych. Święte Przymierze było dla Aleksandra I realizacją idei sformułowanej w latach 1804-1805. Jednakże inspiracji tego sojuszu można też szukać we wpływach mistyków na cara, jak chociażby Julianny de Krudener. Święte Przymierze miało charakter otwarty i w 1817 roku należało do niego 16 państw. Na pierwszym zjeździe w 1818 roku w Akwizgranie zaproponowano regularne spotkania w celach wzajemnego konsultowania się.
Aleksander I podejmował też nieśmiałe próby reform wewnętrznych, czego dowodziło powołanie Tajnego Komitetu, a także działalność Michaiła Sperańskiego oraz inicjatywa konstytucyjna w Finlandii i Królestwie Polskim. W ministerstwie spraw zagranicznych najważniejszą rolę odgrywało dwóch ludzi, o całkiem odmiennych poglądach: Karł Nesselrode, reakcjonista i Janis Capo, zwolennik konstytucji francuskiej. Narastająca fala zaburzeń politycznych w 1820 roku była powodem zmiany stanowiska cara wobec zasady interwencji zbrojnej. Kompromis, co zasady interwencji zbrojnych mocarstw, zmusił Rosję do rezygnacji z pomocy powstaniu greckiemu wbrew interesom państwowym. W problemie greckim ważna też była sprawa jedności religijnej obu narodów. Kiedy na początku 1821 roku rozpoczęło się powstanie w Grecji, jej przywódcy liczyli na pomoc Rosji. Ruch ten wzburzył kanclerza Metternicha, który obawiał się jego oddziaływania na narody bałkańskie. Rezultatem pozycji nieinterwencji Rosji była aktywizacja działań Porty, jak na przykład okupacja przez wojska tureckie księstw naddunajskich. Handlowe statki rosyjskie płynące przez Bosfor, zatrzymywano i przeszukiwano. Zdarzały się zabójstwa marynarzy i kupców rosyjskich, na co Aleksander I odpowiedział zerwaniem stosunków dyplomatycznych z Turcją, ale jednak nie poparł Greków. Największe utyskiwania rozlegały się wśród szlachty mającej wielkie majątki ziemskie w guberniach południowych. Także za koniecznością interwencji w Grecji wypowiadała się generalicja.
Pierwsza organizacja stawiająca sobie za cel walkę z despotyzmem carskim powstała w 1816 roku. Zapoczątkowała ona etap szlacheckiego rewolucjonizmu. Poddając się mistycyzmowi, Aleksander I, coraz bardziej odsuwał się od spraw państwowych, pierwszą postacią stał się Arakczejew. Zaczęto wzmacniać środki ochrony systemu.
Przyczyną fermentu był zwiększający się ucisk feudalny. Ważne było też to, że chłopi-żołnierze zetknęli się ze społeczeństwami, gdzie poddaństwo należało już do historii. Arakczejew zaczął też organizować osiedla wojskowe.
Stłumieniem powstania dekabrystów rozpoczęło się panowanie młodszego brata Aleksandra I, Mikołaja I. W działalności tego władcy widać wyraźnie dwie tendencje: doskonalenie aparatu nadzoru i tworzenie środków mających zapobiec wystąpieniom rewolucyjnym oraz podejmowanie ostrożnych prób naprawy najbardziej rażących zjawisk rzeczywistości rosyjskiej. Utracił zajmowaną pozycję Arakczejew. Car tworzył przez cały okres panowania tajne komitety do przygotowania projektów reform państwowych. Powołał do życia III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości, Korpus Żandarmów, Główny Komitet Cenzury.
W 1832 roku Siergiej Uwarow opracował teorię oficjalnej ludowości, na którą składało się: prawosławie, samowładztwo i ludowość.
Wykryto tajne kółko braci Kritskich, które formułowało zadanie przekształcenia Rosji w państwo konstytucyjne i zniesienie prawa pańszczyźnianego. Pojawiali się też w środowisku studenckim młodzi ludzie bez rodowodu szlacheckiego, tworzyli oni grupę tak zwanych raznoczyńców. Jednym z założycieli takich kółek studenckich był Aleksander Hercen. Wielką popularnością cieszyła się filozofia niemiecka i dzieła francuskich socjalistów utopijnych.
W myśli społecznej, poszukującej odpowiedzi na pytania o kierunki przyszłego rozwoju Rosji, wytworzyły się dwa nurty: słowianofilstwo i okcydentalizm. W 1847 roku z Rosji wyjechali Hercen i Bieliński.
W latach 1845-1849 w Rosji działały kółka pietraszewców, których interesowały doktryny socjalizmu utopijnego. Tak więc usiłowania Mikołaja I dążącego do odgrodzenia Rosji od Europy nie udały się i postępowe idee europejskie docierały do kraju.
Z biegiem czasu car zaczął przejawiać aktywność w sprawie greckiej. W tej sprawie podpisano porozumienia z Anglią i Francją. Oznaczało to rozluźnienie związku z Austrią. W 1830 roku wybuchła fala buntów cholerowych. We wrześniu 1833 roku w Munchengratzu odbyło się spotkanie Mikołaja I z cesarzem Austrii Franciszkiem I, poprzedzone rozmowami z królem pruskim, Fryderykiem Wilhelmem III. Rezultatem była konwencja porozumienia Rosji i Austrii oraz gwarancje stanu posiadania trzech partnerów w Polsce. Ostatecznie dokument ten podpisano w Berlinie.
W 1848 roku Mikołaj I zrezygnował z agresywnych zamiarów z powodu nie dysponowania niezbędnymi siłami i przeciągającej się mobilizacji. Echa Wiosny Ludów w Rosji zbiegły się ze znacznym pogorszeniem sytuacji mas w wyniku nieurodzaju, fali epidemii cholery i klęski pożarów. Od marca wprowadzono stan wyjątkowy w Królestwie Polskim i guberniach zachodnich. Przeprowadzono także interwencję w Mołdawii i nie przyniosła ona międzynarodowych powikłań. Ponownie nawiązano stosunki dyplomatyczne z Francją, przyjazne stosunki z Danią i Szwecją. Wszystko to wpłynęło, że na wiosnę 1849 roku car podjął politykę kontrrewolucyjną. Wolne Węgry były zbyt niebezpiecznym przykładem dla Polaków, dlatego rozpoczęto interwencję.
Andrzej Zahorski, Francja w latach 1815-1848. Restauracja i monarchia lipcowa.
Na przedwiośniu 1814 roku cesarstwo Napoleona waliło się w gruzy. Najwyżsi dygnitarze i wojskowi zmusili Napoleona do abdykacji i rozpoczęli pertraktacje z aliantami. Aleksander I chciał aby władzę we Francji objął marszałek Jean Bernadotte, a Metternich widział w tej roli Marię Luizę, żonę Napoleona. Jednakże ideą triumfującego legitymizmu było objęcie władzy przez Ludwika XVIII, brata ściętego 21 stycznia 1793 roku króla Ludwika XVI. Pierwszym którym zgłosił jego kandydaturę na tron był Talleyrand.
W początkach restauracji starano się pozyskać dla nowego reżimu setki i tysiące urzędników i oficerów z czasów cesarstwa. Obejmując rządy Ludwik XVIII miał blisko 60 lat. Najbardziej pragnął powrotu do stanu przedrewolucyjnego. Chcąc postawić Ludwika XVIII przed faktem dokonanym, car i minister angielski przyczynili się do powstania komisji zobowiązanej do opracowania konstytucji. Wytworzyły się dwa ugrupowania: ultrasów, czyli ekstremistycznie nastawioną szlachtę oraz liberałów. Na czele ultrasów wysunął się brat króla, hrabia d`Artois, późniejszy Karol X, był on przeciwny jakiejkolwiek konstytucji.
Ludwik XVIII powołał własną komisję i po dyskusjach zatwierdził projekt konstytucji w dniu 4 czerwca 1814 roku. Wyjaśniono, że jest ona konstytucją ordonansów królewskich, wydawanych we Francji od wczesnego średniowiecza. Była w istocie próbą kompromisu pomiędzy ancien regime i rewolucją. Zaznaczono, że król sprawuje władzę z woli Boga, ale z poszanowaniem rewolucyjnych zasad, gwarantowała równość wobec prawa, wolność kultów religijnych i wolność słowa. Utrzymano kodeks napoleoński i Legię Honorową. Podstawą konstytucji był podział władz, król miał władzę wykonawczą, władza ustawodawcza spoczywała w rękach parlamentu dwuizbowego.
Po Waterloo Burbonowie po raz drugi wrócili do Francji. Wywodzili, że Francję ogarnął spisek kierowany przez Napoleona. Odbywały się głośne polityczne procesy. Wśród skazanych na śmierć oficerów znalazł się marszałek Michel Ney. Aresztowano około 70 tysięcy osób.
W wyniku klęski jaką poniosła Francja musiała wrócić terytorialnie do stanu z 1792 roku. Obciążono ten kraj kontrybucją w wysokości 700 mln franków. Ultrasi zyskali na znaczeniu, wymogli usunięcie z rządu ludzi współpracujących kiedyś z Napoleonem. Na szefa rządu powołano Armanda Richelieu. Nawet monarchiczna Europa uważała poczynania ultrasów za przesadne. We wrześniu 1816 roku rozwiązano Izbę Deputowanych, w której większość mieli ultrasi i wybrano nową, w której wiekszością byli umiarkowani rojaliści. Byli tam także liberałowie, na ich czoło wysunął się Benjamin Constant.
W 1818 roku przeprowadzono reformę wojskową, opartą na systemie ochotniczym. Sukcesem rządu była także spłata długów państwowych, przede wszystkim kontrybucji. W 1820 roku Louis Pierre Louvel zasztyletował bratanka królewskiego, księcia de Berry, spowodowało to klęskę rządu i powrotu ultrasów do władzy. W polityce zagranicznej zorganizowali ekspedycję karną przeciw liberalnemu rządowi w Hiszpanii.
W 1824 roku zmarł Ludwik XVIII, jego następcą został Karol X, koronował się on 29 maja 1825 roku. Ułaskawił on część więźniów politycznych i zniósł cenzurę. Przeforsowano także ustawę o odszkodowaniach dla byłych emigrantów politycznych za skonfiskowane im w czasie rewolucji dobra. Jednakże już w 1827 roku przywrócił cenzurę. Rządy powierzono Jeanowi Martignac. Wskutek jego niepowodzenia, przewodnictwo rządu objął Jules de Polignac, skrajny reakcjonista.
Zorganizowano wielką wyprawę do Algierii, już 5 lipca 1830 roku wojska francuskie opanowały dużą część kraju ze stolicą. Wskutek posunięć rządu w dniu 26 lipca doszło do pierwszych demonstracji. Na czele wojsk rządowych stał Auguste Frederic de Marmont. Uformowała się Gwardia Narodowa i utworzono prowizoryczny rząd z Marie la Fayette na czele. Utrzymano instytucję monarchii, oddając koronę Ludwikowi Filipowi, z linii książąt orleańskich. 9 sierpnia objął on władzę jako Ludwik Filip.
Nowa konstytucja zapewniała, że trójkolorowy sztandar będzie zachowany. Wykreślono jakoby konstytucję nadał król. Elitę władzy przejęła z rąk ultrasów bogate mieszczaństwo, przede wszystkim bankierzy. Rewolucja 1830 roku miała duże znaczenie z tego powodu, że zapewniła ostateczny triumf burżuazji.
W 1834 roku widać wyraźnie, że naprzeciw Świętemu Przymierzu staje ugrupowanie państw liberalnych z Francją, Anglią, Hiszpanią i Portugalią. Niestety sojusz ten rozpadł się na wskutek przesilenia bliskowschodniego w latach 1839-1841.
Czasy Ludwika Filipa to ważny etap francuskiej polityki kolonialnej. Od 1834 roku dążono do całkowitego podbicia Algierii. Do obrony jej niepodległości przystąpił emir Abd-el-Kader. Walka jego zakończyła sie klęską w 1847 roku. W całym społeczeństwie francuskim panowało przekupstwo, sam przecież Ludwik Filip był spekulantem, aferzystą i złodziejem. Wyraźnym dowodem jego nieuczciwości i niegospodarności był rokroczny deficyt państwowy.
Ludwik Filip próbował przekonać do siebie bonapartystów, czego przykładem jest dokończenie, zaczętego w czasach Napoleona, Wielkiego Łuku Triumfalnego. W 1840 roku sprowadzono do kraju zwłoki Napoleona i złożono ich w kościele Inwalidów w Paryżu.
Przyrost ludności w okresie Monarchii Lipcowej wynosił więcej niż 3 mln. Już w 1846 roku Francja liczyła przeszło 35,4 mln mieszkańców. Od początku XIX wieku miasta przestały przynosić ujemny przyrost. W 1846 roku Paryż liczył 1,1 mln osób. Jednakże 75% ludności nadal mieszkało na wsi. Mimo działań ultrasów, tylko niewielka część szlachty powróciła do swych majątków przedrewolucyjnych. Na wsi francuskiej dominowała chłopska własność średnia i drobna. Coraz powszechniej zaczęto uprawiać ziemniak. Największe zacofanie panowało na terenach górskich. Najintensywniej rozwijała się Flandria oraz Normandia. Uprawa latorośli winnej i hodowla jedwabników rozwijała się na południu.
Ogólnie mówiąc, całe rolnictwo za monarchii lipcowej odczuwało brak kredytów. Powszechnie na wsi panował analfabetyzm. Atrakcję dla wymiany myśli stanowiły migracje sezonowe. Wzajemne kontakty pomiędzy wsią a miastem były minimalne. Poszerzał się jednak rynek wewnętrzny.
Wyrazem postępu w metalurgii było upowszechnienie wielkich pieców koksowniczych. W 1830 roku Barthelemy Thimonnier wynalazł maszynę do szycia. W 1828 roku Paryż uzyskał oświetlenie gazowe. W 1832 roku we Francji zbudowano pierwszą linię kolejową. Rozwój mechanizacji i postęp techniczny sprzyjał procesowi koncentracji przemysłowej. Największymi potentatami we Francji byli Rotschildowie. W gospodarce francuskiej gmach Giełdy Francuskiej stawał się najważniejszym ośrodkiem życia kraju.
Pauperyzacja drobnomieszczaństwa była zjawiskiem dość powszechnym. Pozostawiono książeczki policyjne, wprowadzone jeszcze za Napoleona. Strajki były zabronione. Wyrażano jednak zgodę na istnienie stowarzyszeń charytatywnych i kas przezorności. Najwcześniejsze znane wystąpienie robotników, zwane pierwszym powstaniem liońskim, miało miejsce w listopadzie 1831 roku.
Żniwo zbierała epidemia cholery przywleczona z Rosji. W 1834 roku wybuchły w wielu miastach francuskich powstania robotników. 9 kwietnia 1834 roku wybuchło drugie powstanie liońskie, które trwało 4 dni. Rozpoczęły się barbarzyńskie represje, zakończyły się one amnestią zarządzoną przez króla. Do Wiosny Ludów zaległa cisza.
Francuskie doktryny społeczne podważały dogmat o wieczności i doskonałości utrwalonych stosunków. Założycielem wpływowej szkoły ekonomiczno-filozoficznej był Claude Henri Saint-Simon. Wybitnym autorem prac ekonomicznych był Charles Fourier. Stworzył on koncepcję falansterów, które stanowiły podstawę rozwoju społeczeństwa. Duży wpływ osiągnął także Louis Blanc, walczył on o powszechne prawo wyborcze i reformy demokratyczne. Odrębną koncepcję miał Pierre Proudhon, jeden z twórców anarchizmu, był on wrogiem systemu kapitalistycznego.
Okres Monarchii Lipcowej w dziedzinie kultury to triumf romantyzmu. Jednym z jego elementów była reakcja na racjonalizm w imię uczucia i religii. Ludwik Filip pragnął przy pomocy Kościoła wykorzenić idee wywrotowe i propagować wśród ludu przywiązanie do istniejącego ładu społecznego. W 1833 roku uchwalono ustawę o nauczaniu podstawowym. W omawianym okresie rozwój historiografii był bardzo obfity. Za najwybitniejszego historyka tej epoki należy uznać Julesa Micheleta oraz Alexis de Tocqueville. Wśród największych pisarzy należy wymienić: Wictora Hugo, Honore Balzaca i Stendhala. Malarze tego okresu to Theodore Gericault i Eugene Delacroix.
Monarchia lipcowa zrodziła się i runęła w ogniu walk rewolucyjnych. Reżim orleański nie był nigdy silny i stabilny. Przy wielkim niezadowoleniu trzeba także wiedzieć, że monarchia orleańska przyniosła wielki postęp gospodarczy. Francja, dzierżyła po Anglii, drugie miejsce jako nowoczesna potęga gospodarcza. Po abdykacji Ludwika Filipa powstał Rząd Tymczasowy i ogłosił Francję republiką.
Stanisław Grodziski, Austria w epoce metternichowskiej.
Austria w utworzonym w 1815 roku Związku Niemieckim odgrywała decydującą rolę. Wojny napoleońskie wciągnęły kraj w długotrwały kryzys, którego przejawem było bankructwo skarbu narodowego i parokrotne obniżenie wartości pieniądza papierowego. Rolnictwu powojenny okres przyniósł powolny, ale stały spadek cen na produkty rolnicze. Polityka rządu miała charakter merkantylistyczny. Do 1827 roku zachowano cła wewnętrzne i nie prowadzono jednolitej polityki w stosunku do wszystkich krajów monarchii. Mimo tego przemysł rozwijał się stale, choć nierównomiernie, najsilniej w krajach staro-austriackich, najsłabiej w Galicji.
Wiedeń po kongresie liczył 400 tys. mieszkańców. Ustrój wewnętrzny Austrii niewiele się zmienił, na czele państwa stał cesarz. Kraje monarchii były powiązane sankcją pragmatyczną z 1713 roku. Od schyłku 1804 Franciszek II przyjął koronę i został pierwszym dziedzicznym cesarzem Austrii, w 1806 roku zrezygnował z tytułu cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Franciszek II rzymski stał się Franciszkiem I austriackim. W kraju dawało się zauważyć ewolucję od absolutyzmu oświeconego ku absolutyzmowi policyjnemu.
Po śmierci Franciszka I tron austriacki objął w 1835 roku Ferdynand I. Przez długie lata był przyćmiewany przez talent Metternicha. Metternich w 1809 roku objął tekę ministra spraw zagranicznych. 14 października 1809 roku podpisał traktat w Schonbrunn z Napoleonem. Był prekursorem idei jedności europejskiej i organizatorem tej jedności.
Dzieje Austrii w latach 1815-1848 wiążą się nierozerwalnie ze Świętym Przymierzem. Austria najczęściej w jej ramach stosowała zasadę interwencji. Monarchia austriacka zaniepokojona była związkami studenckimi w Niemczech, Risorgimento, czyli ruchem włoskim oraz karbonaryzmie. Tego ostateczne doktrynalne oblicze opracował Giuseppe Mazzini, późniejszy organizator Młodych Włoch i Młodej Europy. Risorgimento spowodowało zwołanie następnych kongresów Świętego Przymierza do Opawy w 1820 roku i Lublany w 1821 roku. Sformułowano tam prawo Przymierza do interwencji zbrojnej nawet wbrew woli miejscowego rządu. Austria interweniowała w Królestwie Obojga Sycylii i Piemoncie. W 1822 roku w Weronie zorganizowano kolejny kongres, na którym zobowiązano Francję do stłumienia rewolucji w Hiszpanii.
Całym Przymierzem zachwiało powstanie w Grecji. Nadto działania Rosji na Bałkanach budziły niepokój Wiednia. Dopiero powstanie listopadowe wpłynęło pośrednio na zwarcie szeregów Świętego Przymierza. W 1833 roku w Munchengratz zawarto układ rosyjsko-austriacki akceptowany później przez Prusy o wzajemnej pomocy w tłumieniu polskich ruchów rewolucyjnych. W dwa lata później, układem w Cieplicach ponowiono to zobowiązanie.
W 1834 roku powstał w Niemczech Związek Niemiecki, który zjednoczył w dziedzinie gospodarczej kraje niemieckie poza Austrią. Po śmierci w 1835 roku Franciszka I, tron objął Ferdynand I, ograniczony umysłowo epileptyk, rządziła za niego czteroosobowa Konferencja Państwowa. Zwana była z powodu wieku uczestników - „radą starców”.
Preludium do Wiosny Ludów w Austrii stanowiły krakowsko-galicyjskie wydarzenia 1846 roku. Do Krakowa, formalnie wolnego miasta, wojska austriackie wkroczyły 18 lutego 1846 roku. Krakowskim dyktatorem powstania został Jan Tyssowski, wsparł go Edward Dembowski. Po tygodniu powstanie stłumiono, do miasta wkroczyły wojska rosyjskie i austriackie. Kraków wcielono do Austrii.
Kilkuletnia klęska nieurodzaju wstrząsnęła gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą. Ten podstawowy konflikt komplikował wzrost tendencji narodowowyzwoleńczych.
Do Austrii sygnał do wybuchu powstania nadszedł z zewnątrz. Była to wiadomość o abdykacji Ludwika Filipa w dniu 24 lutego 1848 roku. 12 marca rozpoczęły się pierwsze zamieszki w Wiedniu. Ludność stolicy domagała się konkretnych zmian ustrojowych. Metternich został zdymisjonowany, zniesiono cenzurę, utworzono Gwardię Narodową oraz obiecano konstytucję. W dniu 25 kwietnia cesarz nadał konstytucję, która zyskała nazwę kwietniowej. Władza ustawodawcza uległa podziałowi pomiędzy cesarza a parlament. W Galicji gubernator Franz Stadion ogłosił bez wiedzy rządu uwłaszczenie chłopów w imieniu cesarza.
W Pradze obradował zjazd przedstawicieli wszystkich narodów słowiańskich. Zaczęła tam też dochodzić do głosu koncepcja austroslawizmu. Generał Alfred Windischgratz zbombardował Pragę i rozpędził zjazd. W Peszcie powstał Komitet Obrony Narodowej z Lajosem Kossuthem na czele. 31 października wojska kontrrewolucyjne wkroczyły do Wiednia. Dnia 2 grudnia 1848 roku skłoniono do abdykacji Ferdynanda I i na tron wprowadzono Franciszka Józefa I. Do grona doradców należeli: Alfred Windischgratz, Franz Stadion oraz Felix Schwarzenberg.
Jan Kosim, Prusy i inne kraje niemieckie po kongresie wiedeńskim.
Dnia 8 czerwca 1815 roku powołano Związek Niemiecki pod przewodnictwem Austrii. Służył on nie zjednoczeniu narodu niemieckiego, ale zachowaniu równowagi politycznej w Europie. W jego składzie było 34 państwa i 4 wolne miasta. Należeli do niego także obcy suwereni posiadający na terenie Związku posiadłości: Anglia, Holandia i Dania. Państwo Hohenzollernów wchłonęło prawie dwie piąte terytorium Saksonii. Prusy zajęły zaraz po Austrii drugie miejsce w Związku. Prusy uzyskały enklawy terytorialne w Nadrenii, co przysporzyło im wiele trudności wewnętrznych.
Po 1815 roku Prusy prowadziły reakcyjną politykę. Dominującą rolę w państwie zajmowała szlachta. Przerwano zapoczątkowany po klęsce Prus proces postępowych reform przebudowy państwa. Nie zwoływano ogólno-pruskiego parlamentu pruskiego. Po 1815 roku znaczącymi ośrodkami liberalnej opozycji mieszczańskiej były obok uniwersytetów także parlamenty krajowe i organizacje studenckie.
W 1817 roku miał miejsce ogólno-studencki zjazd pod hasłem zjednoczenia Niemiec. Liberalna opozycja zakładała przeprowadzenie reform w majestacie prawa, upatrywała drogę w monarchii konstytucyjnej.
Masowe wystąpienia ludności rozpoczęły się równocześnie w sierpniu i wrześniu 1830 roku w różnych państwach niemieckich. Badenia stała się wiodącym ośrodkiem intelektualnym ruchu liberalnego w Niemczech. Bawarski Palatynat objął rolę przewodnią w ruchu rewolucyjnym w państwach Związku Niemieckiego.
W 1832 roku powstało Stowarzyszenie Prasy i Ojczyzny w Zweibrucken. Niemieccy demokraci opowiadali się za ustanowieniem republiki na drodze rewolucyjnego przewrotu i obalenia władzy dworów. W 1833 roku miała miejsce nieudana próba ogólno-narodowego powstania w Frankfurcie nad Menem. Po jego upadku falę emigrantów politycznych przyjęła Szwajcaria. Powołano także Młode Niemcy.
Największym skupiskiem emigracji zarobkowej stała się Francja. Obok Strassburga Paryż stał się głównym centrum demokratycznej opozycji niemieckiej. W 1834 roku powstał w Paryżu Związek Odtrąconych.
W 1848 roku ruch rewolucyjny rozpoczął się w Badenii. Zaburzenia rozprzestrzeniły się wkrótce na północne i wschodnie kraje Związku Niemieckiego. Berlin stał się w pierwszych dniach marca widownią manifestacji i wieców. 29 marca powołany został pierwszy w historii Prus liberalny gabinet z Ludolfem Camphausenem. 2 kwietnia zwołano zjednoczony parlament. Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie nad Menem rozpoczęło debaty nad opracowaniem ogólno-niemieckiej konstytucji już w atmosferze odradzających się sił reakcji. Było to 18 maja 1848 roku. Nie było ono przedstawicielstwem ludowym, nie wszedł do niego żaden robotnik. Skrajną prawicę reprezentowała frakcja „Milani” postulująca ustanowienie monarchii konstytucyjnej. Prawe skrzydło centrum to frakcja „Casino” wysuwało program państwa związkowego o ustroju monarchii konstytucyjnej z Prusami na czele. Lewica centrum zwana „Wurttemberger Hof” przyznawała szersze uprawnienia niż frakcja „Casino”.
Skład społeczny Zgromadzenia Narodowego oraz orientacja na kompromis z junkierstwem i arystokracją spowodowały, że nie stało się ono siłą zdolną do przeciwstawienia się reakcji. W dniu 28 marca 1849 roku parlament frankfurcki uchwalił konstytucję, która proklamowała Niemcy federacją państw z dziedzicznym cesarzem. Berło zaoferowano królowi Prus, Fryderykowi Wilhelmowi IV, odrzucił on jednak tą propozycję. Wobec groźby zajęcia Frankfurtu Zgromadzenie przeniosło się do Stuttgartu. W dniu 18 czerwca 1849 roku rząd zamknął Zgromadzenie. Krwawo zostało stłumione polskie powstanie w Poznańskim i rewolucyjny zryw ludności w Dreźnie w maju 1849 roku.
Jan Kieniewicz, Hiszpania 1814-1844. Koniec „starego ładu” i początki zacofania.
W Hiszpanii cezurami nie był ani Kongres Wiedeński ani Wiosna Ludów. Rok 1814 był zakończeniem wojny z Francją oraz powrotem na tron Ferdynanda VII. Obalono wszystkie utrwalenia ustrojowe wprowadzone przez konstytucję z 19 lutego 1812 roku. Przywrócono „stary ład”. Okres 1814-1844 choć wyodrębniony sztucznie to pozwala dostrzec zaostrzenie się wewnętrznych sprzeczności.
Na mocy umowy z Napoleonem z 11 grudnia 1813 roku Ferdynand VII uzyskał swobodę działania. W nocy z 10 na 11 maja 1814 roku została uznana za niebyłą konstytucja z 1812 roku. Faktycznie wprowadzono wojskową dyktaturę. Kongres wiedeński nie miał wpływu na ułożenie się stosunków wewnętrznych w Hiszpanii. Interwencja w 1823 roku, która zdławiła powstanie Rafaela Riego z 1820 roku była przede wszystkim dziełem Francji. Hiszpania po 1815 roku stawała sie coraz bardziej peryferią Europy.
Także Wiosna Ludów nie jest uważana za wydarzenie istotne w dziejach Hiszpanii.
Okres 1814-1820 nazwano latami złej sławy, ponieważ wypełniły je prześladowania i korupcja. Istotnym wyróżnikiem okresu po 1814 roku było powstawanie nowoczesnego narodu. Znoszono instytucje „starego ładu” z inkwizycją na czele. Zauważana była nieprzystawalność Hiszpanii do europejskich struktur społecznych i gospodarczych.
Omawiany okres dziejów Hiszpanii jest zwykle dzielony na dwie części. Linię podziału wyznacza śmierć Ferdynanda VII 29 września 1833 roku. Jego śmierć zamknęła okres dość jednorodny, w którym udawało się powstrzymać zmiany nie mające w istocie zdecydowanego poparcia społecznego. W latach regencji i panowania jego córki Izabeli II nowe idee zatriumfowały. Pod rządami regencji (1833-1843) otworzyły się perspektywy dla myślących o reformach i dla sięgających po władzę siłą.
Sukces przyszedł niespodziewanie. Pronunciamiento Riego 1 stycznia 1820 roku w ciągu trzech miesięcy doprowadziło do uznania przez króla konstytucji 1812 roku, zmiany rządu i zwołania kortezów. Tak zaczęło się trienio liberal (1820-1823). Był to okres rządów konstytucyjnych i znacznego ożywienia politycznego. W 1823 roku wkroczyły do Hiszpanii wojska francuskie i nie napotykając oporu przywrócili władzę absolutną. Nastąpiły represje. Kryzys europejski 1825 roku dosięgnął także Hiszpanię i zbiegł się z definitywnym załamaniem dopływu środków finansowych z Ameryki Południowej.
Ferdynand VII nie mógł spełnić oczekiwań warstw uprzywilejowanych, dlatego zaczął szukać kontaktów z burżuazją, dowodem tego jest kodeks handlowy z 1829 roku i giełda w Madrycie w 1831 roku.
3 października 1833 roku swoje pretensje do tronu zgłosił Don Carlos, brat króla. Rozpoczęły się walki. W ich toku Maria Krystyna musiała pójść na ustępstwa ludu. Wprowadzono nowe kortezy z wyborów pośrednich i nominacji, zlikwidowano inkwizycję oraz zawieszono Towarzystwo Jezusowe. Na czele rządu stanął Mandizabal, który miał uzdrowić gospodarkę. Przeprowadzono dekrety o konfiskacie wyprzedaży dóbr wspólnot i korporacji religijnych, konsolidacji długu publicznego. Przyniosło to możliwość sfinansowania dalszej wojny przeciwko karlistom. W 1837 roku wprowadzono nową ustawę zasadniczą, która przyjmowała szereg rozwiązań umiarkowanych. Wielkie znaczenie miało przyznanie kortezom inicjatywy ustawodawczej.
Odwrót Don Carlosa spod Madrytu stał się jego końcem. Wśród jego przeciwników pierwszoplanową rolę zaczął odgrywać generał Espartero. Od jesieni 1837 roku rozpoczął się także rozłam wśród karlistów. Don Carlos powierzył dowództwo Rafaelowi Maroto, zwolennikowi zakończenia działań wojennych. 30 sierpnia 1839 roku doszło do podpisania konwencji w Vergara, Don Carlos opuścił Hiszpanię.
19 lipca 1840 roku w Barcelonie rozpoczęły się rozruchy przeciwko regentce i szybko ogarnęły cały kraj. 12 października Maria Krystyna złożyła regencję i wyjechała do Francji. Nastąpiła regencja generała Espartero, nie była ona dyktaturą wojskową. Przyspieszono wyprzedaż dóbr skonfiskowanych Kościołowi.
W 1842 roku przyjęto traktat handlowy z Wielką Brytanią, który sprzyjał zasadom wolnego handlu i uzależniał Hiszpanię od importu obcych wyrobów przemysłowych. Lata 1840-1843 przyniosły dwa, nowe zjawiska: instytucjonalizację roli politycznej dowódców wojskowych oraz wykształcenie się partii politycznych.
W 1843 roku generał Espartero uciekł do Anglii wobec niepokojów w kraju. Napięcie związane z działalnością rewolucyjną doprowadziło do przejęcia władzy przez Narvaezowi we wrześniu 1843 roku. Następnie doprowadzono do uznania Izabeli II za pełnoletnią i przystąpiono do walki wyborczej. Na czele nowego rządu postawiono Gonzaleza Bravo. W ciągu kilku miesięcy rząd wprowadził ustawę municypalną, rozbroił milicję ludową. Zaczynała się dekada umiarkowana z dominacją konserwatyzmu.
Nową konstytucję ogłoszono 23 maja 1845 roku, ograniczała ona znacznie prawa polityczne.
W omawianym okresie zaczęły tworzyć się partie polityczne. W czasach kortezów kadykskich byli to „liberales” i „serviles”, w okresie „trienio liberal” - „exaltados” i „moderados”, wreszcie w dobie liberalnej - „progresistas” i „moderados”. Generał Narvaez obejmując po krótkiej przerwie ster rządów umocnił pozycje „moderados”. 28 lipca 1854 roku utworzył przybyły z emigracji generał Espartero. Spacyfikował kraj i utrwalił pozycję tronu.
Cechy charakterystyczne dla zacofania znajdujemy nie tylko w rolnictwie, ale także w produkcji przemysłowej. Jedynym krajem dysponującym warunkami do szybszego rozwoju przemysłowego była Katalonia.
Jan Ziółek, Włochy od Kongresu Wiedeńskiego do Wiosny Ludów.
Kongres wiedeński na północy półwyspu Apenińskiego powołał do życia Królestwo Sardynii z dynastią sabaudzką. Z najbogatszych części Włoch, czyli Lombardii i Wenecji utworzono Królestwo Lombardzko-Weneckie, następnie zaś wcielono je do monarchii austriackiej. W środkowej części półwyspu władzę objął wygnany papież Pius VII jako władca Państwa Kościelnego. Królestwo Obojga Sycylii oddano w ręce dynastii Burbonów. Państwa włoskie i Austrię łączyła walka z liberalizmem. W tej sytuacji starano się szybko wprowadzić stare porządki. Wszystkie kraje bezwzględnie zniosły Kodeks Napoleona. 30 marca 1815 roku w Rimini Joachim Murat wydał proklamację do Włochów, ale nie spotkała się ona z odzewem. Na tron neapolitański powrócił Ferdynand IV.
Risorgimento był to włoski ruch odrodzenia narodowego. Związany był z ruchem umysłowym i powstaniami narodowymi. Obok filozofów i pisarzy działacze społeczni i polityczni przyczynili się do rozbudzenia we Włoszech ideałów wolności i niepodległości. Pierwsze miejsce w tej dziedzinie należy do Giuseppe Mazziniego. Chciał on przy pomocy rewolucji obalić wszystkie rządy we Włoszech i utworzyć jedną republikę. Innym działaczem był Vincenzo Gioberti, chciał on zjednoczyć Włochy pod przewodnictwem papieża, stworzył on stronnictwo neo-gwelfów. Cesare Balbo natomiast interesował się zagadnieniami gospodarczymi i w ich naprawie widział wzmocnienie kraju i narodu.
Wybitną rolę w integracji narodowej Włoch odegrały kongresy naukowe. Przybierając charakter narodowy, odradzał się karbonaryzm i wolnomularstwo. W ciągu kilku lat wywołano we Włoszech szereg lokalnych rozruchów i rewolucji, czerpiąc zachętę z zewnątrz. W 1820 roku wybuchło powstanie w Neapolu, dowództwo nad nim objął Wilhelm Pepe, jednakże po dziewięciu miesiącach władza absolutna została przywrócona. W 1821 roku rozpoczęły się rozruchy w Piemoncie. Po jego zdławieniu Włochy zaległa cisza. Na okres stagnacji politycznej we Włoszech przypadł pontyfikat papieża Leona XII.
W nurcie zjednoczeniowym Włoch widać dwa kierunki: republikański radykalizm z Mazzinim oraz federalizm dążący do utworzenia państwa federacyjnego z Giobertim na czele.
W 1831 roku Mazzini utworzył w Szwajcarii Młodą Italię.
Po Leonie XII na tron papieski wstąpił Pius IX, stał się on bardzo popularny. Ciężki kryzys gospodarczy Włoch w latach 1847-1848 stanowił dodatkowy czynnik powodujący wewnętrzny ferment. W dniu 12 stycznia wybuchła rewolucja w Palermo. Podczas krótkiego okresu czasu Lombardia i Wenecja zostały wyzwolone. 23 lutego 1848 roku Karol Albert wydał słynną odezwę do Włochów. Zgodził się pomóc powstańcom. Austria zdobyła nad nim przewagę bijając go pod Custozzą 27 lipca.
Gdy papież uciekł w Państwie Kościelnym do głosu doszli radykałowie i 16 stycznia 1849 roku ogłoszono tam wybory do zgromadzenia konstytucyjnego. Przegrana Karola Alberta pod Ticino i klęska pod Novarą 23 marca 1849 roku przekreśliły wszelkie szanse na zwycięstwo Włochów. Karol Albert abdykował na rzecz swego syna Wiktora Emanuela II.
Europa i świat w epoce restauracji i rewolucji 1815-1849, praca zbiorowa pod redakcją naukową Władysława Zajewskiego, t. 1, Warszawa 1991.
12
© PP