Współczesne orientacje socjologiczne

Najcenniejszym rezultatem badawczym w każdej dyscyplinie nauki, a więc i w socjologii jest teoria. Nie ma nic bardziej praktycznego od dobrej teorii. Teoria to powiązany zbiór pojęć i twierdzeń dostarczający wyjaśnienia zjawisk i procesów w pewnym obszarze rzeczywistości.

Wewnętrzna budowa teorii:

1 składnik - najogólniejsze idee na temat tego czym jest społeczeństwo ludzkie i jak można je badać. Inaczej mówiąc, podstawowe przesłanki ontologiczne dotyczące rzeczywistości społecznej i założenia metodologiczne dotyczące metody socjologicznej. Przykład przesłanki ontologicznej: społeczeństwo to twór analogiczny pod istotnymi względami do organizmu biologicznego (teza organicyzmu - Herbert Spencer) Przykład przesłanki metodologicznej: społeczeństwo należy badać od zewnątrz, tak samo jak każdy przedmiot (jedna z tez pozytywizmu - August Comte i Emile Durkheim). Zbiór takich przesłanek ontologicznych i metodologicznych określających najogólniej przedmiot i metodę socjologii nazywamy orientacją teoretyczno - metodologiczna.

2 składnik - twierdzenia określające prawidłowość, inaczej: zależności, regularności, życia społecznego, które mogą być formułowane na różnych szczeblach ogólności i mieć różny zasięg historyczny. Przykłady: Intensywnej industrializacji towarzyszy szybka urbanizacja. Frustracja wywołuje agresje. Twierdzenia najbardziej ogólne i mające znaczny zasięg historyczny nazywamy zazwyczaj prawami socjologicznym. Socjologowie (idąc za sugestią Roberta. K. Mertona) szczególną wagę przywiązują do teorii średniego rzędu, dokładniej do teorii średniego szczebla ogólności i średniego zasięgu, które dotyczą wyraźnie wydzielonych fragmentarycznych klas zjawisk i procesów, a nie pojedynczych czy konkretnych zdarzeń. Przykład teorii średniego rzędu: teoria ról społecznych, teoria stratyfikacji, inaczej: uwarstwienia, zróżnicowania społecznego, teoria socjalizacji i kontroli społecznej.

3 składnik - to leżący u podstaw zbiór obserwacji empirycznych - danych faktów - stwierdzonych w badaniach socjologicznych. Wartość teorii mierzy się jej zgodnością z faktami, inaczej: jej zdolnością do wyjaśniania faktów, które z jej twierdzeń wynikają. Im więcej faktów jest zgodnych z twierdzeniami teorii i im bardziej są one różnorodne, tym wyższy jest stopień jej uzasadnienia.

Pluralizm teoretyczny w socjologii.

Młode nauki (socjologia) pozbawione są wypracowywanego z czasem uzgodnionego paradygmatu, to znaczy wspólnego i powszechnie uznanego zasobu założeń, pojęć, twierdzeń, wzorcowych wyników badawczych.

Najważniejsze spory:

1. w kwestiach ontologicznych (czym jest społeczeństwo)

• stanowisko naturalistyczne (zjawiska społeczne mają właściwości przyrodnicze - fizykochemiczne i biologiczne)

• stanowisko antynaturalistyczne (zjawiska społeczne cechują treści symboliczne, nasycenie wartościami, związane ze sferą świadomości, języka, kultury)

• stanowisko indywidualistyczne (społeczeństwo to tylko wielość jednostek, pojedynczych ludzi)

• stanowisko holistyczne (społeczeństwo to całość ponadjednostkowa, system niesprowadzalny do prostej sumy swoich elementów)

• w kwestiach metodologicznych (jak społeczeństwo badać)

• stanowisko pozytywistyczne (socjologia winna stosować identyczne nauki badawcze jak nauki przyrodnicze: obserwacje, eksperymenty, pomiary, formalizacje matematyczne)

• stanowisko humanistyczne (stosowanie nieznanych przyrodoznawstwu sposobów poznania jak introspekcja, analiza własnych przeżyć i stanów psychicznych, empatii - to znaczy wczuwania się w sytuacje innego człowieka po to, aby zrozumieć motywy, racje, intencje jego działania)

• stanowisko redukcjonistyczne (wiedzy społecznej nie można sprowadzić do wiedzy o jednostkach i ich działaniach)

• stanowisko antyredukcjonistyczne, emergentyzmem (uznaje istnienie specyficznych cech i zależności pojawiających się dopiero na poziomie zjawisk społecznych i niesprawdzalnych do najbardziej nawet pełnej wiedzy o jednostkach)

STANOWISKO POZYTYWISTYCZNE - kombinacja organicyzmu, ewolucjonizmu, pozytywizmu - pierwsza połowa XIX w. (August Comte, Herbert Spencer, Emile Durkheim, Vilfredo Pareto)

STANOWISKO HUMANISTYCZNE - kombinacja indywidualizmu, redukcjonizmu i humanizmu - druga połowa XIX w. (Georg Simmel, Max Weber, George H. Mead, Florian Znaniecki)

STANOWISKO DIALEKTYCZNE - (Marks i Engels) ostatecznymi składnikami społeczeństw są ludzie i ich działania, szczególne prawidłowości w zwane „prawami ruchu”, wzorzec naukowości zaczerpnięty jednak nie z nauk przyrodniczych a wypracowując reguły specyficznej metodologii nauk społecznych. Wynikom badań społecznych przypisują wartość poznawczą (diagnostyczną, wyjaśniającą), ale równocześnie podkreślają ich bezpośredni, praktyczny wpływ na świadomość członków społeczeństwa, a zatem także na ich działania (podkreślają funkcje praktyczną, ideologiczną nauk społecznych)

Do najważniejszych orientacji teoretyczno - metodologicznych należą:

• t. konfliktu

• t. wymiany

• t. symbolicznej interakcji

• funkcjonalizm (strukturalny funkcjonalizm)

• nurty subiektywistyczne (np. fenomenologia społeczna, etnometodologia, szkoła dramaturgiczna)

• nurty naturalistyczne (np. socjobiologia, neowolucjonizm)

• socjologia marksistowska i neomarksistowska

Główne orientacje socjologii

1. Funkcjonalistyczna (Kingsley Davis, Wilbert Moor, Talcott Parsons, Robert Merton... współcześni Niklas Luhmann w RFN) - nawiązuje do tradycji organicyzmu (Spencer, Durkheim, Pareto) oraz antropologów społecznych (Alfred Reginald Radcliffe - Brown, Bronisła Malinowski). Społeczeństwo to system wydzielony z całości przyrody, posiadający podsystemy jak: podsystem kulturowy, polityczny, ekonomiczny, które utrzymują całość w równowadze, zaspokajając potrzeby systemu. Zjawisko nierówność społecznej jest niezbędnością funkcjonalną dla utrzymania równowagi i ciągłości społeczeństwa (np. kompetentna kadra na najwyższym szczeblu systemu). Niektóre systemy mogą uniemożliwiać realizacje wymogów funkcjonalnych (potrzeb) i mogą być elementami dysfunkcjonalnymi (np. patologie społeczne). Funkcje uświadamiane to funkcje jawne. Funkcje niezamierzone to funkcje ukryte. Podobną funkcje w systemie mogą pełnić rozmaite elementy czy podsystemy; jeśli pełnią one lub mogą pełnić zamiennie te same funkcje lub dysfunkcje, nazywamy je alternatywnymi lub substytutami funkcjonalnymi (np. rodzina, szkoła, kościół). System i jego podsystemy mają tendencje samoregulacyjne. W centrum zainteresowania funkcjonalizmu leży zagadnienie porządku społecznego, a celem badań jest wyjaśnienie, w jaki sposób wewnętrzne powiązania różnych elementów społecznych przyczyniają się do utrzymania takiego porządku. Współcześnie funkcjonaliści głoszą, że podstawową tendencją systemu społecznego jest postępujące różnicowanie strukturalne jego elementów i podsystemów: instytucji, ról, pozycji społecznych.

2. Teoria konfliktu (Marks, Simml, Weber... współ. Ralf Dahrendorf i Lewis A. Coser) - renesans w latach 60 z powodu krytyki funkcjonalizmu. Zmiana społeczna nie jest niczym patologicznym, lecz normalnym stanem każdego społeczeństwa. Konflikt społeczny jest oparty na braku zgody co do zasadniczych wartości, interesów, celów grupowych i nie jest dysfunkcjonalny czy rzadki, lecz pełni pozytywne funkcje, prowadząc do przekształceń społeczeństwa w kierunku postępowym. Społeczeństwo to podporządkowani i podporządkowujący. Konflikt lub zagrożenie zewnętrzne sprzyjają integracji wewnątrzgrupowej, są więc funkcjonalne (Simml)

3. Teoria wymiany społecznej (George C. Homans, Peter M. Blau... współ. Ralph W. Emerson - „t. analizy sieci”) - nawiązuje do tradycji behawioryzmu. Porzuca perspektywę holistyczną i przyjmuje założenia indywidualistyczne. Społeczeństwo to nie system, lecz sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań - interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowanie innych ludzi kierowana dążeniem do maksymalizacji nagród i minimalizacji kar, a całokształt życia społecznego jako swoisty rynek ekonomiczny, na którym dokonują się bezustanne transakcje, w toku których ludzie wymieniają między sobą wartości nagradzające i karzące. Inspiracją dla tej teorii były badania nad psychologią zwierząt (doświadczenia Burrhusa F. Skinnera i Watsona). Wzmocnienia pierwotne (niezależne od epoki). Wzmocnienia wtórne (zrelatywizowane kulturowo i historycznie). Wzmocnienia uogólnione (mające charakter podstawowy stosowane w różnorodnych sytuacjach np. pieniądze prestiż, sława). Zachowanie ludzkie można wyjaśnić przez proste prawidłowości instrumentalnego uczenia się. Wartość otrzymywanej nagrody jest tym mniejsza, im częściej nagroda ta była uprzednio otrzymywana (mówi się tu czasem o prawie malejącej użyteczności krańcowej). Według TWS istnieją dwa poziomy życia społecznego: subinstytucjonalny (wymiana nagród i kar występuje bezpośrednio między partnerami, a nagrody i kary mają charakter wzmocnień pierwotnych) i instytucjonalny (wymiana ma charakter bardziej złożony i następuje za pośrednictwem wielu osób powiązanych w łańcuchy interakcji, a same nagrody i kary przybierają częściej postać wzmocnień wtórnych, czerpiąc swoją siłę nagradzającą lub karzącą z uznanych w danym społeczeństwie norm, wartości, wzorów zachowania.) Istota życia społecznego w obu przypadkach jest oczywiście taka sama.

4. Symboliczny interakcjonizm (Charles H. Cooley, George Mead... współ. Herbert Blumer, Anselm Strauss) - zachowując perspektywę indywidualistyczną, odrzuca się tu obraz człowieka jako biernego organizmu reagującego tylko na bodźce płynące z otoczenia zewnętrznego. Człowiek postrzegany jest jako jednostka aktywna, posiadająca jaźń czyli refleksyjny stosunek do siebie i swoich czynów, selektywnie i twórczo odnosząca się do sytuacji w jakiej się znajduje. Duże pole dowolności i spontaniczności, dlatego te same bodźce nie zawsze wywołają tę samą reakcję. Społeczeństwo nie jest niczym innym jak wytworzoną w procesie wzajemnego dopasowywania działań siatką interakcji - jest wiecznie zmiennym procesem.

5. Teoria działania społecznego (fundamenty w Weberze, Znanieckim. Najwięksi to Parsons, MacIver, Bales, Shils) - bliska symbolicznemu interakcjonizmowi, ale wnika jeszcze głębiej w anatomie poszczególnych działań ludzkich, traktując działanie jako podstawowy, ostateczny składnik życia społecznego. Najważniejszy składnik działania odróżniający je od prostego zachowania uważa się tu znaczenie przepisywane mu przez ludzi działających, przez tych, do których działanie jest skierowane, a nawet bezpośrednio nie zaangażowane w działanie środowisko społeczne. Na działanie składają się z jednej strony motywacje, intencje, interpretacje adresatów działania. Z drugiej strony na znaczenie działania składa się sens kulturowy czy inaczej normatywny, a więc uznane wzory społeczne i reguły nadające pewnym zachowania określoną wymowę. Działania społeczne są instrumentalne, to znaczy stanowią środki dobierane przez ludzi dla osiągnięcia pewnych celów, a co więce, że są subiektywnie racjonalne, to znaczy w myśl wiedzy i uznanych przez działającego wartości prowadzą do uzyskania najwiekszych korzyści przy minimalnych nakładach. Inne typy działań, rozróżniane już przez Webera, to działania kierujące dązeniem do celu bez względu na koszty (na przykład działania bohaterów, męczenników gotowych do największych poświęceń dla sprawy czy idei) działania emocjonalne (afektywne), które tracą znaczenie instrumentalne, a stają się tylko ekspresją stanów psychicznych, i wreszcie działania tradycjonalne, będące realizacją uznanych zwyczajów czy rytuałów bez względu na ch ewentualną skuteczność.

6. Teoria fenomenologiczna (Schultz, Berger, Luckmann) - najbardziej skrajne stanowisko subiektywistyczne. Świat społeczny składa się jedynie z sumy stanów świadomości członków społeczeństwa. Nie ma pozaświadomościowej rzeczywistości. Stany świadomości jednostkowych upodobniają się do siebie, stają się intersubiektywne. Uchwycenie procesu tworzenia się wspólnego obrazu świata - jest wg głosicieli tej teorii głównym zadaniem socjologii.

7. Teoria etnometodologiczna - jednostki w każdym społeczeństwie mają poczucie istnienia jakieś rzeczywistości ponadjednostkowej (faktów społecznych, norm, wartości reguł, wzorów zachowania), która ogranicza ich swobodę, narzuca im ramy działania.

8. „Trzeci pozytywizm” (Wilsona, Wallace, Turner, Lopreato) - ludzie to organizmy biologiczne, społeczeństwo jako formę przystosowania się wyższych gatunków zwierzęcych do warunków środowiskowych, a dzieje ludzkości (historie) jako odmiane ewolucji biologicznej prowadzącej do doskonalszego przystosowania gatunkowego przez wytwarzanie zróżnicowanej organizacji.

9. Socjologia historyczna (także Comte, Marks, Weber, Durkheim)

Marksizm jako orientacja socjologiczna.

We wczesnych pracach Marksa została sformułowana koncepcja człowieka jako istoty społecznej, a także teoria alienacji - wielowymiarowej patologii, której ulega człowiek w systemie wyzysku klasowego. W „Kapitale” Marks przedstawia ogólny model systemu społecznego. Marksizm rozwijał się w kilku nurtach:

• marksistowsko - leninowski

• szkole krytycznej (Adorno, Horkheimer, Habermas, Marcuse)

• kierunku strukturalstycznym (Francja, Althusser, Poulantzas)

Spośród orientacj socjologicznych wymienionych wcześniej marksizm ddziałał najsilniej na teorie konfliktu społecznego oraz nur socjologii historycznej. Założenia marksizmu uszeregowane od największych do podstawowych to: głównie orientacja dialektyczna, także w mniejszym stopniu teoria formacji społeczno - ekonomicznej. Teorie średniego szczebla to przede wszystkim: teoria klas, t. świadomości społecznej, t. alienacji, t. religii, t. państwa. U podstaw (jak u każdej socjologii naukowej) leżą empiryczne badania socjologiczne, przynoszące dane o cechach konkretnych, historycznych społeczeństw oraz o prawidłowościach ich funkcjonowania i rozwoju.

Najbardziej charakterystyczne orientacji dialektycznej jest integrujący i syntezujący charakter. Przedstawia wieloaspektowy i dynamiczny obraz społeczeństwa.

Założenia ontologiczne orientacji dialektycznej (w nawiasach założenia metodologiczne):

1. życie społeczne ma charakter prawidłowy, to znaczy, że występują w nim stałe konieczne zależności (nomotetyczny charakter socjologii)

2. rzeczywistość społeczna ma charakter całościowy (podejście systemowo - funkcjonalne)

3. świat społeczny ma charakter dynamiczny (podejście historyczno - genetyczne)

4. rozwój społeczny nie dokonuje się samorzutnie, u jego podstaw leżą działania jednostek podejmowane w danych warunkach strukturalnych (wyjaśnienia strukturalne)

5. same warunki strukturalne są również tworzone reprodukowane i przetwarzane przez ludzi (wyjaśnienia aktywistyczne)

6. rzeczywistość jest niejednorodna. Nie wszystkie dziedziny życia społecznego są równie ważne. (wyjaśnienia przez czynniki główne)

7. czynnikami przyczynowo pierwotnymi w świecie społecznym są zjawiska i procesy materialne, związane bezpośrednio z życiem ludzi w środowisku przyrodniczym i otoczeniu społecznym (wyjaśnienia materialistyczne)

8. najważniejsze czynniki w życiu społecznym są czynniki ekonomiczne związane z produkcją, wymianą i podziałem dóbr (wyjaśnienia ekonomiczne)

ORIENTACJA DIALEKTYCZNA ZAKŁADA PEWNIEN SZCZEGÓLNY OBRAZ SPOŁECZEŃSTWA I PEWNĄ SZCZEGÓLNĄ WIZJĘ SOCJOLOGII. SPOŁECZEŃSTWO JEST UJMOWANE JAKO CAŁOŚCIOWY SYSTEM CHARAKTERYZUJĄCY SIĘ SWOISTYMI CECHAMI I PRAWIDŁOŚCIAMI WYZNACZONYMI PRZEZ MATERIALNE WARUNKI ŻYCIA, PANUJĄCE STOSUNKI EKONOMICZNE.

Człowiek istotą społeczną

• koncepcja teologiczna (Kasper Hauser, chłopiec Heski, chłopiec Islandzki, chłopcy Litewscy, dziki z Aveyron, Kellogowie „Małpa i dziecko”)

• koncepcja socjologiczna (w obu przypadkach życie społeczne ma różne znaczenie dla rozwoju jednostki ludzkiej)

Koncepcje pojmowania jednostki ludzkiej:

1. k. abstrakcjonistyczną (Simml, Wiese) - nie ma żadnej charakterystyki jednostki jedynie przyjmuje się, jednostka jest podmiotem działań i zachowań i analizuje się różne formy, w jakich życie społeczne tych jednostek występuje (stosunki społeczne, grupy społeczne, procesy społeczne. Koncepcja ta abstrahuje od postaw ludzi czy motywów ich działania)

2. k. naturalistyczną - jednostka ludzka jest przedstawicielem gatunku, który reaguje na bodźce zewnętrzne poprzez odpowiednie zachowania

3. k. realistyczną (Arystoteles) - jednostka ludzka jest istotą społeczną. 3 założenia:

• jednostka nie mogłaby rozwinąć swych cech specyficznie ludzkich, gdyby znajdowała się poza ludzkim środowiskiem społecznym.

• człowiek nie jest czymś danym, gotowym ostatecznie określonym

• jednostka tworzy różne rodzaje i formy życia zbiorowego

Jednostka a społeczeństwo:

• teorie linearne (jeden stały kierunek rozwoju ludzkich dziejów, polegający na realizowaniu coraz większej wolności jednostki lub odwrotnie)

• teorie cykliczne (dzieje ludzkie polegają na zmiennym, powtarzającym się przechodzeniu społeczeństw ze stanów indywidualizmu do stanów kolektywizmu, wspólności czy też socjalizacji)

• teoria Hegla - rozwój historyczny, zdążający od stanu braku wolności dla jednostki poprzez stany wolności dla jednego, wolnosci dla kilku od stanu wolności dla wszystkich ludzi

• teoria Kazimierza Kellesa - Krauza - socjologiczne prawo retrospeksji społecznej, głoszące, iż rozwój społeczny toczy się według dwóch antagonistycznych zasad, które obracają koło dialektycznego nastepstwa: indywidualizmu, socjalizmu, czyli przewagi interesó jednostki nad interesami społeczeństwa w jednym okresie, a przewagi interesów społeczncyh nad jednostkowymi w następnym okresie dziejowym.

• teoria Poppera - główny nurt dziejowy współżycia ludzkiego to wysiłki zmierzające do stworzenia „społeczeństwa otwartego”, służącego jednostce i jej wolności, w moejsce społeczeństwa „zamkniętego”, totalnego.

Trzy teorie na temat stosunku jednostki do społeczeństwa.

1. Organistyczna (Platon, Spencer) - społeczeństwo jest pierwotne w stosunku do człowieka, jest organizmem i decyduje o naturze, o istocie swej części, jaką jest człowieka. Społeczeństwo uznali za rzeczywistość pierwotną, a jednostkę ludzką za część i wytwór społeczeństwa. Osoba ludzka spełnia jedynie funkcje względem organizmu. Prowadziło do totalitarnych teorii.

2. Mechanicystyczna, atomistyczna czy też nominalistyczna, umowy społecznej (Demokryt, Spencer, Hobbes, Locke, Rousseau) - istnieją jedynie rzeczy jednostkowe, zaś całości systemy są jedynie tworami umysłu ludzkiego. Społeczność jest tworem myśli ludzkiej, jest to nazwa, której nie odpowiada żaden desygnat w świecie rzeczywistości. Społeczność oznacza wykonywanie przez ludzi zgodnie z zawartą umową pewnych czynności podobnych lub uzupełniających się. Dobro powszechne jest sumą dóbr największej liczby jednostek.

3. Funkcjonalna (Sorokin, św. Tomasz i Augustyn) - społeczeństwo nie jest bytem substancjalnym, ale są nim jedynie osoby ludzkie, które społeczeństwo czy społeczeństwa tworzą. Społeczności ludzkie istnieją realnie, są całościami odrębnymi od osób które je tworzą. Społeczność jest bytem przypadłościowym, realnym i polega na powiązaniu uzależnieniu się zespołem stosunków podporządkowania i współpracy przez osoby daną społeczność tworzące. Owo połączenie dokonuje się dla osiągnięcia określonego dobra. Społeczeństwo ma charakter więzi duchowej. Jej zadaniem jest osiąganie dobra wspólnego dla wszystkich. Realizacja dóbr jednostkowych następuje za pośrednictwem dobra wspólnego. Osoba ludzka jest autonomiczna i wyrasta ponad zbiorowość, z drugiej zaś strony jest w pewnym zakresie podporządkowana społeczności.

Prawa osoby ludzkiej i dobro wspólne.

Droga do określenia praw i osoby ludzkiej może być dwojaka, nazwijmy je drogami analizy dedukcyjnej (do ustalenia praw osoby dochodzi się w drodze analizy i rozumowania) i opisu empirycznego (obserwacja praktyki społecznej, opis i usystematyzowanie uprawnień jakich żądały dla człowieka różne ruchy społeczne i polityczne).

Jan XXIII „Pacem in terris” 1963 - podstawą praw człowieka jest godność osoby ludzkiej. Uporządkował prawa na trzy grupy: prawa wolnościowe, prawa społeczne i prawa solidarnościowe.

Wyznaczniki społeczeństwa humanistycznego - prawo do bytu, prawo do życia, prawo do rozwoju (Wielka Karta Swobód, Bill of Right, Konstytucja 3 Maja, Deklaracja praw człowieka i obywatela z Francji 1789 r., Deklaracja niepodległości US, Międzynarodowa deklaracja praw człowieka uchwalona przez Międzynarodowy Instytut Prawa dnia 12 października 1929 oraz Międzynarodowa deklaracja praw człowieka proklamowana przez zgromadzenie ONZ 10 grudnia 1948.

Określenie zjawiska społecznego.

Spór między psychologizmem (Tarde) i socjologizmem (Durkheim) w ich poglądach na temat tzw. elementarnego faktu społecznego.

Tarde - fakty społeczne to stany psychiczne jednostki, wywoływane oddziaływanie dwóch czy więcej jednostek na siebie. Zjawiska społeczne jako zjawiska z natury psychiczne, polegające na wzajemnym oddziałwyaniu na siebie umysłów jednostek, i odrzucał istnienie swoistej rzeczywistości społecznej.

Durkheim - społeczeństwo to całość i uznaje pierwotność społeczeństwa w stosunku do jednostki. Społeczeństwo determinuje wszystkie dziedziny życia i aktywności ludzkiej, gdyż stanowi rzeczywistość sui generis, nieredukowalną do jakichkolwiek swych elementów składowych i niesprowadzalną do poziomu jednostkowego. Zjawiska określane należące do sfery psychicznej tj. ludzkie sądy, opinie, normy są uwarunkowane społecznie i wytwarzane przez życie zbiorowe ludzi. Nic, co jest ludzkie nie jest niespołeczne. „Faktem społecznym jest każdy sposób działania ustalony lub nie, który może wywrzeć na jednostkę przymus z zewnątrz. Faktem społecznym jest sposób działania powszechny w obrębie danego społeczeństwa, mający istnienie własne, niezależne od swych przejawów w jednostkach. Społeczeństwo to byt pierwotny. D. nie neguje wewnętrznego doświadczenia działającej jednostki czyli psychicznego aspektu zjawiska społecznego, ale odmawia mu kreatywnego, twórczego charakteru.

Rodzaje zjawisk społecznych.

Rodzaje zjawisk społecznych Znaniecki nazywał „układami względnie osobowymi”. Rodzaje: osobowość, styczności społeczne, działania - interakcje społeczne, stosunki społeczne, grupy społeczne.

Osobowość:

Proces socjalizacji - ogól świadomych n niezamierzonych oddziaływań wpływających na kształtowanie się osobowości jednostki.

Postawa - trwały układ dyspozycji jednostki do określonego zachowania się wobec danego przedmiotu postawy. Komponenty: poznawczy - trwałe poglądy jednostki na dany przedmiot postawy. emocjonalny - trwałe uczucia s stosunku do przedmiotu postawy. behawioralny - trwałe dążności względem danego przedmiotu.

Styczności społeczne (bezpośrednie lub pośrednie):

Świadomość jednego partnera, jednostki czy grupy społecznej o istnieniu drugiego partnera, uzewnętrznioną za pomocą jakiegoś narzędzia styczności możliwości wzajemnego oddziaływania (podjęcia interakcji).

Interakcje społeczne:

Świadome działanie jednostki lub grupy skierowane do innych podmiotów życia społecznego, zmierzające do wywarcia wpływu na osobowość czy zachowanie drugiego partnera.

Stosunek społeczny:

Unormowany system interakcji czy świadczeń między partnerami, wykonywanych na podstawie wzajemnych uprawnień i obowiązków między partnerami. 3 elementy składają się na każdy stosunek społeczny: podstawa - źródło zależności (Szczepański dzieli źródła na zależności strukturalno - funkcjonalne tj. wynikające ze struktury i funkcjonowania społeczeństwa, i zależności tzw. intencjonalne, tj. zawisłe wyłączenie od własnych zamierzeń jednostek czy grup) układ wzajemnych uprawnień i obowiązków (czy wzajemnych oczekiwań) oraz pewien system regulowanych wzajemnych czynności, wykonywanych przez partnerów.

Wielkie i małe struktury społeczne.

Strukture społeczna stanowi osobowość jednostki jako układ przenikających się i wzajemnie uzależnionych czynników biogennych, psychologicznych i socjologicznych, wpływających na zachowania jednostki.

Ossowski - Pojęciem struktury społecznej określa się istniejący między składnikami życia społecznego system międzyludzkich zależności i dystansów i hierarchii zarówno nieorganizacyjnej, jak i organizacyjnej formie, wynikający ze stosunków władzy i podziału funkcji.

Główne koncepcje struktury społecznej.

W obrębie społeczeństwa wyróżniamy trzy części składowe: obiektywne warunki bytu danego społeczeństwa, zwane podłożem, strukturę społeczną oraz kulturę danego społeczeństwa (także warunki ekonomiczne)

Kompleks kultury - określają pewne wspólne wartości, normy z nich wynikające oraz wzory zachowań, co do których występuje względna zgodność mimo istnienia różnych odmienności i odrębności kulturowych wśród wielkości grup, jakie składają się na dane społeczeństwo.

4 koncepcje struktury społeczeństwa:

• koncepcja teoretyczna (struktura to ustrój)

• koncepcja uznająca konfliktowy charakter struktury społecznej (Marks, Dahrendorf, Coser)

• koncepcja struktury społecznej jako form aktywności grupowych

• koncepcja wymiany społecznej

Socjologiowie funkcjonaliści ujmują strukturę społeczeństwa jako globalny całościowy system społeczny, złozony z wielu wzajemnie warunkujących się podsystemów. Funkcjonalno - strukturalną koncepcje struktury społecznej rozwinęli szczególnie Talcott, Parsons i Robert Merton.

• koncepcja interakcyjna - (Blumer - odwołanie do poglądów Meada) Interakcjonizm odrzuca przede wszystkim samo pojęcie struktury społecznej jako swego rodzaju układu elementów tworzących określoną całość. Życie społeczne ludzi sprowadza się bowiem do interakcji. Społeczeństwo i jego tzw. struktura muszą być ujmowane jako coś bardzo

• koncepcja Petera Blau - łączy wiele założeń i pojęć teorii funkcjonalnej, konfliktowej i interakcjonistycznej, stwarza realistyczną wizję struktury społecznej. Koncepcja Blau opiera się na t. wymiany społecznej. Podział na mikrostruktury kłóci się z opisem tzw. poziomów struktury społecznej, jakie Blau wprowadza do swej wizji budowy społeczeństwa. Owe poziomy stanowią tzw. podstruktury. Blau wymienia cztery rodzaje podstruktur: kategorie społeczne (rasa, płeć, wiek), społeczności (różne rodzaje zbiorowości terytorialnych - wsie, miasta, gminy, dystrykty, regiony), zbiorowości zorganizowane (związki ludzi formalne i nieformalne) i systemy społeczne (zasady społeczne wg których wyodrębnia się działy czy człony w strukturze społeczeństwa, takie jak instytucje gospodarcze polityczne itp.)

Kultura jako płaszczyzna integracji społeczeństwa.

Stefan Czarnowski - „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup społecznych i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”

Szczepański - „ogół wytworów działanosci ludzkiej, materialnych i niematerialnych wartości i sposobów postepowania uznawanych, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach przekazywanych innym zbiorowościom i nastepnym pokoleniom” Sprowadził kulture do 3 elementów: „wytworów działalności ludzkiej, wzorów zachowań i wartości”

Znaniecki - kultura to wszystko, co jest potencjalnym przedmiotem ludzkich zachowań

Ossowski - rozróżnił wartości na wartości odczuwane tj. atrakcyjne dla jednostki w znaczeniu emocjonalnym, i na wartości uznawane tj. przedmioty w stosunku do których żywimy przekonanie, że posiadają jakąś wartość obiektywną. Wyszczególnił także wartości uroczyste i codzienne. Bardziej doniosłe jest jednak rozróżnienie na wartości autoteliczne, same w soie (dobro, piekno, sprawiedliwość), zwane wartosciamu podstawowymi albo wiodącymi, i wartości instrumentalne, środki prowadzące do osiągnięcia wartości podstawowych.

Antonina Kłoskowska - wzory zachowań mogą być rzeczywiste tzn. ukazujące schematy, jak jednostki i grupy w praktyce postępują, ale mogą być postulowane, jak w danej sytuacji jednostka czy grupa powinna się zachowywać

---