PODSTWOWE POJĘCIA KLASYCZNEJ SOCJOLOGII

• Cała wiedza socjologiczna wyrasta z wiedzy potocznej. Istnieją dwa sposoby rodzenia się wiedzy:

• historycznie

• z codziennych doświadczeń

Istnieją 2 kryteria stawania się wiedzy historycznej w socjologii (historiografia jako podłoże do jej tworzenia):

1. pewna struktura pojęciowa (społeczeństwo, integracja) - zbiór pojęć abstrakcyjnych, oderwanych od konkretnych faktów; pierwszy zastosował strukturę pojęciową A. Comte

2. empiryczna kontrolowalność wiedzy, którą się wypowiada - wiedza socjologiczna powinna być logicznie uporządkowana, a przez to empirycznie kontrolowalna (należy mówić o społeczeństwie tylko to, co będzie można sprawdzić) ; socjologia stara się logicznie dorównać innym naukom, ale nie jest to możliwe

• Istotną kwestią dla rozwoju socjologii jest budowa odpowiednich narzędzi potrzebnych do zdobywania wiedzy o społeczeństwie.

Drogi w poszukiwaniu narzędzi socjologicznych:

• realizacja postulatu metodologicznego - należy odróżniać wiedzę naukową od wiedzy wartościującej (uciec od pewnych wartości), odróżnić fakty od wartości

• unikanie faktów i wartości doprowadziło naukę do redukcjonizmu (redukowano całą rzeczywistość społeczną do pewnej sfery rzeczywistości) ; przykładem redukcjonizmu jest psychologizm (redukcja do psychologii tzn. najważniejsze są psychiczne zachowania społeczne)

• odróżnianie socjologii czystej od socjologii stosowanej

1. czysta - abstrakcyjna, tworzy się modele, zakłada się, że odnosi się do wszystkich społeczeństw niezależnie od czasu i miejsca ich istnienia

2. socjologia stosowana - ta która wskazuje dyrektywy w określonych warunkach (jak należy postępować)

• Socjologia aby uzyskać status nauki musiała posiadać właściwy tylko sobie przedmiot zainteresowania, którym jest życie społeczne. Emil Durkheim, badając jak jednostka jest uwarunkowana społecznie, udowodnił, że życie społeczne jest osobną sferą rzeczywistości.

• Opozycja 2 stanowisk - realizmu i nominalizmu socjologicznego

1. realizm socjologiczny zakłada, że społeczeństwo jest nowym (poza jednostkowym) osobnym bytem. Ze wszystkich jednostek powstaje nowa jakość, to nie jest suma wszystkich cech. Badając jednostkę można dostrzec grupę gdyż wyciska ona na jednostce swoje piętno.

2. nominalizm określa społeczeństwo jako skrótową nazwę dla sumy poszczególnych jednostek. Każdy jako jednostka posiada pewne cechy. Społeczeństwo nie istnieje, nic nowego nie powstaje w wyniku wzajemnego obcowania ludzi ze sobą.

• Socjologia empiryczna (oparta na badaniach) - dylemat socjologii empirycznej polega na konieczności wyboru przez badacza twardych i miękkich danych badawczych:

• twarde dane - są jednoznaczne, sprawdzalne, łatwe do interpretacji i obróbki np.: dane ilościowe; ułatwiają one wyciąganie wniosków.

• miękkie dane - obserwacja uczestnicząca, w głąb; interpretacja dokumentów, listów, pism; ukazują one większą część rzeczywistości społecznej.

Literatura:

J. Szacki „Historia myśli społecznej”

WYKŁAD 2 (15.10.98.)

AUGUST COMTE (1798 - 1857)

Dzieło:

„Kurs filozofii pozytywnej”

• Comte był jednym z głównych przedstawicieli pozytywizmu

• Comte stworzył termin „socjologia”, dlatego nazywa się go ojcem socjologii

• Wprowadził pojęcie metoda pozytywna - jako sposób patrzenia na świat, aby go poznawać i nad nim panować, by go zmieniać, budować wg swego uznania w sposób możliwie najlepszy

• W jego obrazie rzeczywistości społecznej można dostrzec pozytywistyczną wizję „wojny wszystkich ze wszystkimi”

• Wzory naturalistyczne powinny być podstawą do budowania naukowej socjologii;

• Źródła zdobywania wiedzy przez badacza socjologa:

Przy zdobywaniu wiedzy należy wykorzystać doświadczenia nauk przyrodniczych

(wzory naturalistyczne):

• obserwacja - oparta na minimalnej wstępnej teorii (inaczej nie miałaby żadnego sensu)

• eksperyment - zdobywanie wiedzy, aby zastąpić ją wiedzą eksperymentalną

• porównanie - wg metody historycznej, porównywanie danych z różnych okresów historycznych, porównywanie różnych faz

• Comte stworzył swoją ewolucjonistyczną wersję rozwoju społecznego. Ponieważ wywodził socjologię z biologii, jego teoria ewolucji była oparta na ontogenezie. Trzy fazy rozwoju człowieka (dzieciństwo, dojrzałość, dorosłość) przeniósł on na fazy rozwoju społecznego:

1. faza teologiczna (dzieciństwo) - oparta na wojsku,

2. faza metafizyczna (dojrzewanie) - dominują tu abstrakcyjne pojęcia, abstrakcyjne siły, otwiera ona możliwość spekulacji myślowej,

3. faza naukowa (dorosłość) - najważniejsza jest wiedza o rzeczywistości materialnej i zdobycie możliwości władania tą rzeczywistością;

wiodącymi osobami w tej fazie są zarządcy przemysłowi, a władzę sprawują naukowi moraliści.

• Klasyfikacja nauk wg Comte'a;

od ogólnych do szczegółowych

• ogólne - najmniejsze zastosowanie praktyczne, proste (np.: matematyka)

• szczegółowe - największe zastosowanie praktyczne, złożone (np.: biologia, socjologia)

• Comte twierdził, że w społeczeństwie istnieje harmonia, którą zakłócają przypadki patologiczne.

• Wg Comte'a podstawową jednostką w rzeczywistości społecznej jest rodzina - w niej dokonuje się przekazywanie wzorców społecznych.

• Różnice między socjologią, a biologią -

• język - wyróżnia społeczeństwo jako pewną całość funkcjonującą w określonej strukturze; dzięki niemu ma miejsce akumulacja kulturowa i możliwy jest consensus

• religia - dostarcza pozytywnego wzoru zachowań, bez niej nie byłoby porządku społecznego; dla Comte'a stanowi ona jednoczącą wizję świata.

• podział pracy - wynika z porządku społecznego opartego na religii, jednostki poprzez pracę realizują się i nabywają indywidualnych uzdolnienień

• Doktryna normatywna (wynikająca z religii nauki - tzn. jak należy postępować)

• przedstawiciele nauki najlepiej wiedzą jak należy kierować społeczeństwem, by wykorzystać jego możliwości

• społeczeństwem będą rządzić inżynierowie społeczni, opierając się na nauce

• Pozytywistyczny wzór uprawiania socjologii (wg Szackiego):

• Antykrytycyzm tj. budowanie idealnej wizji społeczeństwa, krytyka poprzez to „jak powinno być”

• Fenomenalizm - najważniejsze jest to co doświadczamy tzn. fenomen - zjawisko; doświadczenie stoi przed koncepcją

• Przyrodoznawstwo - nauki przyrodnicze mają być wzorem dla socjologii

• Badanie faktów społecznych jako rzeczy, wiara, że badacz jest niezależny od rzeczywistości

• Antynormatywizm - nie ocenianie społeczeństwa ze względu na jakieś wartości, nie moralizowanie

• Inżynieria społeczna - badania powinny prowadzić do możliwości dokonywania zmian społecznych

WYKŁAD 3 (29.10.1998)

ALEXIS de TOCQUEVILLE (1805 - 1859)

Dzieła:

„O demokracji w Ameryce”

„Dawny ustrój i rewolucja”

• Alexis de Tocqueville był historiografem

• na marginesie informacji historiograficznych w jego pracach wyłania się socjologia

• był postacią przełomową, jako ostatni z wymierającego typu badacza - niezależnego arystokraty, działającego dla własnej satysfakcji, zapoczątkował jednocześnie nowy typ naukowca

• zamierzenia badawcze Tocqueville'a były bardzo skromne - socjologia i teoria społeczna były przez niego niezamierzone

Analiza demokracji w Stanach Zjednoczonych:

1. Ameryka (USA) jest specyficzna ze względu na uwarunkowania:

1. historyczno - geograficzne

• USA było pustym kontynentem, „tabula rasa”

• Społeczeństwo odległe od wojen i ważnych elementów wypływających z zewnątrz

• Społeczeństwo było tu z założenia równe, m.in. w poziomie zamożności. Ludzie którzy tam przebywali byli emigrantami, mieli „równy start”

• USA odróżniało od ówczesnej Europy istnienie niewolnictwa

2. kulturowe

• duże społeczeństwo było względnie równe pod względem języka i religii

• tendencja do unifikowania się (zacierania różnic)

• podobny poziom wykształcenia (np.: niski poziom umiejętności pisania)

• brak zróżnicowania prowadzi do braku tendencji rewolucyjnych

• religia była purytańska, podstawę stanowiła dyscyplina i porządek moralny

• z powodu braku arystokracji w USA, istniała władza państwa (prawodawstwo, wymiar sprawiedliwości), jednostki nie były w stanie przeciwstawić się państwu

2. Opisując społeczeństwo USA Tocqueville zauważył:

1. miało ono charakter przejściowy pomiędzy arystokracją a demokracją

2. model demokracji w USA:

• zmiana znaczenia życia rodzinnego, podstawą stają się uczucia, a nie stan posiadania jak w Europie

• wolny sposób rozmowy, nieskrępowany statusem i konwenansami

• stosunek pracodawcy i pracownika dotyczył tylko części osobowości tego ostatniego, a nie całości

• rozszerzenie współczucia wobec innych członków społeczeństwa (niezdeterminowane statusem czy klasą jak w ówczesnej Europie)

• szerzący się komercjalizm ingerujący we wszystkie dziedziny życia (wszystko można kupić)

• życie w USA to ciągły biznes - wartość ma tylko to co materialne, zanik tzw. „prawd wiecznych”

• sposób sprawowania władzy: decentralizacja: istnienie systemu federalnego, poszczególne stany potrafiły właściwie wymierzyć interes grupowy i partykularny; Tocqueville nie potrafił określić czy przeważają tendencje do decentralizacji, czy wręcz odwrotnie - do scentralizowania państwa

• niezależność sądownictwa (na straży praw)

• wolność słowa i gromadzeń

• rozdział kościoła od państwa

• Teoria społeczna A. Tocqueville'a:

1. Pierwsze wzory pojęć socjologicznych stworzone zostały nieświadomie

2. Metoda badawcza

1. Tocqueville wzorował się na Monteskiuszu - przejął od niego:

• determinizm (fatalizm społeczny - przekonanie, że pewne rzeczy muszą się zdarzyć)

• klasyfikacje społeczne wg form ustrojowych

2. wzorował się na G. Guvier (paleontolog)

• na wzór badań paleontologicznych wierzył, że społeczeństwo stanowi zwarty, powiązany wzajemnie organizm, a żaden jego element nie jest przypadkowy

3. Cechy teorii społecznej Tocqueville'a:

• w każdym społeczeństwie istnieją tendencje

• w każdym społeczeństwie ciągle przebiegają procesy społeczne

• procesy społeczne są nieuchronne, nie można im zapobiec

4. Społeczeństwo to zintegrowana całość złożona z:

• władzy

• prawa

• obyczajów

• myśli, uczuć

• polityki gospodarczej

• życia rodzinnego

• sztuki

• nauki

5. Podstawowe pojęcia, stworzone przez Tocqueville'a:

1. Stan społeczny - obraz społeczeństwa istniejący w określonym momencie

2. Typ społeczny - pojęcie abstrakcyjne, które może przejawiać się w wielu społeczeństwach

• 2 podstawowe typy to demokracja i arystokracja

• typ określa charakter powiązań pomiędzy poszczególnymi elementami społeczeństwa

• decyduje nawet o tym jak ludzie myślą

3. Determinizm

4. Holizm (ujęcie całości)

6. Cechy 2 podstawowych typów społecznych:

1. Demokracja

1. społeczeństwo egalitarne

• brak różnic w statusie prawnym

• ludzie są równi pod względem możliwości

2. różnice między członkami społeczeństwa uwarunkowane indywidualnie

3. etos demokracji - zasady życia w niej

• zanik posłuchu i autorytetu

• zanik podziałów

• płaszczyzna odniesienia jest uniwersalna dla wszystkich (nie zdeterminowana klasowo jak w arystokracji)

• wiara w możliwości i postęp

• indywidualizm jako element kultury oznacza inny typ uczuć jednostek wobec siebie (zbliżenie jednostek, złamanie barier, traktujemy wszystkich tak samo, z drugiej strony oznaczał izolację np.: w sferze materialnej, konkurencję)

• istnieje sprzeczność w haśle „wolność, równość, braterstwo” - z wolności wynika indywidualizm, dążenie do autonomii prowadzące do decentralizacji, natomiast równość to sprawiedliwość i pośrednio konieczność centralizacji

• Koncepcje leżące u podstaw głównych kierunków politycznych:

1. konserwatyzm

2. liberalizm

3. socjalizm

1. Konserwatyzm (Edmund Burke, Joseph de Moistre)

nurt najbardziej żywotny we współczesnej myśli politycznej. Początek życia społecznego - ludzie tworzą rzeczywistość społeczną poprzez zachowania, które wynikają z indywidualnej moralności. Moralność to niezwykle skomplikowany, trudny do uchwycenia twór, który nie jest odtworzeniem jakiego systemu etycznego. Na potrzeby społeczeństwa tworzone są kodeksy etyczne (utopie). Konserwatyści przeciwstawiali się wszelkim wizjom idealnego społeczeństwa.

Rozważania dotyczące natury rzeczywistości społecznej konserwatyści wspierali teoriami odnoszącymi się do natury człowieka.

1. człowiek jest istotą, której natura składa się z elementów racjonalnych i irracjonalnych

• konserwatyści przeciwstawiali się stanowisku, że człowiek powinien kierować się rozumem, a nie uczuciem, wszystko co istnieje w rzeczywistości społecznej jest ważne, trzeba zatem po równi uwzględniać refleksje i przesądy, myślenie i odczuwanie, należy ukazać człowieka w całości aby ukazać go w społeczeństwie

2. natura ludzka jest uwarunkowana historycznie (określona w określonych warunkach historycznych, danym czasie i miejscu)

• żeby człowieka opisać w społeczeństwie, którym się zajmujemy, trzeba uwzględnić warunki historyczne

3. człowiek jest tworem społecznym

• istotą człowieka jest kultura, zaś jej źródłem samo społeczeństwo

• społeczeństwo nadaje jednostce tożsamość, sposoby myślenia itp.

• jednostka jest tworzona przez określone społeczeństwo, poszczególne jednostki są częścią pewnego społeczeństwa, jego odzwierciedleniem

• konserwatyści odrzucali indywidualizm, atomizm, nominalizm socjologiczny (przez atomizm w teorii socjologicznej rozumiemy jednostki ujmowane jako osobne niezależne byty)

Cała rzeczywistość społeczna to i społeczeństwo i coś, co istnieje ponad jednostkami (w pewnej mierze twór kolektywny). Nie może rzeczywistości społecznej stworzyć żadna poszczególna jednostka , może natomiast funkcjonować ona na zasadzie umowy między jednostkami, jest bowiem specyficznym procesem tworzonym ponadjednostkowo.

Konserwatyści twierdzili, że w życiu społecznym można wyróżnić dwa rodzaje więzi:

1. więź społeczna (autentyczna, żywiołowa)

2. formalne powiązanie (to, co łączy jednostki na skutek formalnych ustaleń)

Przy opisie rzeczywistości społecznej należy kłaść nacisk na więź społeczną, która jest najważniejszym elementem w rzeczywistości społecznej (społeczeństwo można oceniać pod kątem wytworzenia przezeń więzi społecznej). Zadaniem ustawodawcy jest stworzenie prawa odzwierciedlającego istniejące więzi społeczne (ustawodawca jako protokolant istniejącego stanu rzeczy).

Zainteresowania badawcze konserwatystów:

1. w badaniach należy przede wszystkim skupić się na sferze irracjonalnej czyli działaniu spontanicznym, przedrefleksyjnym np.:

• religia - nie jako zespół dogmatów, lecz przynależna określonemu społeczeństwu

• zwyczaje, obyczaje (pochodne religii)

• język jako specyficzna cecha danej zbiorowości

• folklor

2. w mniejszym stopniu należy interesować się sferą działań świadomych np.: prawem czy reformami

Cechy teorii konserwatystów:

1. organicyzm czyli ujmowanie społeczeństwa, grupy jako całości złożonej z różnych elementów połączonych w jedno

2. mechanicyzm - elementy powstające osobno, złożone tworzą jeden mechanizm

3. konserwatyzm oznaczał krytykę utopizmu i ujmowania pojęć abstrakcyjnych (religia, społeczeństwo jako takie nie mają racji bytu)

4. nie ma uniwersalnych praw odnoszących się do wszystkich społeczeństw (praw ponadczasowych) zamiast tego jest historyczny punkt widzenia umiejscawiający rzeczywistość w konkretnym czasie i miejscu

5. odkrycie czynników irracjonalnych w życiu społecznym

6. odkrycie i badania nad małymi grupami społecznymi

2. Liberalizm

Jako koncepcja społeczna wywodzi się z teorii umowy społecznej. Jako nurt intelektualny wiąże się z obszarem anglojęzycznym (Jeremi Bentham, John Steward Meall). Liberalizm w polityce wydaje się bliski konserwatyzmowi (jeden i drugi odrzuca radykalizm).

Liberalizm - racjonalizm

1. jednostki ludzkie cechuje racjonalizm (wybiorą to, co będzie optymalne z ich punktu widzenia)

2. liberalizm tworzy abstrakcyjne wizje poszczególnych społeczeństw, którym jednostki ludzkie miałyby się podporządkowywać (wybierając to co najlepsze)

3. pojęcie sprawiedliwości abstrakcyjne, stworzone po to by jednostki podporządkowywały się

4. uniwersalizm - jednostki nie są identyczne, ale podobne

5. psychologia więcej powie o rzeczywistości społecznej niż nauki historyczne

Liberalizm stanowi przykład nominalizmu socjologicznego (dążenie do własnego celu, egoizm). Wizja rzeczywistości społecznej jest podobna do tej stworzonej przez Hobbesa - trwa ustawiczna wojna wszystkich ze wszystkimi.

• więzi społeczne powstają dla realizacji indywidualnych interesów.

• ład społeczny tworzy się naturalnie, jako uporządkowanie egoistycznych dążeń jednostek (odbicie wzorca ekonomicznego)

Problem życia społecznego prowadzi do jednego - jak poszczególne egoistyczne jednostki mogą ze sobą współżyć ? Zdaniem liberalistów jeśli zapewni się bezpieczeństwo i wolność jednostkom , to powstanie sprawnie działające społeczeństwo.

3. Socjalizm (Robert Owen, B. Prudon, C. Saint-Simon)

Opiera się na założeniu , że człowieka stwarzają warunki życia. Tożsamość jednostki tworzy się przez utworzenie odpowiednich warunków („Byt wyznacza tożsamość” - Marks). Nie można myśleć o społeczeństwie nie projektując jakiegoś działania. Społeczeństwo traktowano jako całość, gdzie zmiana dokonywana poprzez działania wywoływała obraz innego społeczeństwa (zmiana społeczeństwa jako całości, a nie poszczególnych elementów)

HERBERT SPENCER (1820 - 1903)

• Ewolucjonizm

1. wpłynął na nauki społeczne

2. wywodzi się z biologii (od Darwina)

3. źródłem ewolucjonizmu była myśl T.Malthusa (anglikańskiego pastora)

• jego myśl ekonomiczna odwoływała się do demografii, do wzorów matematycznych

• istnieją 2 elementy: przyrost ludności oraz zasoby materialne (wzrastają one nieproporcjonalnie)

• ludzie są skazani na niedostatek materialny właśnie ze względu na te 2 wielkości

• ta dysproporcja rodzi kulturę, inteligencję , co zainspirowało ewolucjonizm

4. główne założenia ewolucjonizmu:

• o jednorodności świata społecznego (rzeczywistość społeczna jest z natury wszędzie taka sama)

• jednolitość natury ludzkiej

• genetyzm - wszystko ma swoje pochodzenie, jest powiązane łańcuchem; wyjaśnić zjawisko to wskazać jego pochodzenie

• przekonanie o istnieniu praw (uniwersalistycznych)

• zmienność - wszystko ewoluuje, zmienia się

• konieczność dokonywania się tych zmian - są one odpowiedzią na potrzeby społeczne

• zmiany dokonują się wg określonych sposobów m.in. dyfuzja kulturowa - kontakt z inną kulturą

• zmiany mają charakter globalny tzn. zmiana w każdej sferze życia pociąga za sobą zmiany w innych sferach

• postęp - zmiany w określonym kierunku; postęp przypisywany jest wszystkim społeczeństwom, ale każde znajduje się na innym etapie

• ewolucjonizm formułował obiektywne kryteria wyższości i niższości (porównywanie np.: różnych przemian co do stopnia rozwoju, postępu) - wzorem tych kryteriów była Europa Zachodnia

• Herbert Spencer:

1. Instytucje społeczne wg Spencera:

1. w naturze człowieka 2 cechy, które są sprzeczne:

• człowiek jest egoistą

• człowiek jest istotą, która działa w grupie, by zapewnić sobie rozwój

2. rozwiązanie tej sytuacji stanowią instytucje społeczne

3. typy instytucji (które ewoluują, rozwijają się):

• instytucje domowe (rodzina)

• instytucje obrzędowe (obyczaje)

• instytucje polityczne (państwo, wojsko)

• instytucje kościelne, instytucje zawodowe, instytucje przemysłowe

4. cechy instytucji społecznych:

• tworzą się spontanicznie, nie są tworem świadomym

• są odpowiedzią na potrzeby społeczne

• ewoluują pociągając za sobą zmiany rzeczywistości społecznej

• są ściśle ze sobą związane - istnieje system instytucji

• posiadają stan równowagi, naruszeniem tego stanu było wykonywanie funkcji przezz instytucję, która nie była do tego powołana

2. Rzeczywistość społeczna (2 sfery):

1. organizacja społeczna i biologiczna są podobne w:

• wzrost masy

• wewnętrzne zróżnicowanie funkcji

• różne funkcje w obrębie jednego systemu

• funkcjonowanie jednych części ma konsekwencje dla całości

• istnieje sfera funkcji podstawowych

2. organizacja społeczna i biologiczna są różne:

• społeczeństwo nie ma formy w sensie fizycznym

• społeczeństwo jest rozproszone w przestrzeni; komunikacja funkcjonująca w przestrzeni warunkuje istnienie społeczeństwa (język jest taką właśnie formą komunikacji)

• świadomość w społeczeństwie jest rozproszona między poszczególne jednostki

3. Wizja życia społecznego to nominalizm socjologiczny wzbogacony formułą wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami, które może być przyczyną modyfikacji społecznych

4. Ewolucja życia społecznego

1. w rzeczywistości dokonuje się ewolucja (3 fazy):

• faza nieorganiczna

• faza organiczna

• faza ponad organiczna (życie społeczne, kultura)

kolejna faza zawiera prawa z poprzedniej i dodaje nowe

2. rzeczywistość społeczna jest nadbudową na rzeczywistość biologiczną

3. ewolucja poszczególnych społeczeństw ma charakter zróżnicowany, występują regresje i okresy zastoju

4. wizja przebiegu ewolucji:

• klasyfikacja:

• społeczeństwa w miarę rozwoju komplikują się wewnętrznie

• jednokierunkowa, liniowa ewolucja

• typologia (2 bieguny, 2 teoretyczne wizje społeczeństwa) :

• społeczeństwo militarne i industrialne

• w miarę rozwoju społeczeństwo militarne przechodzi w społeczeństwo industrialne

• elementy z obu typów są wymieszane, w zależności od momentu ewolucji jeden z nich przeważa

• to co decyduje o zachowaniu jednostki w społeczeństwie militarnym to przewaga działań kolektywnych, dążenie do obrony lub ekspansji, obowiązkowa współpraca, regulacja zachowań poprzez nakazy i zakazy

• to co decyduje o zachowaniu jednostki w społeczeństwie industrialnym to pokojowa wymiana indywidualnych usług, , dobrowolna współpraca oparta o umowę, działanie zasady sprawiedliwości, regulacja zachowań poprzez zakazy

• stosunki między państwem, a jednostką w społeczeństwie militarnym - racją bytu jednostki jest państwo

• stosunki między państwem, a jednostką w społeczeństwie industrialnym - racją bytu państwa są jednostki

• społeczeństwo industrialne:

• wolność, niewiele ograniczeń

• zachęca się do tworzenia organizacji, w których jednostka będzie mogła wyrazić się jako jednostka

• struktura ma charakter zdecentralizowany

• stratyfikacja społeczna: elastyczna i otwarta, istnieje możliwość wymiany

• aktywność gospodarcza: utrata niepodległości ekonomicznej, współzależność gospodarcza, wolny handel

• cenione cechy jednostek to: niezależność, poszanowanie innych, odporność na przymus, kreatywność, prawdomówność

• społeczeństwo militarne:

• ogranicza własność i wolność, realizuje cele ogólno - społeczne

• struktura ma charakter scentralizowany

• stratyfikacja społeczna: trwały podział społeczny, zasada dziedziczności

• rodzaj aktywności gospodarczej: ekonomiczna niepodległość, samowystarczalność, protekcjonizm handlowy

• cenione cechy jednostek to: patriotyzm, odwaga godność, lojalność, posłuszeństwo, zaufanie do władzy, dyscyplina

HEGEL (1770 - 1831)

Dzieła:

„Fenomenologia ducha”,

„Nauka logiki”,

„Wykłady z filozofii dziejów”

• Filozof i myśliciel, w 1818 r. osiadł w Berlinie, gdzie dostał katedrę.

• Koncepcja Hegla stanowiła wzór dla społecznych i ekonomicznych Karola Marksa.

• Koncepcja filozoficzna:

Dialektyka - wizja rzeczywistości, która wynika z łączenia przeciwności, jest wizją dynamiczną (teza - stan faktyczny, antyteza i synteza). Hegel przestawił ten wzór na wizję całego świata; teza - byt, antyteza - przyroda; synteza - duch; (subiektywny, obiektywny i absolutny). W świecie walczą różne zjawiska, pewne elementy i z nich powstają nowe jakości (świat społeczny). Wizja ta nie określa stałego elementu, trzeba być wrażliwym na to, co się dzieje. Przeciwstawia się konserwatyzmowi. Wg Hegla wszystko się zmienia, świat idzie do przodu

Pojęcie rozumu - realizacja rozumu jest efektem ciągłego rozwoju

• Świadomość grupowa stanowi odrębny, obok świata przyrody i świata społecznego, świat świadomości

• Wizja stratyfikacji społecznej Hegla

Istnieją trzy stany:

• rolniczy - łączy społeczeństwo z otaczającym światem

• przemysłowy - zajmuje się wytwarzaniem nowej jakości

• myślący - zajmuje się koordynowaniem całości

• Cechy systemu stanowego u Hegla

• podział jest nieuchronny, nieodłącznie z nim związany jest konflikt

• świadomość grupowa (fakt, że jednostki należące do jednego stanu mają podobną świadomość - wzór świadomości dla danego stanu) - odbija usytuowanie danego stanu, warunki w jakich musi działać, wyraża rolę jaką pełni w całości społecznej

• przynależność stanowa zależy wyłącznie od jednostki (jej pracowitości i uzdolnień)

Jednostka ludzka dzięki stanowi określa się, nabiera osobowości, tożsamość. Jednostka może funkcjonować dzięki stanowi w rzeczywistości społecznej.

• Życie społeczne u Hegla ma trzy płaszczyzny:

• życie rodzinne

• społeczeństwo obywatelskie (dominują stosunki prawno - ekonomiczne, partykularyzm)

• państwo jest domeną stosunków polityczno - moralnych (dominuje uniwersalizm)

Najwyższym etapem życia społecznego jest państwo. Realizuje się w nim duch obiektywny. Dzięki państwu w ludziach wyraża się to, co jest uniwersalne.

Trzy cechy państwa:

• jest wspólnotą, która jest oparta na wysoko rozwiniętej świadomości (przesąd zastąpiony jest rozumem)

• jednostki są autonomiczne (w przeciwieństwie do innych wspólnot)

• jest urzeczywistnieniem wolności

• Koncepcja rozwoju historycznego Hegla

• dzieje są realizacją rozumu - mają sens, zmierzają do określonego celu

• Najważniejsze elementy myśli Hegla

1. istotą życia jest konflikt, walka

• stan harmonii to stan przejściowy

• rzeczywistość można opisać w sposób dynamiczny (coś się zmienia)

2. racjonalizm - to co się dzieje można ująć w pewne reguły

3. koncepcja postępu - realizacja rozumu

4. holizm - prymat całości (całość jest ważniejsza od poszczególnych części)

5. zainteresowanie historią powszechną

6. odrzucenie teorii umów społecznych (ponieważ oparte są na interesie i woli jednostek)

7. poszukiwanie procesów, które odbywają się niezależnie od woli i świadomości jednostek, uczestniczących w tych procesach

• Historyzm

cechy:

• podkreślamy rolę warunków historycznych w życiu społecznym

• dostrzegamy prawidłowości historyczne

KAROL MARKS (1818 - 83)

Dzieła (m.in.):

„Ideologia niemiecka”

„Nędza filozofii”

„Kapitał

• Punktem wyjścia dla poglądów Marksa były poglądy Hegla. Stąd zaczerpnął bowiem ważne pojęcia: dialektykę, dynamikę i antagonizm.

• Pojęcie alienacji - zostało również zaczerpnięte z Hegla i jest przez Marksa rozumiane jako coś, co wyodrębnia się ze sfery skąd pochodzi i staje się czymś zewnętrznym (alienacja pracy - praca posiada cechy i wartość przeciwną wykonującym ją robotnikom).

• Pojęcie ideologii - w tym wypadku Marks wzorował się na pojęciu religii Fauerbacha. Twierdził on mianowicie, że w religii człowiek kompensuje sobie to, czego nie potrafi osiągnąć, religia to projekcja doskonałej wizji człowieka (Bóg to ideał człowieka). Wg Marksa ideologia to wiedza tworzona po to, aby zaspokoić pewne potrzeby, interesy jakiejś grupy (najczęściej ekonomiczne). Wszelka ludzka wiedza jest ideologią (czyli służy czyimś konkretnym interesom).

• Materializm historyczny - pewna szczególna forma materializmu (wszystkim rządzi materia - ujęcie naiwne). Wg Marksa w rzeczywistości istnieje tylko materia, jednocześnie rzeczywistość społeczna wyrosła na rzeczywistości materialnej i jest jej inną, wyższą formą, ale nadal stanowi ją wyłącznie materia. . Sposób jej funkcjonowania może opisać język historii.

• Koncepcja Marksa opiera się w większości na ekonomii, uznawała, że to właśnie ekonomia stanowi podstawę życia społecznego. Ekonomia jest ideologią. Społeczeństwo dzieli się na 2 części

1. baza - ekonomia jako podstawa życia społecznego

2. nadbudowa - kultura, religia, zwyczaje, obyczaje, prawo itp. Zdeterminowane przez bazę

• Społeczeństwo jako całość może przybierać różne kształty, gdyż wzór tworzenia (stosunki międzyludzkie powstające wytwarzania dóbr międzyludzkich) może być różny. Można jednak określić jakieś ogólne prawidłowości rozwojowe zachodzące w historii społeczeństw.

Marks wyróżnił następujące formacje społeczno - ekonomiczne:

1. Wspólnota pierwotna

2. Formacja antyczna

3. Formacja azjatycka

4. Formacja feudalna

5. Formacja burżuazyjna (kapitalistyczna)

6. Państwo komunistyczne (pozbawione klas)

Społeczeństwa rozwijały się zgodnie z pewnymi obiektywnymi prawami.

Koncepcja Marksa miała głównie aspekt historyczny, uwzględniała jednakże również aspekt typologiczny wyodrębniając różne typy w obrębie jednego społeczeństwa.

• Teoria klas społecznych - społeczeństwo dzieli się na klasy. Kryterium ich wyodrębnienia są stosunki powstające w procesie produkcji dóbr materialnych. Położenie klasowe wyznacza posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji. Każda formacja (z wyjątkiem pierwszej i ostatniej) posiadała wzór struktury klasowej. Klasy porządkują społeczeństwo. Są tworzone przez bazę (ekonomia), stąd nadbudowa jest podyktowana przez określony układ klasowy. Położenie klasowe wyznacza ramy funkcjonowania jednostek i grup. Klasy w stosunku do siebie są antagonistyczne - konkurują o środki produkcji. Ta ich walka stanowi podstawowy element dynamiki społecznej. Marks opisywał społeczeństwo głównie pod kątem walki klas.

• Rola państwa - wg Marksa państwo stanowi twór zdominowany przez jedną klasę panującą, jego genezą jest właśnie chęć zaspokajania i zabezpieczenia realizacji interesów klasy panującej.

• Świadomość klasowa jest związana z walką klas. Stanowi ona zespół wspólnych sposobów zapatrywania się na świat (uzależniony oczywiście od położenia klasowego). Świadomość poszczególnych jednostek i grup, to tylko konsekwencja szerszej świadomości klasowej.

Nie wszystkie jednostki w danej klasie posiadają świadomość klasową - taką klasę nazywa Marks klasą w sobie (można ją wyodrębnić obserwując z zewnątrz).

Natomiast klasa dla siebie to taka klasa, której wszyscy członkowie posiadają świadomość klasową.

Świadomość społeczna należy do nadbudowy. Nadbudowa jest konsekwencją bazy, ale posiada swoje indywidualne cechy, jako sfera życia społecznego. Świadomość jest określona przede wszystkim przez stosunki produkcji w społeczeństwie, ale nie zmienia się tak szybko jak one. Świadomość przejawia się w kulturze, sztuce, religii, które nie zmieniają się zbyt szybko. W świadomości odbijają się również warunki historyczne - określają one i materialną sferę życia i samą świadomość.

Świadomość jest wyrazem określonego momentu (świadomość określonej epoki)

Świadomość jest też uwarunkowana klasowo. Świadomość całego społeczeństwa jest odbiciem stosunków klasowych w społeczeństwie, a te z kolei są odbiciem sfery materialnej i warunków historycznych. Każda klasa posiada swoją specyficzną świadomość.

Szczególne miejsce zajmuje świadomość klasy panującej w społeczeństwie. Klasa panująca posiada stosunki produkcji i potrafi do pewnego stopnia panować nad świadomością innych klas, częściowo narzucając swoją.

Świadomość fałszywa (2 ujęcia):

1. Taka, która nie właściwie rozpoznaje miejsce określonej grupy w procesie historycznym. Najczęstszym jej przejawem są ideologie czyli niewłaściwe przekonania na temat rzeczywistości, przy czym to przekłamanie nie jest przypadkowe lecz służy interesom określonej grupy.

Każda klasa posiada swoją ideologię. Klasy tworzą uzasadnienia swoich interesów daleko wybiegające poza sferę ekonomiczną

2. Nieumiejętność rozpoznania swojego w strukturze klasowej społeczeństwa

(klasa w sobie czyli obiektywna - obserwowalna z zewnątrz i klasa dla siebie czyli obiektywna i subiektywna - obserwowalna z zewnątrz, a jej członkowie mają świadomość przynależności do niej)

Marks uważał, że nie istnieje wiedza obiektywna, a najcenniejszą wiedzą jest ta, która idzie do przodu razem z procesem historycznym. Badacz powinien utożsamiać się z klasą posuwającą naprzód proces historyczny.

• Kwestia rozwoju społecznego

Wizja Marksa była dynamiczna - dynamikę stwarzał konflikt klasowy. Oddziaływał on na 2 liniach:

• oddziaływanie między częścią i całością społeczeństwa

(całość zmierza w określonym kierunku, natomiast różne części społeczeństwa mogą mniej lub bardziej zgodnie podążać z kierunkiem zmian)

• oddziaływanie między bazą, a nadbudową

przeobrażenia bazy mogą stykać się ze starą jeszcze częścią nadbudowy, co może wywoływać różne zaburzenia

Kierunek zmian wyznaczają formacje społeczno - ekonomiczne. Pewne przeobrażenia społeczne są nieuchronne (wynika to z istnienia obiektywnych praw rozwoju społecznego). Tak jak w ewolucjonizmie ma u Marksa miejsce ciągły postęp, czyli zmiany w pożądanym kierunku (hasło „postęp” często wykorzystywano w propagandzie, uzasadniając nim różne, często zbrodnicze działania). Ale wizja ewolucjonistów była jednoliniowa. Różnice między społeczeństwami polegała jedynie na ułożeniu w odpowiednim miejscu na linii postępu. Natomiast Marks uważał, że rozwój społeczny może podążać różnymi drogami, uwarunkowanymi historycznie.

• Metoda badawcza

Historyzm jako metoda badawcza - wszelkie aspekty rzeczywistości są ze sobą powiązane i mają swój kontekst historyczny. Również badacz jest z nim związany. (koncepcja podmiotu zakorzenionego)

2 rodzaje ujęć rzeczywistości społecznej:

1. ujęcie historyczne - uwzględnianie największej liczby zjawisk, bez wiązania ich ze sobą

2. ujęcie logiczne - powinno nakładać się na ujęcie historyczne, jest to akcentowanie tych wydarzeń, które łączą się w ciąg przyczynowo - skutkowy.

Metoda abstrakcji to idealne podejście logiczne. Żadna rzeczywistość społeczna nie będzie do końca odpowiadała abstrakcyjnym modelom. Badacz powinien jednak tworzyć takie idealne, nie istniejące w rzeczywistości modele, a następnie porównywać istniejącą rzeczywistość do takich idealnych modeli. Formacje Marksa to właśnie idealizacje (modele).

Marks wysuwał postulat zaangażowania społecznego jako metody badawczej - wynik koncepcji podmiotu zakorzenionego i świadomości klasowej (żadna wiedza nie jest wolna od uwarunkowań klasowych). Żeby cokolwiek w życiu społecznym zaobserwować, trzeba się w nie zaangażować Nie istnieje obiektywność, zamiast niej trzeba widzieć rzeczywistość postępowo, budować wiedzę będąc zaangażowanym po stronie klasy postępowej. Brak różnicy między badaczem, a działaczem społecznym.

WILLIAM DILTHEY (1833 - 1911)

Dzieło:

„Wprowadzenie do humanistyki” (1893)

• Dilthey był niemieckim filozofem - określa się go jako jednego z najwybitniejszych przedstawicieli przełomu antypozytywistycznego (przełomem tym był absolutny historyzm). Dilthey nie był socjologiem, pisał jednak o życiu społecznym. Dilthey uważał, że należy przede wszystkim badać rzeczywistość taką jaka ona jest. Aby badać fakty trzeba uwzględniać specyfikę rzeczywistości, którą badamy. Według Dilthey'a błędem socjologów było automatyczne przenoszenie metodologii nauk przyrodniczych na nauki humanistyczne. Istnieją 2 sfery rzeczywistości. Natura to sfera zewnętrzna wobec badacza, humanistyka natomiast to sfera, której badacz jest częścią.

• Przedmiotem badań humanistyki jest wg Dilthey'a życie, czyli skomplikowana całość złożona z różnych elementów i trudna do uchwycenia. To co badacz ma w miejsce doświadczenia (w naukach przyrodniczych) to przeżycie (część życia, którą odbiera). W naukach przyrodniczych funkcjonuje relacja: badacz - rzecz. Badacz posiada nad przedmiotem badania przewagę, możliwe jest myślenie dyskursywne, racjonalizm. W humanistyce badacz jest jednostką przeżywającą życie, a zatem racjonalizm nie jest możliwy. W rzeczywistości humanistycznej istnieje jednostka oraz społeczeństwo. Te dwa światy są wzajemnie nie przekładalne. Niemożliwe jest tłumaczenie zjawisk społecznych poprzez cechy poszczególnych jednostek (Dilthey negował nominalizm).

• Zgodnie ze stanowiskiem absolutnego humanizmu wszystko w rzeczywistości społecznej jest niepowtarzalne i jednorazowe. Jednak wg Dilthey'a w życiu społecznym istnieją jednak pewne obiektywizacje. Są to:

• systemy kulturowe (język, religia, tradycja, sztuka, filozofia itp. wytwory ludzkiego umysłu)

• organizacje społeczne (rodzina, państwo)

• Obiektywizacje można badać - są one uzależnione od działań poszczególnych jednostek, z których może je inaczej realizować. Aby określić czy i w jaki sposób można czegoś się dowiedzieć, trzeba stosować odpowiednią metodologię. Dilthey wymyślił metodę badawczą określaną jako rozumienie. Rzeczywistość społeczna to jakby jądro otoczone szeregiem różnych faktów. Trzeba przeprowadzić proces interpretacji.

Procedura ta została nazwana procedurą rozumienia.

Hermeneutyka - nauka interpretująca - tym właśnie powinien zajmować się badacz humanista (badanie przez odnoszenie do określonego kontekstu kulturowego - obiektywizacji oraz całości historycznej.

Ta koncepcja prowadzi do irracjonalizmu, ponieważ nie wierzy w tworzenie racjonalnych konstrukcji w rzeczywistości społecznej ze względu na jej jednostkowość i niepowtarzalność. Wiedza uzależniona jest od badacza (skrajny relatywizm) i od okoliczności historycznych. Z tego wszystkiego wynikało programowe odrzucenie przez Dilthey'a socjologii. Mimo to jego koncepcja w znaczący sposób wpłynęła na socjologię, ukazując bezwartościowość myślenia pozytywistycznego, stanowiąc punkt odniesienia i wnosząc pojęcie rozumienia.

• Historyzm jako nurt w myśli społecznej był reprezentowany m.in. przez Hegla, Marksa, Dilthey'a. Każdy z nich zajmował jednak odrębne stanowisko.

Cechy historyzmu:

• determinizm historyczny - nic nie jest zawsze takie samo, niezmienne - wszystko jest uwarunkowane konkretną sytuacją historyczną. Jesteśmy więźniami naszych czasów. Wynika stąd brak uwarunkowania przez jakieś uniwersalne kategorie

• ujmowanie wszystkiego w kategoriach całości, każde zjawisko jest elementem większej całości

• podejście indywidualistyczne - ujmowanie faktów w kategoriach jednostkowych, bardzo ostrożne stawianie uogólnień, zaprzeczenie wzorca naturalistycznego

• odrzucenie przeciwstawienia wiedzy naukowej i potocznej - obie mają podobny status, co wynika z faktu, że cała wiedza jest uwarunkowana historycznie i brak jest uniwersalnych wyznaczników.

• swoistość rzeczywistości społecznej - nie można jej sprowadzić do innej sfery

• relatywizm (relacjonizm) - wszystko posiada swoje znaczenie poprzez odniesienie do jakiegoś kontekstu

• odrzucenie modelu człowieka racjonalistycznego, uniwersalnego, utylitarnego; zamiast tego jest człowiek uwarunkowany historycznie, „więzień historii”; każdy jest inny nie dlatego że jednostka jest niepowtarzalna z natury, lecz dlatego, że znajduje się w nieco innych warunkach historycznych. Dlatego jednostkę można spróbować określić (i przewidywać jej działania) wczuwając się w określone warunki historyczne

EMILE DURKHEIM (1858 - 1917)

Dzieła:

„Społeczny podział pracy”,

„Reguły metody socjologicznej”,

„Samobójstwo” (1897),

„Elementarne formy życia religijnego”

• Natura ludzka jest złożona z dwóch przeciwstawnych elementów:

• element biologiczny, zmysłowy, egoistyczny; jednostkowość

• elementy kulturowe, duchowość, altruizm, działania pro społeczne

• Biologizm - człowiek jest istotą biologiczną, ale też społeczną (Freud), zawiera w sobie element ziemski (biologiczny) i nadprzyrodzony

• Życie społeczne prowadzi tylko człowiek. Jest ono tym co ogranicza „istotę” biologiczną - człowiek „żyje” podwójnie - jako „ja” oraz jako członek pewnej grupy. Rzeczywistość społeczna ogranicza egoizm jednostek

• Życie społeczne łączy się z religią - oba te elementy pojawiają się razem i wzajemnie warunkują. Przekonania religijne są potrzebne, aby istnieć w społeczeństwie; elementy religii wyznaczają zasady życia w społeczeństwie

Religia to zestaw podstawowych przekonań - posiadają je wszystkie społeczeństwa; jest podstawą człowieczeństwa i życia społecznego w jakiejkolwiek sferze; jest źródłem dla wszelkiej ludzkiej wiedzy - najpierw pojawiła się religia, a później wiedza o świecie

• Durkheim zapoczątkował funkcjonowanie socjologii wiedzy. Wg niego życie społeczne uzależnione jest od wiedzy; podstawowym wyznacznikiem ludzkiej wiedzy jest religia - zasady religijne dają jednostce motywację do życia społecznego, nadają mu kształt.

• Przedstawienia zbiorowe - człowiek posiada pewne wyobrażenia i wspólnie z innymi je tworzy. To co człowiek myśli jest tworzone społecznie - elementy czasu, przestrzeni itp.

Specyfika społeczna wyznacza sposób myślenia

• Realizm socjologiczny - rzeczywistość społeczna jest to rzeczywistość samoistna, odrębna, „sui generis” czyli „samo przez się”, kieruje się odrębnymi prawami. Nie może być rzeczywistością psychiczną; jest nadrzędna w stosunku do innych dziedzin, określa zasady innych aspektów życia

• Socjologizm - stanowisko, sposób patrzenia na rzeczywistość - rzeczywistość społeczna jest najważniejsza, istnieje w umysłach jednostek, ale nie może być indywidualnie zmieniana

1. Człowiek zastaje rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować

• Sens ludzkich działań jest zdominowany przez świadomość zbiorową (całość, której każda jednostka posiada część)

2. Psychologia tłumu - metoda badań

3. Argument heurystyczny, metodologiczny (naprowadzający) - pozwala odnaleźć coś nowego w rzeczywistości

• Badanie faktów społecznych:

• badać należy na wzór badań naturalistycznych (traktować fakty społeczne jak rzeczy)

• wyzbycie się wszelkiej przemocy i uprzedzeń

• zjawiska badane z punktu widzenia funkcji jaką pełnią

• wyzbycie się wszelkich emocji i uprzedzeń dotyczących badanego zjawiska

• fakty - zewnętrzne wobec przedmiotu badającego, badacz nie uczestniczy fizycznie w tych obszarach rzeczywistości społecznej

• badania oparte na przekonaniu, że rzeczywistość społeczna nie może być porównywalna do innych rzeczywistości.

• Ujęcie socjologii jako instytucji społecznej

Instytucja społeczna jest u Durkheima pojęciem szerokim - instytucją jest każdy powszechnie ustalony wzór zachowania się lub myślenia, który był przejmowany przez jednostkę jako własny (np.: wszelkie elementy kultury, filozofii, religii, również instytucje kościelne, rodzina)

Działanie instytucji społecznych jest podstawą życia społecznego - są one jego „kręgosłupem”

Funkcje instytucji:

• tworzą sposoby postrzegania rzeczywistości

• integrują społeczeństwo

• regulują zachowania jednostek - wszystkie instytucje tworzą całościowy system dozwolonych zachowań jednostek

• Religia to wzór wszystkich instytucji społecznych:

• Religia Inicjuje jednostkę do życia w społeczeństwie; wyznacza kręgi społeczne, w których uczestniczy człowiek. W miarę dorastania jednostka przechodzi przez kolejne etapy wchodzenia we wspólnotę religijną. Religia wciąga jednostkę do życia zbiorowego (np.: przyjęcie sakramentów w chrześcijaństwie)

• Religia daje podstawowe umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie

• Sprzyja zespalaniu zbiorowości, integruje, tworzy codzienne czynności, obrzędy, rytuały (każda religia wymaga brania udziału w obrzędach)

• Kultywowanie tradycji - religia zachowuje pewne elementy kultury dla następnych pokoleń

• Religia daje jednostce rady, jak powinno się postępować

• Wspólna religia wzmacnia więzi jednostki z grupą

• Religia wspiera psychicznie w trudnych chwilach, ma odpowiedź na to skąd bierze się cierpienie itd.

Inne instytucje możemy oceniać pod kątem tego czy spełniają wyżej wymienione funkcje.

• Dzięki systemowi instytucji społecznych każda jednostka ma swoje miejsce w społeczeństwie

• Funkcja regulacyjna związana z systemem instytucji oraz norm społecznych nie zawsze działa tak samo skutecznie - zależy to od społeczeństwa (np.: Niemcy hitlerowskie - silna regulacja)

• Anomia społeczna to określenie słabej regulacji

• Durkheim jest autorem pracy na temat samobójstw, opartej na dokładnych badaniach empirycznych:

• analiza doktryny religii katolickiej - jest bardziej restryktywna, bardziej oddziałuje , utrzymuje jednostkę w silniejszych więzach niż religia protestancka

• religia protestancka - bardziej anomiczna, stąd stopa samobójstw jest w niej większa

• stopa samobójstw jest niższa w społeczeństwach biednych niż bogatych; w pierwszych cele jakie stawia jednostka przed sobą są węższe; wraz z bogactwem zwiększa się ilość stylów życia, większa różnorodność

• wzrost stopy samobójstw jest uwarunkowany anomią społeczną

Kategorie samobójstw:

1. egoistyczne - wynikające z indywidualnych pobudek

2. altruistyczne - wynikają z nadmiaru kontroli społecznej np. kamikaze

3. anomiczne - wynikają z braku kontroli, z rozkładu w sytuacji wyobrażeń zbiorowych

• wojny i rewolucje

• rozwój kulturowy społeczeństwa

• Zagadnienie więzi społecznej

Istnieją 2 rodzaje praw:

1. karne, które powoduje pewne sankcje

2. kooperacyjne - przywraca stan sprzed naruszenia prawa

Temu podziałowi odpowiadają 2 typy więzi społecznej: (więź to solidarność, coś co łączy, spaja):

1. mechaniczna - opiera się na podobieństwie (jednostki zjednoczone, bo podobne do siebie)

2. organiczna - oparta na specjalizacji; jednostki są zjednoczone przez to, że są komplementarne -ludzie uzupełniają się nawzajem

Każdy z tych typów ma charakter idealny - w rzeczywistości społecznej nie istnieją one pojedynczo, ale są wymieszane. Więzi mają charakter ewolucjonistyczny - we wcześniejszych etapach rozwoju społecznego przeważała solidarność mechaniczna

• Metodologia - jak analizować zjawiska społeczne

Dwie perspektywy:

1. funkcjonalna - odnosi się do funkcji jaką spełniają zjawiska dla danego społeczeństwa

2. historyczna - jakie są przyczyny właśnie tego zjawiska społecznego

Obie te perspektywy dopełniają się.

Każde zjawisko społeczne należy zawsze ujmować na tle kontekstu społecznego, w którym ono nastąpiło .

• Następcy i kontynuatorzy Durkheima

Halbwasch - „Społeczne ramy pamięci”

Mausse i Brown, następnie Parsons - twórca antropologiczno-kulturowego funkcjonalizmu

GEORG SIMMEL (1858 - 1919)

Dzieło: „Socjologia jako badanie form uspołecznienia”

• Georg Simmel był jednym z przedstawicieli socjologii humanistycznej. Inni reprezentanci tego nurtu to m.in. Ferdynand Tonnies oraz Max Weber..

Socjologia po przejściu przez okres absolutnego historyzmu z jednej strony nadal przyjmowała jego założenia, ale z drugiej dostrzegała też możliwość budowania wiedzy naukowej z uwzględnieniem specyfiki rzeczywistości społecznej.

• Dwa ujęcia rzeczywistości społecznej:

1. Społeczeństwo to zespół jednostek działających w warunkach pewnej całości, ukształtowany przez określone warunki i kształtujący je

2. Społeczeństwo to całość stosunków istniejących między jednostkami. Kształt tych stosunków często się powtarza, tworząc trwałe normy. Można powiedzieć, że społeczeństwo stanowi ogół form stosunków zachodzących między jednostkami

Pierwsze z tych określeń zakreśla ramy działania wszystkich nauk społecznych. Przedmiotem zainteresowania socjologii jest natomiast ujęcie drugie, czyli badanie form stosunków między jednostkami.

• Fakty społeczne (czyli zachodzące w rzeczywistości społecznej) składają się z dwóch elementów:

1. treść - to co dzieje się w danym momencie i ma charakter niepowtarzalny, jednostkowy

2. forma - pewien trwały wzór, coś co popycha ludzi do określonych zachowań, np.: panowanie, podległość, współzawodnictwo

Zadaniem socjologii jest oddzielenie od siebie tych dwóch elementów. Odkrycie formy wymaga dokonania pewnych uogólnień, odejścia od konkretnych wydarzeń. Tylko w ten sposób można odkryć ogólniejszy wzór rządzący ludzkim zachowaniem.

• Jednostki działają ze względu na różne, indywidualne cele. Aby je realizować przyjmują pewne wzory działania. Są one do pewnego stopnia wymuszane przez społeczeństwo. Socjologia bada w jaki sposób ludzie tworzą podobne modele działania, mimo iż kierują się przy tym własnymi motywami.

• Socjologia Simmla to socjologia formalna, ponieważ próbuje określać wzory form istniejących w społeczeństwie. Istnieją one na wszystkich poziomach życia społecznego np.:

• język

• technologia

• instytucje społeczne

• sztuka

Formy to pewne ideały, które w rzeczywistości społecznej nigdy nie pojawiają się w czystej postaci.

Forma i treść mogą wzajemnie na siebie wpływać i przenikać się.

• Interakcjonizm jako argument przeciw psychologii:

• jednostki są uwarunkowane przez procesy psychiczne

• każda interakcja tworzy coś nowego, jakąś nową jakość

• gdy ludzie wpływają na siebie, tworzą coś ponad jednostkowego

• wszelkie interakcje mają charakter wymiany

• psychologia zajmuje się badaniem interakcji, tylko w zakresie ich wpływu na jednostki

• Simmel wyróżnił kilka typów społecznych - są to formy zachowań przyjmowane przez jednostki

• biedak

• człowiek

• mediator

• obcy

• poszukiwacz przygód

• renegat

Typy te mogą być realizowane w różnych sytuacjach przez jednostki o różnym statusie.

• Simmel ukazał zmiany jakościowe zachodzące w stosunkach społecznych w zależności od tego, jak duża jest grupa. Model idealny stanowi grupa dwuosobowa (diada). W momencie pojawienia się osoby trzeciej stosunki znacznie się komplikują, pojawiają się pojęcia mediacji, dominacji, rywalizacji itd.

Rozróżnienie między grupą małą, a dużą:

1. grupa mała pozwala na bezpośredni kontakt między jednostkami i zwiększa ich zaangażowanie społeczne

2. grupa duża angażuje tylko część osobowości jednostek, tworzy formalne struktury, ma tendencje do tworzenia władzy ponad jednostkowej

FERDINAND TONNIES (1855 - 1936)

Dzieło: "Wspólnota i stowarzyszenie"

• Tonnies nawiązywał do teorii Hobbes'a" („wojna wszystkich ze wszystkimi”)

• Rzeczywistość społeczna to pojęcia, pewne stany abstrakcyjne, które kryją się za rzeczywistością

• Specyfika natury ludzkiej (człowiek posiada naturę i ona określa to, co jest specyficzne w naukach społecznych)

• Wizja społeczeństwa - jest to zbiór antagonistycznych jednostek; człowiek w naturalny sposób nie ma skłonności do porządku, lecz do walki, porządek społeczny jest sztucznie narzucony

• Tonnies stawiał sobie za cel określenie istoty więzi społecznej, oraz określenie tendencji rozwojowych w cywilizacji europejskiej

• Można wyróżnić trzy aspekty życia społecznego:

• biologiczny - życie społeczne jest wynikiem zjawisk biologicznych, jest przez nie zdeterminowane

• psychologiczny - życie społeczne jest określone przez psychikę ludzką,

• socjologiczny - łączy dwa powyższe aspekty, dzięki niemu ludzie się wzajemnie uznają.

Życie społeczne to akty wzajemnego uznania, które można obserwować. To, co dotyczy życia społecznego zawarte jest w jednostkach. Rzeczywistość społeczna jest stale doświadczana przez jej uczestników.

• Najważniejszym elementem życia społecznego wg Tonnies'a jest wola (to, że ludzie czegoś chcą). Myślenie ludzkie jest czynnikiem do realizacji woli. Wola to element tworzący społeczeństwo.

Opierając się na koncepcji atomistycznej (np.: Hobbes) i koncepcji organicystycznej (np.: Comte), Tonnies wyróżnił:

1. dwa rodzaje ludzkiej woli:

• naturalna (organiczna) - irracjonalny element w człowieku, coś na co nie możemy poradzić, płynie z głębokich pokładów psychiki ludzkiej,

• arbitralna (racjonalna) - oparta na namyśle i świadomym wyborze

2. z dwóch rodzajów woli wypływają dwa rodzaje ludzkiego działania:

• działanie realizujące wewnętrzną potrzebę,

• działanie nastawione na osiągnięcie zewnętrznych celów.

3. z dwóch rodzajów ludzkiego działania tworzymy dwa rodzaje stosunków społecznych:

• Gemeinschaft (wspólnota),

• Gesellschaft (stowarzyszenie, społeczeństwo).

Wg Tonnies'a społeczeństwo to wymieszanie Gemeinschaft i Gesellschaft.

• WSPÓLNOTA

• dominacja więzów pokrewieństwa, braterstwa, sąsiedztwa,

• ludzie połączeni jako osobowości,

• czynnikiem kontroli jest zwyczaj i tradycja,

• postępowaniem jednostek kieruje wiara (religijna),

• własność jest zbiorowa.

• STOWARZYSZENIE

• więzy umowy i wymiany, więzy wyrachowania i kalkulacji,

• jednostki są nosicielami określonych funkcji, które są im nadane,

• czynnikiem kontroli jest sformalizowane prawo,

• jednostki kierują się opinią publiczną,

• podstawą funkcjonowania jest pieniądz i własność prywatna.

Teoria Tonniesa miała swój aspekt ewolucjonistyczny (stopniowe przechodzenie społeczeństw od wspólnoty do stowarzyszenia) oraz typologiczny - są to dwa typy stosunków społecznych, które funkcjonują równolegle. Może istnieć przewaga jednego nad drugim.

Sposoby interpretacji teorii Tonniesa (wg Szackiego):

• ujęcie historiozoficzne (= ewolucjonistyczne u Tonnies'a),

• ujęcie ideologiczne - Tonnies uważał dominację stowarzyszenia za zjawisko negatywne

• ujęcie teoretyczne - Tonnies dostarczył dwóch kategorii, które służą do badania społeczeństw - wspólnota i stowarzyszenie to wzory wg których możemy określić jakie jest społeczeństwo

MAX WEBER (1864-1920)

• Punktem wyjścia dla koncepcji Webera było uczynienie z socjologii nauki tak obiektywnej i jednoznacznej, jak nauki przyrodnicze, ale inaczej podchodzącej do swojego przedmiotu badań.

• Należy wprowadzić rozróżnienie między sądem wartościującym (który opiera się o pewne wartości, ma charakter oceny), a odniesieniem do wartości (obiektywne uznanie działania wartości w rzeczywistości społecznej). W naukach społecznych powinno się stosować podejście drugie, natomiast w naukach przyrodniczych nie należy używać żadnego z tych podejść.

• Weber uważał, że człowiek zawsze działa jako jednostka, ale jego działanie ma charakter zbiorowy - jest nakierowane na innych i zawsze zawiera w sobie element społeczny.

• Przedmiotem zainteresowania socjologii są:

• czynności ludzkie (to co człowiek robi)

• zachowania odruchowe (podyktowane niespołecznymi prawami nauk przyrodniczych)

• zachowania znaczące (socjologia jest właśnie nauką o zachowaniach znaczących) - są to działania do których jednostka przywiązuje znaczenie (tzn. sama subiektywnie uznaje je za ważne)

• Aby odkryć jakie znaczenie mają dla jednostki poszczególne działania, należy zastosować nową procedurę naukową - rozumienie. Można wyróżnić 2 rodzaje rozumienia:

1. bezpośrednie - wyjaśnienie narzucające się samorzutnie, automatycznie (np.: gdy obserwujemy śmiech, płacz itp.)

2. wyjaśniające - jest to odkrycie prawdziwych motywów leżących u podstaw jakiegoś działania;

rozumienie wyjaśniające może sprawić badaczowi trudności związane z tym, że:

• jednostki mogą mieć powody, aby ukrywać swoje motywy, zarówno przed badaczem, jak i przed sobą samym

• działania społeczne mogą być wynikiem nakładania się motywów (także sprzecznych ze sobą)

• określenie motywów uwarunkowane jest spostrzeganiem przez jednostkę życia społecznego w danej sytuacji

Działanie społeczne jest zawsze zorientowane na innych ludzi, jest od nich zależne.

Czynności społeczne są jednokierunkowe. Odbiorca czynności może na nie zareagować, ale nie musi. Gdy pojawia się reakcja mówimy o stosunkach społecznych.

• Weber wprowadził do socjologii pojęcie typów idealnych. Są to pewne idealne wzory rzeczywistości, pomagające w badaniu różnych zjawisk. O wartości typu idealnego decyduje jego skuteczność jako środka służącego poznawaniu społeczeństwa.

Typy idealne nie powinny mieć zabarwienia wartościującego. Typ idealny wskazuje jak mogłoby być, a nie jak jest.

Weber zastosował typ idealny przy wyjaśnianiu, jak ludzie dokonują wyboru czynności społecznych. Przyjął mianowicie, że ludzie zawsze działają w sposób racjonalny. Wyróżnił 4 kategorie działań ludzkich:

• działania tradycjonalne

• działania emocjonalne

• działania celowo - racjonalne

• działania zasadniczo - racjonalne

• Życie społeczne zdaniem Webera przebiega w 3 aspektach, które są wzajemnie powiązane:

1. gospodarka

2. kultura

3. polityka

Z tym podziałem wiąże się teoria stratyfikacji. Weber przyjął w pewnym stopniu koncepcję klasową Marksa - w obrębie gospodarki istnieją klasy społeczne, powstające tak jak opisywał to autor „Kapitału”.

W obrębie kultury funkcjonują stany wyróżniane na bazie prestiżu jaki posiadają określone grupy jednostek.

W polityce natomiast kryterium podziału społecznego jest dostęp do władzy - na tej podstawie wyróżnia się partie.

• Źródła nauki społecznej:

• poznanie zjawisk społecznych w ich historycznej specyfice (Weber nie był jednak przychylny historycznemu absolutyzmowi)

• odejście od nauk przyrodniczych

• badanie rzeczywistości społecznej musi być racjonalne

• nawiązanie do Marksa (źródło koncepcji Webera)

Nauka powinna unikać sądów wartościujących, powinna być jak najbardziej obiektywna. Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają, nie odpowiadają na pytanie „jak powinno być”.

• Socjologia historyczna

Weber poszukiwał ogólnych tendencji przemian społecznych:

1. w każdej sytuacji historycznej istnieje wiele nowych rozwiązań, stąd można mówić tylko o prawdopodobieństwie zajścia jakiegoś wydarzenia

2. nie istnieją ogólne prawa kierujące rozwojem społeczeństwa

3. żadne panowanie nie ma gwarancji trwałości; w każdej chwili może pojawić się charyzmatyczny przywódca i w każdej chwili może on upaść

4. koncepcja procesu historycznego - aktorami dramatu historycznego są jednostki i ich działania; Weber starał się to uchwycić

5. studia z zakresu socjologii religii (badał jej pozytywny lub negatywny wpływ na aktywność gospodarczą np.: protestantyzm jako jedno ze źródeł kapitalizmu)

• Najważniejsze cechy socjologii humanistycznej:

1. Antynaturalizm

2. Podmiotowy charakter rzeczywistości społecznej - założenie, że rzeczywistość społeczna jest tworzona prze podmioty, przez jednostki, które są autonomicznymi podmiotami

3. Interakcjonizm - socjologia interesuje się interakcjami zachodzącymi między podmiotami rzeczywistości społecznej

4. Przewaga wizji dynamicznej nad statyczną - społeczeństwo jest czymś, co się staje; socjolog może opisywać jak przebiega ten proces

5. Procedura rozumienia - rozumienie nakazywało, aby ujmować badany obiekt od wewnątrz

6. Odrzucenie inżynierii społecznej - celem socjologii jest sama wiedza, a nie cel praktyczny

VILFREDO PARETO (1848 - 1923)

Dzieło:

"Podręcznik ekonomii politycznej" (1906)

"Traktat socjologii ogólnej" (1916)

• Koncepcja Pareto należy do nurtu psychologistycznego - związanego z nowszą psychologią,

• Z wykształcenia ekonomista

• Wizja nauki wg Pareto:

• twierdził, że każda nauka społeczna mówi tak o rzeczywistości społecznej, że zakłada istnienie określonego modelu,

• homo ekonomicus - model człowieka dążącego do maksymalizacji zysków,

• ekonomia zakłada istnienie określonego modelu - człowiek w większości jest homo ekonomicus,

• socjologia wyróżnia się od innych nauk tym, że ujmuje człowieka takiego jakim on naprawdę jest,

• Pareto uwzględniał w swoim ujęciu tą część wiedzy psychologicznej, która mówiła o: instynktach, uczuciach, podświadomości

• człowiek opiera swoje działanie na pierwotnych, podstawowych instynktach,

• przyjmował wizję, gdzie człowiek jest istotą, którą kierują ciemne (trudne do odkrycia) siły

• działanie człowieka ma podstawy irracjonalne,

• Socjologia zakłada, że człowiek działa, myśli w sposób logiczny i dlatego można wszystko wytłumaczyć.

Logiczność można przedstawić w różnych postaciach:

• działania ludzkie zupełnie nielogiczne,

• działania ludzkie logiczne subiektywnie - jednostka działająca widzi logikę w swoim działaniu,

• działania ludzkie logiczne obiektywnie,

• działania ludzkie logiczne subiektywnie i obiektywnie,

Wg Pareto ludzie działają nielogicznie - związek ich zachowań z działaniami logicznymi jest przypadkowy. Ludzie wyróżniają się od istot żywych tym, że mają wewnętrzną, zakorzenioną potrzebę ukrywania irracjonalności. Człowiek jest istotą myślącą, cechuje go głód myślenia, nie lubi irracjonalności, ma potrzebę działania w sposób racjonalny, logikę uważa za ideał i stara się ukazać, że działa logicznie.

Działamy tak, jak uważamy, że powinniśmy działać:

DZIAŁANIA LUDZKIE PRZEKONANIA LUDZI O SWOICH

DZIAŁANIACH

widoczna część rzeczywistości społ.

GŁĘBOKIE POKŁADY PSYCHICZNE

(UCZUCIA, INSTYNKTY, PODŚWIADOMOŚĆ)

niewidoczna część

• Psychologia mówi nam jakie są działania ludzkie kierowane przez głębokie pokłady psychiczne,

• Kultura to postać życia społecznego, którą człowiek sam tworzy.

• Socjologia V. Pareto:

Rezydua - wynikają z psychologicznej podstawy, są ukryte, nikt ich nie formułuje, są najsilniejszym elementem oddziaływania na ludzi, utrwalone wyobrażenia, nie zmieniają się, są podstawą, sprawiają że życie społeczne ma charakter względnie trwały.

Różne typy rezyduów:

1. rezyduum kombinowania - układania na nowo wyobrażeń i pojęć,

2. rezyduum utrwalania - swojej pozycji w środowisku społ.,

3. rezyduum ekspresji - każdy dąży do pokazywania swoich uczuć,

4. rezyduum towarzyskie - potrzeba podtrzymywania kontaktów z innymi jednostkami,

5. rezyduum rozwijania własnej osobowości, czasem tworzenie jej na nowo,

6. rezyduum dążeń seksualnych.

Z rezyduów wynikają derywacje.

Derywacje (przekonania ludzi o własnych działaniach) - twory kulturowe, które są naturalną ludzką reakcją na rezydua, są przyjmowane ze względu na przydatność w uzasadnieniu rezyduów. Celem derywacji jest ukazanie logiczności, wzniosłości działań ludzkich. Derywacje są zmienne (zakodowana jest w nich zmienność).

Derywacje:

• tworzone w odwołaniu się do imperatywu (nakaz moralny),

• tworzone w oparciu o autorytet,

• tworzone w oparciu o uczucia.

Z derywacji tworzą się teorie - wizje rzeczywistości społ.

Z teorii powstających z derywacji Pareto wyróżnił:

• teorie pseudonaukowe - starają się zachować pozory myślenia logicznego,

• teorie sięgające poza doświadczenie - nie odwołujące się do logicznego myślenia i empirii, ale odwołują się do czegoś, co jest poza ludzkim doświadczeniem.

Wg Pareto to, co widzimy to derywacje, a to czego nie widzimy to rezydua.

Rezydua mogą stać się derywacjami i odwrotnie.

Wg Pareto:

1. życie społeczne to system społeczny,

2. życie społeczne znajduje się w stanie względnej równowagi,

3. zmiany w rzeczywistości społ. mają charakter falowy,

4. koncepcja elit - opisuje to, co się w społeczeństwie dzieje, co się zmienia, wyjaśnia istniejące konflikty:

• w społeczeństwie występują elity i masy (rządzący i rządzeni),

• mechanizm, który decyduje o powyższym podziale jest mechanizmem, który występuje zawsze, gdyż wynika z nierówności ludzi i uwarunkowania psychiki ludzkiej,

• elitę tworzą ludzie, którzy w danym momencie (określone warunki historyczne) potrafią panować nad innymi, każde warunki historyczne tworzą inne wymogi, wyższość tych ludzi jest tylko chwilowa - lepiej dostosowali się do sytuacji, występuje ciągła fluktuacja (zmiana) elit, ponieważ zużywają się one

• nierówność społeczna jest czymś, czego nie można usunąć, wynika z istoty życia społecznego.

ZYGMUNT FREUD (1856 - 1939)

Dzieła:

„Wstęp do psychoanalizy”

„Totem i tabu”

„Kultura jako źródło cierpień”

• Freud z zawodu był lekarzem. Jego koncepcja nie została stworzona w ramach socjologii, ale wywarła na nią znaczny wpływ. Freuda można zatem zaliczyć, podobnie jak V.Pareto, do nurtu psychologizmu. Psychoanaliza przekracza nie tylko granice psychologii, ale i całej współczesnej humanistyki.

1. Koncepcja psychoanalizy w obrębie psychiatrii

Określa jak leczyć zaburzenia psychiczne; powstała na bazie wielu obserwacji i analizy licznych przypadków. Freuda szczególnie interesowały sny. Analizował je i wyjaśniał ich związek z rzeczywistością, uważając, że odkrywają inną sferę rzeczywistości człowieka, ujawniają to co ukryte w podświadomości, pokazują świat przeżyć psychicznych..

Elementem łączącym sny z rzeczywistością jest mechanizm represji. Represja, to spychanie w podświadomość tych problemów, których nie można rozwiązać. Z nimi właśnie powiązane są sny.

2. Psychoanaliza jako teoria psychologiczna

Dotyczy człowieka w ogóle, a nie jedynie zaburzeń psychicznych.

Zdaniem Freuda istnieją w człowieku 2 procesy:

1. pierwotny - to wszystko, co w człowieku biologiczne, wrodzone, co działa niezależnie od świadomości, jest podświadome

2. wtórny - świadomość, która nakłada się na proces pierwotny

• proces pierwotny to odkrycie Freuda

• proces wtórny przejawia się m.in. w wytworach kultury

• to co podświadome jest silniejsze od świadomości

• podstawową siłą w procesie pierwotnym jest libido czyli pierwotna siła (potrzeba) seksualna -to ono kierowało człowiekiem

Freud stworzył własną teorię osobowości. Wyróżnił w niej 3 poziomy:

„Ja” jest miejscem nieustannego konfliktu. Jest poddane presji ze strony Superego oraz Id.

Freudowska wizja człowieka jest wizją bardzo dynamiczną. Jednostka ludzka to obiekt w stanie ciągłego konfliktu, podlegający ciągłym zmianom.

Choroby psychiczne i stany destrukcyjne wynikają z nadmiernej walki między id i superego.

3. Socjologiczne konsekwencje ujęcia psychoanalitycznego

Można tu wyróżnić 2 kierunki:

1. Badanie wpływu środowiska kulturowego na zachowanie się ludzi - miejsce socjologii na poziomie superego, badanie wytworów kultury społecznej, wyróżnienie społeczeństw mniej lub bardziej represyjnych

2. Ekstrapolacja teorii osobowości na całe społeczeństwo - badanie oddziaływania pewnych sił osobowości i konsekwencji tego faktu

Freud stworzył swoją wizję kultury:

Kultura to miejsce, gdzie realizują się procesy:

• represji - przeciwdziałanie pierwotnym instynktom

• sublimacji - jest to przetworzenie jakiegoś elementu z id na sposób akceptowany w danej kulturze; jednostka w zetknięciu z kulturą zmienia swe dążenia z realizacji pierwotnych instynktów na działalność społecznie akceptowaną np.: artystyczną lub naukową

Ludzie są zmuszeni działać w ramach kultury.

4. Socjologiczne wnioski płynące z koncepcji psychoanalizy:

1. zaprzeczenie koncepcji postępu - najważniejsze w człowieku jest to co pierwotne i barbarzyńskie

2. szczęście dla człowieka jest czymś nieosiągalnym, technika nie może dać szczęścia, a jedyne co mogłoby uczynić człowieka szczęśliwym, to usunięcie odwiecznego konfliktu między id i superego

3. kultura jest represywna; rozwój kultury nie dokonuje się w sposób harmonijny, ale poprzez walkę

5. Kontynuatorzy koncepcji Freuda

1. Albert Adler

2. K.G.Jung - analizował kulturę, stworzył koncepcję osobowości zbudowaną z trzech elementów:

• w sferze superego - persona (sfera świadomości)

• w sferze ego - jaźń ( kształtowana przez podświadomość indywidualną)

• w sferze id - amina (sfera kształtowana przez podświadomość zbiorową i kulturę)

• Podsumowanie psychologizmu:

1. Naturalizm - sfera kulturowa i społeczna jest konsekwencją sfery przyrodniczej

2. Odrzucenie ewolucjonizmu - człowiek właściwie stoi ciągle w miejscu

3. Nominalizm socjologiczny

4. Podstawą koncepcji psychoanalizy są zjawiska psychiczne (zastosowanie pojęć psychologii)

5. Nacisk na zjawiska podświadome - emocje, instynkty (zastosowanie hipnozy itd.)

THORSTEIN VEBLEN (1857-1929)

Dzieło socjologiczne:

„Teoria klasy próżniaczej”

• Był publicystą, krytykiem, ekonomistą. Pracował głównie w obszarze ekonomii, dokonał analizy specyfiki gospodarki amerykańskiej.

• Punktem wyjścia dla niego były rozważania z zakresu ekonomii. Socjologia i ekonomia są u Veblena zlane w jedną całość.. Veblen uważał jednak, że model działania społeczeństwa jaki daje ekonomia jest ubogi, ponieważ opiera się na zasadzie racjonalności oraz ekonomicznych wzorach., jest zbyt wyidealizowany i sprowadza rzeczywistość społeczną do ekonomicznej.

Ekonomia wprowadza model „homo economicus”, dla którego najistotniejszym elementem jest zysk. Jest to jednak model błędny ponieważ:

• celem człowieka nie zawsze jest to samo

• dążenia i cele jednostek są skomplikowaną strukturą tworzoną społecznie;

• Założenia koncepcji Veblena

1. Każde społeczeństwo posiada swój model oddziaływań gospodarczych i społecznych. Każda społeczność wytwarza własne wartości i potrzeby.

2. Wg Veblena nie ma innych praw poza prawami rozwoju. Nie istnieją prawa statyczne, uniwersalne. Wszystko zależy od bliżej nieokreślonego wzoru wspólnotowego życia, który ciągle ewoluował.

3. Sferą najważniejszą, decydującą o innych sferach życia człowieka jest wspólnota, kolektywność.

4. Veblen przyjmował założenia Darwina i Spencera. Jednostka zawsze adaptuje się do środowiska, zbiorowości. Adaptacja ta nigdy nie jest skończona ponieważ społeczeństwo ciągle się zmienia i jednostka nigdy nie jest do końca dostosowana. Ciągłe sposoby adaptacji tworzą się we wspólnotach lokalnych, które trzeba badać

5. Veblenowska wizja społeczeństwa miała charakter ewolucjonistyczny:

1. ewolucja nie dąży do jakiegoś określonego celu

2. podstawą ewolucji społeczeństwa jest technologia

• rozwój technologii sam w sobie jest rozwojem społecznym

• relacja między jednostką a technologią - wraz z rozwojem technologii rozwija się człowiek i społeczeństwo, rozwijając także swój stosunek do technologii

• to co człowiek robi z elementami socjologii to kwestie socjologiczne

3. sposób myślenia, zwyczaje i nawyki:

• są produktem rozwoju technologii

• jeśli przybierają formy trwałe, to są to instytucje społeczne

Instytucje społeczne wskazują pośrednio sposób adaptacji społecznej do aktualnego stanu technologii

4. stadia rozwoju ludzkości:

• pokojowa gospodarka ludów pierwotnych

• drapieżna gospodarka ludów pre-cywilizowanych (narodziny wojen, własności, klasy próżniaczej)

• przednowoczesny okres gospodarki rękodzielnej

• era nowoczesna - duże znaczenie maszyn;

współcześnie występuje sprzeczność między biznesem, a przemysłem, działalnością pieniężną, a przemysłową; robotnikami, a handlowcami

• Współczesne społeczeństwo amerykańskie wg Veblena

1. Głównym celem działań jednostki jest podnoszenie statusu społecznego

• oznacza to, że człowiek uzyskuje wartość do której podąża przy pomocy innych

• najważniejsze jest to, co pomyślą inni; opinia innych ludzi warunkuje uzyskanie wyższego statusu

2. Działania jednostki to nieustanne próby „prześcignięcia sąsiadów”

• działania człowieka nie posiadają żadnego wzoru działania, są obliczone na sąsiadów i najbliższe otoczenie

3. Konsumpcja to element, który podnosi status społeczny (jest środkiem do jego osiągnięcia)

• konsumpcję trzeba odpowiednio zaprezentować, aby mogli zobaczyć ją inni

• konsumpcja na pokaz czyli: ostentacyjne okazywanie symboli statusu np.: marek, konsumowanie ponad miarę, przekraczające bieżące potrzeby

4. „Klasa próżniacza” - to klasa, która w szczególny sposób dokonuje konsumpcji na pokaz

• w każdym społeczeństwie istnieje klasa wiodąca prym w „konsumpcji na pokaz”

• elementem tego jest ostentacyjne próżniactwo, brak pracy

• zjawisko to jest uwarunkowane kulturowo (element podnoszący status)

• Potlach - zwyczaj, instytucja, gdzie jednostki w określonych kulturach zaopatrują się w trudno dostępne dobra, które na forum wspólnoty zostają zniszczone. Nazwa ta oznacza dzień w którym ta ceremonia się odbywa. Osoba, która zniszczy najwięcej posiada najwyższy status.

We współczesnym społeczeństwie poświęcamy niektóre wartości, aby zdobyć dobra przeznaczone na pokaz. Ideał społeczny przechodzi z klas wyższych do niższych. Każda grupa społeczna posiada określony styl kopiowania klasy wyższej.

• Socjologia wiedzy (Veblen wpłynął na jej kształtowanie się)

1. zdobywanie wiedzy jest uwarunkowane umieszczeniem jednostki w strukturze statusu

2. dziedziny wiedzy pozwalające na ostentacyjne próżniactwo i nie zaspokajające potrzeb:

• humanistyka

• prawo

• polityka

3. wszelkie nauki przyrodnicze mają charakter pragmatyczny, są użyteczne i nie pełnią wyłącznie funkcji nabywania wyższego statusu

4. elementy wzbogacające współczesną socjologię:

• teoria Veblena jest teorią walki, współzawodnictwa

• motywacje do współzawodnictwa są wzbudzane społecznie (nawiązanie do Marksa i Pareto)

• teoria funkcji ukrytych - są to funkcje inne niż te, które zakłada się oficjalnie; służą one podnoszeniu statusu

• koncepcja niewspółmiernego rozwoju instytucji i technologii - technologie rozwijają się szybciej niż instytucje

CHARLES HORTON COOLEY

Dzieła:

„Natura ludzka i porządek społeczny” (1902)

„Organizacja społeczna”

„Proces społeczny” (1918)

• Pragmatyzm jako nurt w socjologii

1. Kierunek w socjologii amerykańskiej

2. Zakłada się, że prawdą jest to, co sprawdza się w działaniu, jest pożyteczne

3. Jest to podejście instrumentalne w stosunku do nauki i sztuki - stanowią one narzędzie do osiągania określonych celów

• Przedstawiciele

• CH.H.Cooley,

• Herbert Mead

• Konsekwencje ujęcia pragmatycznego dla nauk społecznych

1. Relacje człowiek ↔ środowisko

• Dotychczas zakładano, że środowisko jest elementem statycznym, a człowiek może tylko dostosowywać się do niego. Pragmatyzm uznał środowisko za zmienne, dające się manipulować przez człowieka. Jednostkową determinację zastąpiono obustronną interakcją. Człowiek manipuluje środowiskiem, a ono wpływa na niego.

• Człowiek traktowany jest jako wytwór przyrody, lub tabula rasa na której pisze świat

• Nie można określić jakim człowiek jest, ale trzeba określić jak się zmienia.

• Człowiek jest podmiotem - posiada świadomość, dzięki której może tworzyć i zmieniać rzeczywistość społeczną

• Proces poznawania - badania skupiały się na analizie tych procesów; w każdym społeczeństwie istnieją inne procesy poznania

2. Pojęcie społeczeństwa

Społeczeństwo jest procesem tworzenia wspólnych wartości, wzorów, emocji, zachowań obrazów świata. Wszystko podporządkowane jest procesowi tworzenia

3. Wprowadzenie do nauki pojęć :

• wyobraźnia

• przypadek

• wybór

• hipoteza

• i inne

• Koncepcja Charlesa Hortona Cooley'a

1. Holizm (ujęcie całościowe - życie społeczne nie stanowi jedynie sumy przeżyć poszczególnych jednostek)

Postulat organiczności życia społecznego (społeczeństwo jest jednym wielkim organizmem)

2. Życie społeczne jest czymś rzeczywistym;

• Jednostka i społeczeństwo to pojęcia abstrakcyjne, za ich pomocą możemy określić życie społeczne

• Pojęć tych używamy w różnym aspekcie, ze względu na to, jaką część rzeczywistości badamy

Najważniejszym elementem życia społecznego jest komunikowanie się

• rozumienie tego pojęcia jest bardzo szerokie

• jest to cała sfera przekazów, które człowiek dokonuje świadomie lub nieświadomie

• dużą część informacji człowiek przekazuje i odbiera nieświadomie

• jest to ogół symboli ukrytych w podświadomości

• bardzo istotną funkcję spełnia język - akty wypowiadania się ujmujemy jako akty komunikacji mieszczące się w procesie społecznego komunikowania się

• człowiek poprzez komunikowanie się poznaje środowisko

Społeczeństwo to grupa ludzi istniejąca w umyśle podmiotu; to wyobrażenie o życiu społecznym, jakie posiedli jego uczestnicy

Zadaniem socjologa jest dotrzeć do świadomości ludzi uczestniczących w życiu społecznym.

3. Koncepcja rozwoju (budowania, tworzenia) osobowości

• pojęcie jaźni odzwierciedlonej (looking-class-self)

• człowiek tworzy jaźń poprzez odbicie swoich wyobrażeń od innych jednostek

• człowiek nie wiedziałby nic o sobie, gdyby nie inne jednostki (człowiek reaguje na zachowania innych ludzi)

• wiedza pochodzi tylko i wyłącznie od innych ludzi; nie jest ona obiektywna lecz stanowi pewną subiektywną ocenę

• całe życie społeczne jest grą wyobrażeń mieszczących się w umyśle jednostki

4. Konsekwencje ujęcia Cooley'a dla badań socjologicznych:

1. Stwierdzenie, że grupy pierwszego kontaktu odgrywają najistotniejszą rolę w życiu człowieka (rodzina, kontakty sąsiedzkie, społeczność lokalna)

2. 2 bardzo popularne i decydujące o procesie komunikowania pojęcia:

• heart to heart life

• face to face

3. opinia publiczna - twór ukształtowany przez napięcie i ścieranie się różnych komunikatów; była to społecznie aprobowana forma wiedzy

4. instytucje społeczne to utrwalona forma opinii publicznej; gdy opinia ta przybiera kształt instytucji społecznych powstają: prawo, system zwyczajów, kościoły

5. klasa społeczna - wyodrębniona poprzez swoje funkcje

• kasty (świadomość zamknięta, oddzielenie się od innych klas społecznych)

• klasy otwarte (dzielą się swoją świadomością z innymi klasami, współpracują z nimi)

technika sprawia, że mamy do czynienia z ewolucją od kast do klas otwartych

5. Wnioski metodologiczne wynikające z ujęcia Cooley'a (jak badać społeczeństwo):

1. programowy brak spójności metody badawczej - nie można zbudować jednego modelu, który będzie adekwatny do każdej sytuacji

2. dzielenie rzeczywistości społecznej na części zniekształca obraz ; dlatego wszystkie części społeczeństwa należy ujmować łącznie

3. antynaturalizm - rzeczywistość społeczna istnieje w umysłach ludzi, a nie jako odrębny, rzeczywisty byt

4. w badaniach należy się posługiwać:

• wyobraźnią

• introspekcją empatyczną (rekonstrukcja świadomości jednostki, poprzez wczuwanie się w jej położenie)

5. wiedza przestrzenna (opisy, dane)

6. wiedza osobista (kontakt z umysłem poszczególnych osób)

WILLIAM IZAAK THOMAS (1863 - 1947)

Dzieła:

„Prymitywne zachowanie” (1937)

„Chłop polski w Europie i Ameryce” (we współpracy ze Znanieckim)

• Punktem wyjścia prac Thomasa jest psychologia społeczna

• Elementy organizacji społecznej wg Thomasa:

1. Kontrola

2. Nawyk - wytwarza się w ramach kontroli.

Te 2 powyższe elementy określają statykę społeczną (sprawiają, że życie społeczne jest do pewnego stopnia niezmienne i względnie stabilne)

3. Kryzys

4. Uwaga

Kontrola doprowadza do kryzysów, wtedy ze strony jednostki pojawia się uwaga, czyli koncentracja na tym jak zaadoptować się do nowych warunków.

Wnioski:

1. W rzeczywistości społecznej najważniejsza jest zmiana; kryzys wymusza zmianę;

2. Charakter zmiany ma 2 aspekty:

• obiektywne warunki zewnętrzne (kryzys) np.: przyroda

• świadoma reakcja jednostki (uwaga); badania społeczne muszą skupić się na tym drugim aspekcie.

Reakcja jednostki zależy od tego, jaką dobierze sobie definicję sytuacji.

Najważniejsza definicja sytuacji to ta, którą posiada uczestnik sytuacji (nie uczony). Jest ona wartościowa dla socjologa.

Definicja sytuacji: „Jeśli jednostka definiuje sytuację jako rzeczywistą, to będzie ona miała rzeczywiste konsekwencje”

• Socjologia:

1. mówi o tym, jak jednostka stwarza siebie wobec innych;

rzeczywistość społeczna jest dynamiczna i wszystkie zmiany trzeba opisać

2. „nic dwa razy się nie zdarza” - jednostka ciągle znajduje się w odmiennych sytuacjach, nigdy nie są one identyczne

3. aspekt socjologiczny to odkrycie tego co jednostki w danej sytuacji myślą i czynią

• Konsekwencje metodologiczne ujęcia socjologii przez Thomasa:

• trzeba zawsze uwzględniać jednocześnie aspekt obiektywny i subiektywny;

kultura należy do aspektu obiektywnego; na tym tle jednostki tworzą swoje subiektywne reakcje; osobowość zależy od aspektu subiektywnego

• dokumenty osobiste (pamiętniki, listy, kazania kościelne itd.) - trzeba je uwzględniać, aby zbadać aspekt subiektywny- są one niepowtarzalne, można wyróżnić natomiast pewne typy dokumentów czyli określone ich grupy

• należy uwzględniać indywidualne biografie ludzi

• Podstawy metodologiczne „Chłopa polskiego...”:

1. badania socjologiczne prowadzone ściśle według określonej metody

2. wypracowanie koncepcji procesu społecznego - określenie tego co zmienia się w społeczeństwie

3. wszelkie fakty należy badać (uwzględniać) w powiązaniu z innymi faktami; życie społeczne należy badać jako całość

4. jednostki i środowisko oddziałują wzajemnie na siebie i te oddziaływania należy badać

5. model oddziaływania jednostka ↔ środowisko jest zawsze niepowtarzalny; można jednak tworzyć pewne jego typy

6. postawy i wartości - tworzą zjawiska społeczne

postawy są związane z tym co jest świadome i subiektywne; stanowią reakcję na to, co się dzieje

wartości - odwrotnie, czyli nieświadome i obiektywne

• Koncepcja osobowości społecznej

• osobowość każdej jednostki jest inna

• można wyróżnić pewne typy osobowości (tworzą się one pod wpływem indywidualnych predyspozycji jednostki oraz sytuacji społecznych):

1. filister - najważniejsze jest bezpieczeństwo; posiada ograniczony repertuar zachowań, dla bezpieczeństwa poświęca inne wartości

2. cygan lub „artysta” - najważniejsze są nowe doświadczenia, jednostka taka nie posiada wypracowanych procedur postępowania, działa w sposób nieprzewidywalny

3. jednostka twórcza - jednostka tworzy nowe wzory zachowań, nie niszcząc innych wzorów (np.: wcześniejszych)

• Koncepcja organizacji społecznej:

• najważniejsze są dla tej koncepcji wartości

• ekonomia, sztuka, religia - badają wartości

• wartości specyficznie społeczne - to te które określają jak ludzie powinni zachowywać się wobec siebie

• z wartości specyficznie społecznych tworzą się „reguły postępowania”, a później systemy wartości, objawiające się poprzez instytucje społeczne

• pojęcie dezorganizacji i reorganizacji

Dezorganizacja - zmniejszenie się wpływu istniejących norm, pojawiają się postawy dysfunkcjonalne i działania spontaniczne.

Reorganizacja - tworzenie nowych instytucji społecznych, które odpowiadają nowym postawom

Obie te fazy pojawiają się w społeczeństwie na przemian.

GEORGE HERBERT MEAD (1863 - 1931)

Dzieło:

„Umysł, osobowość, społeczeństwo” (wydane dopiero po śmierci)

• Najbardziej wpływowy przedstawiciel amerykańskiego pragmatyzmu.

• Mead był początkowo psychologiem i na tym właśnie opierał swoje badania. Jego podstawową wizję społeczeństwa można by określić jako behawioryzm społeczny. Ma on 3 podstawowe założenia:

1. Cała rzeczywistość jest jednorodna

2. Pierwotnym zjawiskiem w sferze nauk społecznych jest stosunek społeczny (relacja społeczna) - jest on niczym nie uwarunkowany

3. Model interakcji - różnica między pierwotnym modelem typu „bodziec - reakcja”, a modelem Meada polega na tym, że człowiek jest świadomym aktorem interakcji, a więc może dokonywać selekcji bodźców, ich interpretacji oraz sam szuka określonych bodźców. Trudno jest przewidzieć jak przebiegną te procesy.

Ogólnie rzecz biorąc różnica między modelami polega na aktywności jednostki w procesie interakcji. Zadanie socjologa polega na określeniu i zbadaniu aktywności podmiotu ludzkiego w procesie interakcji.

Podstawowym elementem każdej interakcji jest gest elementarny, czyli ta reakcja na bodziec, która jest spontaniczna, nieświadoma, nie wyrachowana.

To co różni ludzi od zwierząt to drugi poziom interakcji czyli symbole znaczące. Wiążą się one z intencjami do podjęcia interakcji. Bodziec pozostaje tu na dalszym planie. Symbole znaczące były efektem ewolucji gestów - powstają kiedy pojawia się świadomość istnienia jakiegoś gestu. Socjologowie badają przede wszystkim symbole znaczące.

Z symboli znaczących powstaje język rozumiany jako system znaczeń uformowanych i utrwalonych przez jednostki. Najwyższym etapem ewolucji człowieka jest myślenie abstrakcyjne. Mead definiował je jako gesty oderwane od rzeczywistej sytuacji.

• Na tych założeniach Mead oparł koncepcję osobowości społecznej. Osobowość ma genezę społeczną - człowiek jest jaki jest ze względu na interakcje.

Etapy tworzenia osobowości:

1. dialog wewnętrzny

2. dialog zewnętrzny

3. osobowość

W trakcie interakcji jednostka funkcjonuje na różnych poziomach. Obserwuje ona pozostałych członków interakcji oraz samego siebie.

Każdą interakcję można określić jako pewnego rodzaju grę - jednostka musi odnaleźć siebie jako część pewnej całości. Wg Meada każda interakcja jest większą całością, w której jednostki muszą rozpoznać się jako jej część. Interakcje społeczne w przeciwieństwie do prawdziwych gier nie mają zapisanych reguł, tworzone są ad hoc (na potrzeby sytuacji). Jednostki indywidualnie tworzą reguły i interpretacje.

Rola społeczna to rozpoznanie swojego miejsca w interakcji.

Osobowość człowieka to suma wszystkich ról społecznych jakie jednostka zna. W dużej mierze rozpoznanie roli zależy od innych ludzi.

Człowiek z natury jest istota refleksyjną, a zatem analizuje to co postrzega. W umysłach jednostek ludzkich z sumy innych postrzeganych jednostek powstaje tzw. „uogólniony inny”.

Osobowość rozbija się na 2 części (nazwane z jęz. angielskiego):

• Me - suma wyobrażeń na temat siebie, w odniesieniu do innych osób (ja obserwowany od zewnątrz)

• I - to jaka jednostka jest niezależnie od sytuacji. Jest to część o tyle świadoma, o ile jednostka potrafi odróżnić siebie od społeczeństwa.

Pierwotne jest Me, a z niego powstaje I jako pierwiastek indywidualny.

• Instytucje społeczne zdaniem Meada to pewne utrwalone formy komunikowania się. Mead wprawdzie podkreślał zmienność i niestałość życia społecznego, ale pewne trwałe formy jednak istnieją.

• Społeczeństwo istnieje wszędzie tam, gdzie istnieje grupa społeczna. Różnica między małą grupą społeczną, a np. narodem polega wyłącznie na stopniu skomplikowania układów.

3 poziomy kontroli w skali makro:

1. kontrola jednostki nad swym postępowaniem

2. kontrola społeczeństwa nad swoim rozwojem

3. kontrola społeczeństwa nad światem przyrody

• Cechy ujęcia rzeczywistości społecznej wg Meada:

• ujęcie humanistyczne - wszystkie zjawiska widzimy jako efekty działania świadomości

• ujęcie interakcjonistyczne - interakcje jako podstawowe pojęcie analizy zjawisk społecznych

• ujęcie indeterministyczne - jednostki posiadają dużą autonomię i są zdolne do twórczości

• Kontynuatorzy koncepcji Meada

Nurt interakcjonizmu symbolicznego (zainicjowany koncepcją Meada)

• H.Blumer

• E.Goffmann

Nurt socjologii wiedzy - Mead przyjmował, że myślenie ludzkie i struktury społeczne, to 2 elementy, które wzajemnie na siebie oddziałują.

WYKŁAD 21 (22.04.1999)

SZKOŁA CHICAGOWSKA

• Socjologia początku XX wieku (lata 30 i 40) była socjologią opisową:

• programowe odejście od teorii badań społecznych

Badania trzeba skoncentrować na społecznościach lokalnych jako reprezentantach całego społeczeństwa.

Społeczność lokalna jest wyróżniana przez terytorium. Jest to bardzo ważny element życia społecznego, mikrokosmos w którym odbija się reszta społeczeństwa.

Badając jedną społeczność lokalną można odkryć pewne formy i prawidłowości, które występują w każdej innej społeczności.

Techniki badań (zaczerpnięte z antropologii kulturowej i etnologii):

• obserwacja uczestnicząca

• wywiady kierowane (rozmowa bezpośrednio nakierowana na pewien cel)

• unikano technik statystycznych (nie odkrywają one bowiem wzorów kultury)

• Założenia socjologii opisowej (orientacje):

1. Typologiczna - szukano pewnych typów, które mogłyby opisywać zastana rzeczywistość np. miasto, wieś, wspólnota, stowarzyszenie, grupa pierwotna i wtórna

2. Ekologiczna - społeczność ujmowana na tle środowiska przyrodniczego. Zakłada się tu wpływ przyrody na życie społeczne i bada ten związek

3. Strukturalno - formalna - badanie rzeczywistości społecznej jako całości, systemu, który jest ściśle wewnątrz siebie powiązany. Wszystkie elementy mają pośrednio lub bezpośrednio wpływ na siebie.

• Szkoła chicagowska

1892 rok - założenie wydziału socjologii i antropologii - są to pierwsze podstawy instytucjonalne badań socjologii opisowej

W Chicago w tym okresie miała miejsce bardzo szybka urbanizacja, wzrost przestępczości i przyrost miejskiego proletariatu.. Na tym terenie działała grupa terenowych badaczy, której przewodził Robert Park.

Park i Burges są autorami „Wprowadzenie do nauki socjologii” oraz artykułu „Miasto - uwagi na temat badań zachowania ludzkiego w mieście”

Rozróżnienie 2 rodzajów badań:

1. social surwey - czysty opis tego co istnieje

2. sociological surwey - związane z socjologią i ważne dla niej badania, które prowadzą do okrywania praw socjologicznych

Programowo badacze tej szkoły zakładali badanie procesów urbanizacji, które wywołują zanik więzi. Głównym pytaniem przez nich stawianym było: jak w warunkach miejskich można uzyskać ład społeczny taki, jaki istniał zanim pojawiło się życie wielkomiejskie (czyli taki jaki Toennies opisywał w swojej „wspólnocie”).

W grupie społecznej wyróżniano 2 aspekty:

1. Comunity czyli wspólnota, zbiorowość oparta na wspólnym terytorium. Jest to twór społeczny w którym rządzi teoria ewolucji - jej wyznacznikiem jest terytorium, wyznaczające życie grupy. Współpraca ma tu charakter przejściowy i żywiołowy. Mamy tu do czynienia z jednostkami nastawionymi egoistycznie, między którymi rządzą prawa dżungli. Ten aspekt biologiczny nigdy nie występuje w czystej postaci.

2. Society czyli społeczność - jednostki współpracują świadomie, są solidarne, potrafią dążyć do wspólnego celu.

Zbiorowość terytorialna składa się z osób. Osoba to jednostka posiadająca swój status powiązany z normami, posiada „miejsce moralne”

Ważne są postawy jednostek, które w aspekcie kulturowym stanowią empiryczny przejaw osoby. Ważna jest tu rola społeczna, jaka jednostka przyjmuje.

Procesy elementarne - to dzięki nim odbywa się ewolucja od comunity do society:

1. Konkurencja - występuje na poziomie zbiorowości terytorialnych, ma miejsce w środowiskach ludzkich i zwierzęcych

2. Konflikt - forma przejawiania się konkurencji - element świadomości

3. Akomodacja - przystosowanie do sytuacji konfliktu

4. Asymilacja

• Podejście ekologiczne

1. Skupiska ludzkie są określone według jakiegoś wzoru przestrzennego - jest on podyktowany przez środowisko przyrodnicze

2. Terytorialnie wyróżnione strefy posiadają specyficzne wskaźniki np.: religię, mentalność, obyczaje, język, poziom dochodu, zawód itp.

3. Rzeczywistość społeczna jest dynamiczna, wiąże się ze zmianą terytorialną

4. Przedstawiciele tej szkoły przedstawiali wyniki swoich badań w sposób graficzny

Procesy w ramach których należy opisywać społeczności lokalne:

• centralizacja

• sukcesja

• koncentracja

• inwazja

FLORIAN ZNANIECKI (1882 -1958)

Dzieła:

„Cultural reality” (1919)

„Wstęp do socjologii” (1922(

„Socjologia wychowania”

„Miasto w świadomości i jego obywatele”

„Ludzie teraźniejsi, a cywilizacja przyszłości”

„Methods of sociology”

„Społeczna rola uczonych”

• Znaniecki w najszerszym zakresie interesował się kulturą, na tym właśnie tle stworzył koncepcję socjologii.

• Zdaniem Znanieckiego błędem jego poprzedników było traktowanie tworów kultury jako czegoś co już istnieje. Według niego twory kultury powstają lub zmieniają się w momencie ich obserwacji, wraz ze zmianą obserwującego je podmiotu. Aby opisać świat kultury nie należy opisywać przedmiotów kultury, lecz relacje między obiektem kultury, a ich badaczem. Przebieg procesu poznania nie jest całkowicie subiektywny, ale też nie do końca obiektywny - określił go jako względnie obiektywny.

Człowiek poznaje rzeczywistość kulturową na podstawie świata wartości.

Rzeczywistość kulturową należy badać uwzględniając, że należy ona do pewnych określonych podmiotów (bez nich nie istnieje).

Kultura ma wymiar historyczny, ponieważ podmioty są uwarunkowane historycznie. Tym niemniej istnieją pewne obiektywizacje (niezależne od historii) - są to systemy wartości.

Aby określić obiekt kultury należy umieścić go w powiązaniu z innymi obiektami kultury. Bezpośredni kontekst (jednostki ludzkie go oglądające i inne obiekty) nadaje sens obiektom. Konteksty tworzą systemy wartości.

Systemy kulturowe (z których składa się kultura) są różnorodne - religijne, symboliczne, estetyczne, prawne, ekonomiczne itd.

Całe społeczeństwo jako część kultury także składa się z szeregu drobnych systemów.

Znaniecki twierdził, że nie można badać całej kultury czy całego społeczeństwa, właśnie ze względu na mnogość różnych elementów.

• Na tym gruncie Znaniecki określił swoją koncepcję socjologii jako nauki. Uważał, że socjologia początku XX wieku jest podzielona na 2 nurty:

• nurt teoretyzowania

• nurt socjologii opisowej (nieuporządkowane gromadzenie faktów)

Swoją koncepcję socjologii przeciwstawiał Znaniecki obu tym nurtom.

Wszelkie nauki humanistyczne powinny opierać się na wzorach nauk przyrodniczych (czyli patrzeniu z zewnątrz), ale z uwzględnieniem współczynnika humanistycznego (świadomość jednostek)

Konsekwencje takiego ujęcia:

• wszelkie nauki o kulturze muszą być na nowo zinterpretowane w oparciu o współczynnik humanistyczny

• zmiana sposobu patrzenia na rzeczywistość kulturową (wszystko co widzimy, poddajemy określonej interpretacji, wynikającej z faktu, że rzeczywistość kulturowa jest tworzona przez czyjąś świadomość)

• należy rozszerzyć pojęcie danych dostarczanych podczas doświadczenia kultury:

dane zmysłowo dostrzegalne

dane ze sfery świadomości

• Pośród innych systemów kultury mieści się też system społeczny. Określa on wartości funkcjonujące w świecie między ludźmi. Inne systemy opisują relacje jednostek ludzkich wobec przedmiotów materialnych lub niematerialnych. System społeczny określa odniesienie jednostek do innych jednostek.

Socjologia zajmuje się badaniem systemów społecznych.

Wszelkie systemy kulturowe działają poprzez świadomość; system społeczny jest o tyle specyficzny, że zarówno podmiot, jak i przedmiot refleksji są obdarzone świadomością. Dlatego znaczenie czynnika ludzkiego w socjologii jest szczególnie duże.

Dzięki socjologii uzyskujemy pewną skrótową wiedzę na temat kultury, jako całości. Systemy społeczne w jakiś sposób stanowią uproszczony obraz całej kultury.

Socjologia powinna być równie ścisła, jak nauki przyrodnicze, ale z uwzględnieniem czynnika ludzkiego.

• Znaniecki podkreślał rolę świadomości ludzkiej i twierdził, że socjologia może tworzyć pewne ogólne wzorce. Jest to możliwe dlatego, że zjawiska społeczne są do pewnego stopnia zobiektywizowane i cechują się określona powtarzalnością.

Istnieją 3 rodzaje zjawisk:

1. kulturowe normy - są one podstawą rzeczywistości społecznej

2. kulturowe układy - systemy społeczne, pewne wzory, które powstają na podstawie norm

3. prawa przyczynowe działające na obszarze tych norm

Socjologia powinna opisywać strukturalne powiązania między tymi elementami.

• Można wyróżnić 5 poziomów dynamicznych układów społecznych.

1. Czynności społeczne

Jest to podstawowy rodzaj danych społecznych (danych, czyli tego co odbieramy).

• są to działania człowieka wobec innych ludzi

• z czynności społecznych wyłaniają się kolejne poziomy układów

• czynności społeczne mają małe znaczenie - to co widzimy w społeczeństwie to już wyższy poziom

• czynności społeczne nie dostarczają odpowiedzi dlaczego społeczeństwo wygląda tak, a nie inaczej

• w każdym społeczeństwie występują inne czynności społeczne

2. Stosunki społeczne

Stosunki społeczne to systemy czynności społecznych współzależnych ze względu na funkcje.

• powstają, gdy mamy do czynienia z grupą jednostek

• stosunki społeczne tworzą nową jakość, ale powstają na bazie czynności społecznych

• obserwując stosunki społeczne mamy do czynienia z ich wzajemnym nakładaniem się

• stosunki społeczne dzielą się na powtarzalne i niepowtarzalne

• socjologia powinna zwracać uwagę na te stosunki społeczne, które są względnie stałe i powtarzalne

• stosunki społeczne są wg Znanieckiego aksjonormatywnie uporządkowane tzn. uporządkowane ze względu na pewne wartości, z których wynikają określone normy

• aksjonormatywny porządek w społeczeństwie przejawia się w powtarzalności stosunków społecznych i jest podstawą społeczeństwa, którą socjologia powinna badać

• aksjonormatywny porządek jest obiektywną całością w społeczeństwie

3. Osoby społeczne

Osoby społeczne to pewne fragmenty rzeczywistości społecznej, w których przejawia się jednostka (role społeczne).

• rola społeczna to system normatywnych powiązań stosunków między jednostką, a jej środowiskiem społecznym

• rola społeczna określa społeczną osobowość jednostki, tworzy wzór jej kontaktów z otoczeniem

• rolę społeczną łatwo jest określić poprzez postawy jednostek w społeczeństwie

• rola społeczna jest przejawem ponad jednostkowego porządku normatywnego, cechuje ją trwałość i powtarzalność

• rola społeczna jest maską, przebraniem, które jednostka przybiera chcąc znajdować kontakty w społeczeństwie

• istnieje wiele nakładających się na siebie ról społecznych

• rola mówi coś o człowieku i grupach społecznych, ale nigdy nie podaje całości

• dynamiczność ról społecznych - przeobrażają się one w inne role, znikają, pojawiają się nowe

Pojęcie osobowości społecznej - jest to suma wszystkich ról społecznych, z których wynikają stosunki społeczne wobec innych ludzi (osobowość ekonomiczna, techniczna itd.)

4. Grupy społeczne

Grupa społeczna istnieje, jeśli istnieją jednostki, które uważające się za jej członków

• Znaniecki odrzuca koncepcję socjologii jako nauki o grupach społecznych

• jednostka funkcjonuje w wielu grupach społecznych

• wpływ grupy na osobowość jednostki jest niewielki

• grupa społeczna stanowi element rzeczywistości społecznej trudny do opisania

• typy grup społecznych: pierwotne, genetyczne, religijne, kulturowe (wyróżniane ze względu na to, jaki system kulturowy określa działania grupy)

5. Społeczeństwo

Społeczeństwo to zjawisko dominacji jednej grupy społecznej. Jest to twór, w którym nakładają się wpływy różnych grup społecznych.

• typologia społeczeństw: plemienne, polityczne (państwo), religijne (Kościół), kulturalne (naród) i społeczeństwo światowe (obejmuje wszystko)

• Wnioski metodologiczne płynące z ujęcia Znanieckiego:

Znaniecki odróżniał 2 pojęcia związane z indukcją czyli badaniem szczegółów (i przechodzeniem od nich do całości):

• indukcja analityczna - badanie pojedynczego przypadku poparte głęboką analizą

• indukcja enumeracyjna - wylicza się widoczne zewnętrzne fakty (Znaniecki ją odrzucał)

Źródła danych:

1. wewnętrzne doświadczenie badacza

2. obserwacja bezpośrednia lub pośrednia

3. osobiste doświadczenia innych ludzi

4. obserwacja i uogólnienia dokonane przez innych ludzi

Głównym zadaniem socjologii jest intersubiektywizacja danych czyli opisanie danych indywidualnych w kategoriach obiektywnych.

KARL MANNHEIM

Dzieło:

„Ideologia i utopia” (1929)

• K. Mannheim był jednym z uczestników tzw. Szkoły frankfurckiej. Była to instytucja powołana do badań nad życiem społecznym, dla których punktem wyjścia były koncepcje Marksa. Innymi jej przedstawicielami byli m.in. Fromm i Markus (przywódca ideowy młodzieżowych buntów z lat 60-tych XX wieku).

• Koncepcja Mannheima jest częścią socjologii wiedzy.

2 ujęcia struktur społecznych:

• ujęcie od wewnątrz - ujęcie zjawiska społecznego tak, jak jest ono ujmowane przez jego uczestników (subiektywnie)

• ujęcie z zewnątrz - ujęcie tego samego zjawiska społecznego na tle całości społeczeństwa lub w odniesieniu do kontekstu.

Np.: pojęcie wolności było w różnych okresach rozumiane bardzo różnie. W ujęciu od wewnątrz interesuje badacza, jaką funkcję spełnia ono w każdym konkretnym wypadku. W ujęciu od zewnątrz pojęcie wolności powinno być natomiast rozpatrywane szerzej (obiektywnie).

• Mannheim uważał, że socjolog powinien ujmować zjawiska społeczne patrząc na ich prawdziwe znaczenie. Stwierdził on, że jeśli rzeczywistość społeczną będziemy obserwować obiektywnie, to zauważymy, iż najważniejszym jej elementem jest myślenie, czyli proces subiektywny. Aby wyjaśnić rzeczywistość społeczną, trzeba wyjaśnić jak ludzie myślą, jak tworzą wiedzę.

• Mannheim był przekonany, że budowanie wiedzy ludzkiej ma charakter kolektywny. Bez względu na to, co sądzą jednostki, proces myślenia jest uwarunkowany pewnymi obiektywnymi zjawiskami np. indywidualnym losem człowieka, dostępnością dóbr materialnych itp.

Każda wiedza ma aspekt obiektywny (jest budowana przez społeczeństwo) i subiektywny (jednostki sądzą, że myślenie jest ich indywidualnym wytworem).

Głównym przedmiotem socjologii jest fakt, dlaczego ludzie myślą tak, a nie inaczej.

Myślenie jest ideologią - jest uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi (podobnie twierdził Marks).

2 ujęcia pojęcia ideologii (wg Szackiego):

• w rozumieniu partykularnym - każdy pojmuje siebie jako część społecznej rzeczywistości, każdy ma swoją ideologię, która jest różna od ideologii innych grup i jednostek i służy do walki z nimi

• w rozumieniu całościowym - istnieje ogólne przekonanie, że każda myśl jest zrelatywizowana społecznie (każdy widzi rzeczywistość społeczną, tak jak pozwalają mu na to warunki społeczne)

Mannheim krytykował Marksa, z jego wiarę w istnienie jakiejś formy wiedzy postawionej ponad wszystkimi ideologiami (świadomość proletariatu). Mannheim uważał, że nie istnieje ani prawda, a dobra ideologia. Wszelka wiedza jest ułomna, właśnie ze względu na jej społeczne uwarunkowania. Możemy obserwować rzeczywistość społeczną jako zespół procesów splatania się i walki wielu ideologii i różnych rodzajów typów wiedzy.

• Mannheim wyróżnił 5 dominujących w społeczeństwach sposobów myślenia (ideologii):

1. Konserwatyzm biurokratyczny - zawsze należy opierać się na sprawdzonych wzorach, unikać innowacji ( ponieważ są one niebezpieczne), Jego przedstawiciele zadają pytanie: „jak powinno coś wyglądać ?”, a nie „ dlaczego coś wygląda tak czy inaczej ?”. Jest to ideologia administratorów, wszystkich tych, którzy zajmują się zarządzaniem (wśród nich dominuje).

2. Konserwatyzm tradycyjny - społeczeństwo traktowane jest jako harmonijnie rozwijająca się roślina, wszystko jest z góry określone. Wartość ma tylko to, co uświęcone tradycją. Każdy ma swoje miejsce w społeczeństwie, zmiany powinny odbywać się powoli, nie naruszając stanu równowagi. Jest to głównie ideologia arystokracji, duchownych i posiadaczy ziemskich.

3. Liberalizm burżuazyjny - każdy powinien mieć możliwości dowolnego kształtowania swojego losu, działać na własną odpowiedzialność. Nikomu nie należy w tym ani przeszkadzać, ani pomagać. Różnice między jednostkami polegają na nierównych zdolnościach wrodzonych i nierównych skutkach podejmowanych wyborów. Jest to ideologia przedsiębiorców.

4. Myśl socjalistyczna - w społeczeństwie konflikt jest nieunikniony, ponieważ zawsze będzie istniał podział na lepiej i gorzej sytuowanych. Każda jednostka musi opowiedzieć się po jednej z antagonistycznych. Nie ma żadnego myślenia społecznego, które nie faworyzowałoby jakiejś grupy społecznej. Jest to ideologia robotników.

5. Faszyzm - jest to dalszy etap w rozwoju myśli socjalistycznej. Jeśli walka jest nieunikniona, to przy ocenie rzeczywistości społecznej mamy do czynienia z relatywizmem, każdy ma swoje racje i dlatego trzeba za wszelką cenę znaleźć się w gronie lepiej sytuowanych. Jest to ideologia wszystkich niedostosowanych do istniejącego systemu społecznego.

Każda grupa jest w jakiś sposób uwikłana w te ideologie, ponieważ każda ma swoje interesy.

O wyborze ideologii decyduje:

• położenie klasowe

• grupy statutowe (stany wg Webera) do których należy jednostka

• grupy zawodowe (uprawianie zawodu w dużej mierze determinuje sposób myślenia)

• indywidualne uwarunkowania egzystencjalne

• pokolenie (istnieją pewne megatrendy, style myślenia pojawiające się w różnych pokoleniach)

• W końcowym okresie twórczości Mannheim próbował zmodyfikować swoją teorię, aby nie miała ona tak pesymistycznej wymowy (tzn. relatywizm, nie ma prawdy, jednostka jest więźniem grupy). Stworzył zatem kilka koncepcji m.in.:

• koncepcja inteligencji, jako grupy wolnej od tych uwarunkowań społecznych, które dotyczą innych grup, ponieważ jej celem jest odkrywanie obiektywnej prawdy (są to osoby zatrudnione do ujmowania obiektywnej prawdy)

• specyficzne ujęcie wartości - można mówić o wartościach obiektywnych, czyli takich, które pozostają w harmonii z rzeczywistością (lepsze są te ideologie, które bardziej niż inne przystają do rzeczywistości)

Superego - „super jaźń”

1. Zbiór treści w których człowiek twierdzi jaki chciałby być

2. Sfera kultury zinternalizowana w człowieku. Każda kultura tworzy wizję człowieka idealnego czyli takiego jaki jest potrzebny społeczeństwu

Id

Tu realizuje się proces pierwotny. Jest to podświadomość, wrodzone, pierwotne instynkty

Ego

Jaźń, świadomość, poczucie „ja”, określenie siebie

---