Filozofia czyli umiłowanie mądrości jest refleksją nad rzeczywistością. Jako, że rzeczywistość jest bardzo złożona, filozofia, aby ją ogarnąć we wszystkich aspektach dzieli się na wiele dziedzin (działów).

Ontologia (metafizyka)

zgodnie z Lexicon Philosophorum (1613), nauka o "pierwszych zasadach i ostatecznych przyczynach" bytu. W takim ujęciu nauka o bycie jako takim, której zadaniem jest dociekanie natury wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli "tego, co jest", zarówno w sferze realnej - przedmioty, zdarzenia, fakty - jak też wyabstrahowanej - pojęcia, kategorie, terminy.

Epistemologia (gnoseologia, teoria poznania)

w granicach tej dziedziny mieszczą się pojęcia dotyczące poznania bytu. Usiłuje ona sformułować odpowiedź na pytania: czym jest poznanie, jaka jest jego geneza, jakie są jego warunki, czym jest podmiot, przedmiot i akt poznania, czy istnieją granice poznania. Prawie każdy filozof przedstawia własną teorię dotyczącą tych kwestii. Ogólnie można stwierdzić, że teorie poznania dzielą się na racjonalne, przyjmujące za kryterium poznania sprawdzalność lub falsyfikowalność wysuwanych twierdzeń (np. Arystoteles), i irracjonalne, uznające za kryterium poprawności specyficzne przeżycie poznawcze, np. oświecenie, ekstazę itp. (np. Plotyn). Jedne z nich upatrują źródło poznania w doświadczeniu zmysłowym (np. J. Locke), inne w działalności rozumu (np. Kartezjusz). Z teorią poznania wiążą się takie pojęcia, jak sceptycyzm, polegający na podaniu w wątpliwość twierdzeń, i agnostycyzm, negujący możliwość poznania całej rzeczywistości lub jej części.

Aksjologia

ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania

Antropologia filozoficzna

dziedzina filozofii, której głównym przedmiotem jest człowiek. Ujmuje go wieloaspektowo, w wymiarach metafizyczno-ontologicznym, moralno-etycznym, estetycznym, psychologicznym, społeczno-kulturowym itd., próbując zarazem dać całościową odpowiedź na pytanie o to, kim jest, i określić jego strukturę ontyczną oraz miejsce wśród innych bytów. Rozwija się od starożytności, w większym lub mniejszym związku z pozostałymi dyscyplinami filozofii, a także z antropologią biologiczną i kulturową, psychologią, socjologią, medycyną, zyskując niekiedy - np. w humanizmie, w filozofii życia czy w egzystencjalizmie - znaczą autonomię. U jej podstaw leży przekonanie o specyficzności związanej z człowiekiem problematyki filozoficznej, wynikające często z przyjętych wcześniej przesłanek światopoglądowych, zwł. religijnych (antropologia biblijna, bądź religijna). Może mieć, ale nie zawsze ma charakter antropocentryczny. W niektórych ujęciach przyjmuje postać metanauki, tj. metodologii nauk szczegółowych traktujących o człowieku, lub ich swoistego uogólnienia. Może rozwijać wątek praktycystyczny, stając się tzw. sztuką życia i zbliżając do prakseologii.

Etyka

nauka o moralności, zajmująca się wyjaśnieniem i ustalaniem takich kategorii, jak dobro i zło, odpowiedzialność, sumienie, powinności oraz wytyczaniem zasad i norm moralnego postępowania. Dzieli się na aksjologię (teorię wartości) i deontologię (naukę o powinnościach). Obserwując rzeczywistość, można zauważyć, że istnieją ścisłe związki między moralnością, a polityką. Wyróżnić można cztery sposoby zachowania w zależności od przyjętych zasad:

1. nadrzędność norm moralnych nad politycznymi - zakłada, iż jednostka (polityk) powinna być wierna uznawanym zasadom moralnym;

2. nadrzędność polityki nad moralnością - oznacza, że interes polityczny jest ważniejszy niż obowiązujące zasady moralne; makiawelizm;

3. polityka i moralność są niezależne (autonomiczne) - działanie polityczne tylko do pewnego stopnia poddane jest ocenie moralnej, a akceptowanie przez jednostkę autonomiczności polityki i moralności jest równoznaczne z jej odcinaniem się od spraw bieżącego życia społecznego i politycznego; klerkizm;

4. między celami polityki a zasadami moralnymi istnieje wzajemna więź - formy aktywności politycznej jednostki powinny być oceniane z punktu widzenia moralnego, ale zarazem normy moralne nie mogą hamować osiągnięcia celu politycznego.

Estetyka

jedna z dziedzin filozofii teorii wartości obok etyki, która zajmuje się zagadnieniami piękna i brzydoty, harmonii i dysharmonii. Zaczątki estetyki odnajdujemy u sofistów (sensualizm, relatywizm), utworzona przez nich estetyka zajmowała się głównie teorią poezji i operowała trzema pojęciami: naśladownictwa, iluzji i oczyszczenia.

Filozofia społeczna

dział filozofii związany z życiem społecznym człowieka. Nauka o zasadach życia społecznego, a także filozoficzna analiza rzeczywistości społecznej.

Ogólna charakterystyka stanowisk ontologicznych

Monizm

w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).

Dualizm

pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).

Pluralizm

w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).

W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te zostały nazwane pluralizmem infinistycznym.

W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F. Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M. Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.

Wyjaśnij znaczenie terminu „ARCHÉ”

(Tales, Anaksymander, Anaksymenes)

Arché

jedno z podstawowych pojęć filozofii greckiej, wprowadzone jeszcze przez presokratyków (filozofowie jońscy), odpowiednik terminu zasada.

Zasada, arché, pierwsza zasada, prazasada

jedno z najdawniejszych i najistotniejszych pojęć filozoficznych, oznaczające element, grupę elementów, zjawisko (np. woda u Talesa, nieskończoność u Anaksymandra, Bóg w filozofii Ch. Wolffa, ścieranie się przeciwieństw w systemach dialektycznych G.W.F. Hegla i K. Marksa), które zgodnie z etymologią słowa zasada (i greckiego arché) znajduje się zarazem u początków i u podłoża albo pewnej wybranej sfery rzeczywistości, albo - najczęściej - wszystkiego, co jest. Pytanie o arché, jakie postawili sobie filozofowie jońscy, zapoczątkowało w VII w. p.n.e. dzieje filozofii europejskiej.

Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.)

filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody; kontynuator myśli Anaksymandera z Miletu, był podobnie jak on autorem dzieła Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zachował się z niego 1 fragment). Uważał, że prazasadę rzeczywistości (arché) stanowi powietrze lub tchnienie (tak jak dusza-oddech jest podstawowym elementem integrującym w przypadku człowieka). Z niego poprzez rozrzedzanie i zagęszczanie powstaje różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie - rzadkie powietrze jest ogniem, w miarę gęstnienia przekształca się kolejno w wiatr, chmury, wodę, ziemię, kamienie itd. Wszystkie te zmiany dokonują się dzięki wiecznemu ruchowi.

Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.)

filozof grecki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody, uznawany za autora pierwszego w Grecji dzieła filozoficznego: Peri fyzeos ("O przyrodzie" - zaginęło). Za prazasadę całej rzeczywistości (arché - termin wprowadzony przez Anaksymandra) uznał tzw. apeiron, czynnik nieskończony i nieokreślony, zawierający w sobie wszelkie przeciwieństwa, które wyłaniając się zeń, rozdzielając i ścierając, utworzyć miały świat przyrody; przyczyną tego procesu był odwieczny wirowy ruch prazasady.

Anaksymander dokonywał wielu obliczeń astronomicznych, konstruował też zegary słoneczne; opracował ponadto pierwszą grecką mapę ziemi i morza oraz pierwszy model świata (rodzaj planetarium).

Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.)

filozof, matematyk i astronom grecki, jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej. Rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Przypisuje mu się wiele twierdzeń (m.in. twierdzenie Talesa, dzięki któremu miał wyznaczyć wysokość piramidy). Uchodzi za ojca matematyki. Znane mu były zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, umiał też przewidzieć zaćmienia Słońca. Uważany za pierwszego greckiego filozofa.

Podstawowym pytaniem Talesa, jak i innych jońskich filozofów przyrody, było pytanie o "arché", czyli początek, podstawę, osnowę i strukturę świata. Twierdził, że arché to żywioł wody, wszystko z niej pochodzi i do niej powraca - wniosek wyciągnął nie odwołując się do mitów, lecz do obserwacji. Jońscy filozofowie przyrody zwani byli hilozoistami (od greckiego hyle - "materia" i zoon - "życie"), ponieważ głosili, że materia świata jest ożywiona.

Rozwiń myśl Heraklita

Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.)

filozof grecki, ojciec dialektyki. Przedstawiciel tzw. jońskiej filozofii przyrody. Dzieło jego (z którego zachowało się 130 fragmentów) składało się z trzech traktatów: kosmologicznego, politycznego i teologicznego.

Za podstawę i zasadę istnienia Wszechświata uważał ogień i jego przemiany. Był przekonany o zmienności i zjawiskowości w świecie. Twierdził: "panta rhei" ("wszystko płynie"), "nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, jej wody bowiem się zmieniają, ciągle płyną". Teorię zmienności Heraklita z Efezu nazwano wariabilizmem lub heraklityzmem.

Wariabilizm

teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność. Oddaje ją w skrócie formuła: panta rhei (z greckiego - "wszystko płynie"), łączona z osobą Heraklita, uważanego za ojca wariabilizmu. Zgodnie z wariabilizmem nie ma nieruchomego, niezmiennego bytu (Parmenides z Elei), jest tylko będące, które podlega nieustannemu ruchowi i wciąż się staje.

Pogląd ten przedstawiany był pod rozmaitymi postaciami, z podaniem różnych przyczyn zachodzenia zmian (ścieranie się przeciwieństw, nietrwałość elementów tworzących rzeczywistość itp.).

Znalazł też swoje miejsce w rozważaniach wielu filozofów starożytnych, np. Empedoklesa (próbował uzgodnić wariabilizm z poglądami eleatów), Platona (zmienność uważał za nieodłączną cechę świata rzeczy).

W średniowieczu powrócił w poglądach ortodoksyjnych myślicieli arabskich - mottekaleminów (XII w., którzy twierdzili, że nie ma w świecie praw ani składników stałych i nic samo z siebie choćby przez moment nie pozostaje takim, jakim jest, a jedynym twórcą i gwarantem względnej trwałości rzeczy jest nieograniczony niczym w swym działaniu Bóg).

W nowszych czasach wariabilizm stanowił składową m.in.: filozofii G.W.F. Hegla, materializmu dialektycznego K. Marksa i F. Engelsa oraz marksizmu-leninizmu, teorii H. Bergsona, poglądów A.N. Whiteheada, egzystencjalizmu.

Koncepcja Demokryta

Demokryt z Abdery, (ok. 460 - 370 p.n.e.)

filozof grecki, główny przedstawiciel starożytnego materializmu. Ok. 430 p.n.e. ogłosił teorię o atomistycznej budowie świata, stąd zwany jest ojcem materializmu.

Materializm

kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii.

W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub bytów.

Materialistyczna filozofia przyrody

kierunek w rozumieniu przyrody i jej praw nadany przez Demokryta i atomistów na przełomie V i IV w. p.n.e. Przedstawiciele tego kierunku, w przeciwieństwie do eleatów i finalistów, stali na stanowisku, że materialny Wszechświat, przyroda istnieje sama z siebie i należy ją rozpatrywać niezależnie od jakichkolwiek innych, domniemanych bytów.

Teoria Epikura w pojmowaniu przyczyn była mechanistyczna. Ruch atomów tłumaczyła ich ciężarem. W okresie średniowiecza materialistyczną filozofię przyrody rozwijają filozofowie szkoły z Chartres, a następnie ockhamiści w XIV w.

Dalszego rozwoju materialistycznej filozofii przyrody dokonują Galileusz, Kartezjusz, T. Hobbes, który przyjmował, że nie istnieje nic poza ciałami. Niematerialne substancje, uznał za fikcję. Stał się twórcą nowożytnego materializmu.

W późniejszym rozwoju filozofii kierunek materialistycznej filozofii przyrody był kontynuowany m.in. pozytywistów, marksistów i behawiorystów.

Atomizm (atomistyczna budowa świata)

(z greckiego "atomos" - niepodzielny) pogląd, wg którego każdego rodzaju rzeczywistość - zarówno tzw. materialna, jak duchowa (psychiczna) - tworzą elementy proste: atomy. Także sposób tłumaczenia zjawisk, polegający na rozkładaniu ich na czynniki pierwsze.

1) Podstawy atomizmu filozoficznego stworzył w starożytności Leukippos, dojrzałą postać nadał mu Demokryt z Abdery. Zakładał, że istniejące odwiecznie, niezmienne i niepodzielne atomy poruszają się w przestrzeni, łącząc się w coraz to nowe przejściowe asocjacje, postrzegane jako rzeczy i zjawiska; odrzucał hipotezę rozumnej siły kierującej światem, zaprzeczał potrzebie dzielenia go na materialny i duchowy. Poglądy atomistyczne rozwijał epikureizm i pyrronizm (Pyrron z Elidy), a w starożytnym Rzymie m.in. Lukrecjusz. W filozofii arabskiej reprezentowali je mutakallimowie w europejskim średniowieczu zaś szkoła chartryjska i zwolennicy ockhamizmu. Swoiste odmiany atomizmu stanowiły poglądy P. Gassendiego i monadologia G.W. Leibniza. Nowy kształt nadały mu odkrycia współczesnej fizyki, zwł.aszcza E. Rutherforda, N.H.D. Bohra i ich następców.

2) Atomizm logiczny to pogląd zakładający, że świat składa się z elementów prostych, które można ująć w tzw. zdania atomowe (składające się z nazw jednostkowych i orzeczników najniższego stopnia), zaś wszelkie związki zewnętrzne da się wyrazić w postaci relacji logicznych. Propagował go 1914-1924 B. Russell, a także, w pierwszym okresie, L. Wittgenstein.

Atomistyczna teoria materii

teoria stworzona przez greckich filozofów przyrody ok. V w. p.n.e. (Leukippos z Miletu, Demokryt), zakładająca, że materia zbudowana jest z małych niepodzielnych cząstek, zwanych atomami. W okresie średniowiecza teoria ta nie była popularna.

Odrodziła się w XVII w. dzięki pracom Gassendiego, natomiast jej rozkwit zapoczątkował J. Dalton, wprowadzając pojęcie ciężaru atomowego oraz określenie w składzie pierwiastka chemicznego masy atomowej i rozmiarów atomów. 1811 A. Avogadro wprowadził pojęcie gramoatomu i gramocząsteczki - mola. 1833 M. Faraday, odkrywając zjawisko elektrolizy, wykazał, że atomy posiadają ładunki elektryczne. 1869 D.I. Mendelejew opracował układ okresowy pierwiastków.

Na gruncie nowoczesnej teorii atomistycznej sformułowana została teoria kinetyczna materii (C.J. Maxwell, L.E. Boltzmanna), stając się podstawą wyjaśnienia przez A. Einsteina zjawiska ruchów Browna. 1896 J.J. Thomson odkrył elektron, M. Skłodowska-Curie - promieniotwórczość. 1900 M. Planck ogłosił teorię kwantową.

Atomizm psychologiczny

koncepcja, według której życie człowieka składa się z atomów psychologicznych (najprostszych, nierozkładalnych elementów, m.in. wrażeń, aktów woli, uczuć, bezobrazowych myśli) łączących się na zasadzie asocjacji. Atomizm psychologiczny funkcjonował w dwóch wersjach: świadomościowej i behawiorystycznej. Odmiana świadomościowa wywodziła się z koncepcji empirystycznych (J. Locke, D. Hume) oraz teorii fizycznych (atomistyczna teoria budowy materii).

Wśród jej zwolenników toczyły się spory o ilość i naturę atomów psychicznych, np. idiogeniści uznawali tylko jeden rodzaj atomów - wrażenia, allogeniści natomiast dopuszczali istnienie innych jeszcze składników świadomości - aktów myślowych i woli, elementarnych emocji. Odmiana behawiorystyczna wywodziła się z fizjologicznego rozumienia zachowania (behawioryzm) i traktowała je jako sumę nawyków (związków bodźca i reakcji). A.p. stał się przedmiotem ostrej krytyki ze strony przedstawicieli psychologii postaci i psychologii fenomenologicznej.

Atomizm społeczny

koncepcja, wg której społeczeństwo jest luźnym zbiorem nie powiązanych ze sobą jednostek, wtórnym w stosunku do jego elementów składowych (ludzi), a całością życia społecznego rządzi zasada autoregulacji, zapewniająca, w wyniku kolizji interesów indywidualnych, harmonię ogólną. Filozoficzne i społeczno-etyczne podstawy atomizmu społecznego wywodzą z XVIII-wiecznej filozofii oświecenia, w swej klasycznej postaci atomizm społeczny łączył się z utylitaryzmem i liberalizmem. W XIX w. teoria atomizmu społecznego znalazła odbicie w pracach klasycznej i liberalnej szkoły ekonomicznej. Z ekonomii przeniknęła następnie do socjologii.

Sofiści i ich program

Sofiści

powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.

Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).

Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.

Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację

Agnostycyzm (z greckiego "agnostos" - niepoznawalny)

w epistemologii stanowisko głoszące niepoznawalność wszystkiego (agnostycyzm powszechny - faktycznie sprzeczność sama w sobie) względnie jakiegoś przedmiotu lub pewnej kategorii przedmiotów (agnostycyzm częściowy). Nie należy go mylić ze sceptycyzmem.

Najważniejsze postaci agnostycyzmu: 1) zakresowy - wskazuje na niemożliwość poznania w skończonym czasie nieskończonej liczby stanów rzeczy cechującej Wszechświat; 2) psychologiczny - konstatuje słabość wszystkich (np. Ksenofanes, sofisci) bądź niektórych (np. D. Hume) władz poznawczych człowieka; 3) sceptyczny - z wielości rozwiązań tych samych problemów oraz licznych błędów w teoriach naukowych wnosi o definitywnej niemożności wiedzy doskonałej (np. docta ignorantia Mikołaja z Kuzy, zasada nieoznaczoności Heisenberga); 4) krytyczny - stwierdza istnienie sfer z natury niepoznawalnych (np. "rzeczy same w sobie" u I. Kanta). Istnieje ponadto agnostycyzm religijny akcentujący ograniczoność ludzkiego poznania Boga. Termin agnostycyzm wprowadził 1863 Th.H. Huxley.

Antropologia (z greki "ánthropos" - człowiek, "logos" - nauka)

biologiczna nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu (antropogeneza), rozwoju osobniczym i rodowym oraz zróżnicowaniu rasowym. Nazwę antrpologia wprowadził lekarz i teolog niemiecki Magnus Hundt (1449-1519) w dziele Anthropologium de hominis dignitate, natura et proprietatibus (1501). 1684 F. Bernier podał pierwszą naukową klasyfikację 4 ras ludzkich, dając początek antropologii jako nauce. 1760 P. Camper wprowadził do antropologii pomiary tzw. kąta twarzowego. 1776 J.F. Blumenbach wydał dzieło De generis humani varietate nativa, w którym przedstawił klasyfikację 5 ras ludzkich.

Podał ponadto definicję antropologii. 1824 W. Surowiecki opublikował pierwszą polską pracę antropologiczną Śledzenie początków narodów słowiańskich. 1842 A.A. Retzius opracował nową metodę klasyfikacji ras ludzkich (antropologiczne wskaźniki ilorazowe przy pomiarach czaszki). Metodykę antropologiczną rozwinął P. Broca, twórca francuskiej szkoły antropologicznej. 1858 założył on w Paryżu pierwsze laboratorium antropologiczne, 1859 - pierwsze Towarzystwo Antropologiczne. Wielkie znaczenie dla rozwoju antropologii miał także darwinizm.

1931 ukazała się praca E. Lotha Anthropologie des parties molles, przedstawiająca porównawcze badania antropologiczne mięśni i in. części miękkich. Antropologia jako całość wiedzy o człowieku obejmuje różne aspekty jego istnienia, wyróżnia się więc oprócz antropologii przyrodniczej antropologię filozoficzną, religijną, biblijną, kulturową i społeczną.

Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.)

filozof grecki, jeden z czołowych sofistów. Dokonał przewrotu w myśli filozoficznej, kierując ją od kosmologii ku zagadnieniom antropologii. W latach dojrzałych przebywał w Atenach, należał do grona przyjaciół Peryklesa.

Napisał Rozprawę polemiczną o prawdzie i bycie, poza tym był autorem prac gramatycznych, etyczno-społecznych, technicznych oraz dzieła O bogach, które stało się przyczyną wytoczonego mu procesu i spowodowało jego ucieczkę z Aten i śmierć w czasie podróży na Sycylię.

Protagoras z Abdery był inicjatorem minimalistycznej teorii poznania, zwolennikiem sensualizmu i relatywizmu. Twierdził, że poznanie jest względne, skoro opiera się na postrzeżeniach, gdyż postrzeżenia tej samej rzeczy bywają różne u różnych osób.

Uznając różnorodność zjawisk podkreślał, że także różnorodna i względna jest rzeczywistość. Konsekwencją relatywizmu poznawczego stał się rozwijany przez niego praktycyzm i konwencjonalizm. Protagoras z Abdery był też twórcą początków estetyki, głównie teorii poezji. Pozostawił po sobie wielu uczniów, w tym: Kseniadesa z Koryntu i Eutydema z Chios.

Sensualizm

pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.

Gorgiasz z Leontinoj, Gorgias (ok. 483 - 375 p.n.e.)

filozof grecki, słynny sofista i teoretyk wymowy. W 427 p.n.e. wysłany z poselstwem do Aten (w czasie wojny Syrakuz z Leontinoj) tam się osiedlił i prowadził nauczanie jako świetny mówca. Wprowadził do prozy greckiej wiele figur retorycznych.

W poglądach filozoficznych skłaniał się ku sceptycyzmowi. Przy dowodach korzystał z metody rozumowania Zenona z Elei: 1) nic nie istnieje. 2) gdyby jednak coś istniało, nie byłoby poznawalne. 3) gdyby nawet było poznawalne, nie można by tego przekazać.

Jest jednym z uczestników dyskusji w dialogu Platona Gorgiasz.

Sceptycyzm

pogląd filozoficzny polegający na wstrzymaniu się od wydawania sądów o rzeczywistości. Powodem takiej postawy jest przekonanie, że nigdy nie można znaleźć ani ostatecznej racji dla danego sądu, ani niepodważalnego kryterium prawdy.

Wiedza w ujęciu Sokratesa

Sokrates (469-399 p.n.e.)

filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta. W kwestiach politycznych był zwolennikiem demokracji.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji tez przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.

Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych

(z łacińskiego nativus - wrodzony, przyrodzony), przyjęte określenie poglądu filozoficznego dotyczącego genezy poznania, zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem.

Początki natywizmu znajdujemy u Platona. Uważał on, że myśl jest niezależna od postrzegania, choć występuje po postrzeżeniu. Natywizm u Platona oznacza więc, że wiedza wrodzona wyprzedza wiedzę opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miarę doświadczenia, formuje się stopniowo. Wynika to z faktu, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, stąd też wystarczy, że je sobie przypomni postrzegając. Dlatego wiedzę wrodzoną nazywa anamnezis - przypomnienie.

W opozycji do tak rozumianego natywizmu pozostawali: Arystoteles, sceptycy i stoicy.

Rozumienie natywizmu zostało zmodernizowane przez św. Augustyna poprzez wprowadzenie pojęć: prawdy wieczne i iluminizm. By prawdy te poznać, człowiek powinien skoncentrować się na swoim wnętrzu. Prawdy wieczne istniejące poza człowiekiem miały charakter ponadczasowy i istniały obiektywnie, a poznanie ich wymagało oświecenia pojętego jako fakt nadprzyrodzony, wynikający z dzieła łaski, która przypada dobrym, posiadającym czyste serce.

Teoria natywizmu została odrzucona przez św. Tomasza z Akwinu.

Odrodziła się w filozofii Kartezjusza (R. Descartes), który wprowadził pojęcie idei wrodzonych (ideae innatae), czyli urodzonych razem z nami. Idee wrodzone nie są wynikiem działania na umysł przedmiotów zewnętrznych, lecz: 1) należą do umysłu jako jego własność. 2) są niezależne od woli. 3) są jasne i wyraźne. 4) nie są jednak stale obecne w umyśle. 5) są tylko dyspozycją do pewnych przedstawień, rozumianą jako zdolność umysłu do ich wytwarzania. 6) ich cechą jest nie tylko stałość, lecz także niezawodność.

Teorie natywizmu zostały skrytykowane i w całości odrzucone przez J. Locke'a, twierdzącego, że nasza wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Przyjmując zaś arystotelesowsko-tomistyczną maksymę: Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu (Nie ma nic w umyśle, czego nie było w zamyśle), podkreślał, że umysł sam przez się jest nie zapisaną tablicą tabula rasa.

Poglądy I. Kanta przeszły ewolucję od natywizmu do aprioryzmu.

Aprioryzm

w filozofii pogląd wg którego poznanie możliwe jest przed doświadczeniem, tj. a priori. Wyróżnia się aprioryzm skrajny, występujący w filozofii starożytnej, np. u Parmenidesa i Platona, traktujący poznanie a priori jako jedyne w pełni wartościowe, oraz aprioryzm umiarkowany, obecny w filozofii nowożytnej, reprezentowany m.in. przez I. Kanta i zwolenników fenomenologii, zakładający istnienie poznawczo wartościowej wiedza apriorycznej, którą, obok sądów analitycznych, budują sądy syntetyczne a priori. Aprioryzm, stanowiący przeciwieństwo aposterioryzmu, zw. jest też racjonalizmem.

Racjonalizm (genetyczny)

(z języka łacińskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsądny") termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

Tego rodzaju pogląd szczególnie dobitnie formułowali przedstawiciele francuskiego oświecenia ("wieku rozumu"), którzy postulowali rozwój poznania naukowego jako wiedzy niezależnej od dogmatów czy tradycji. Choć często krytykowali chrześcijaństwo i instytucje kościelne, nie odrzucali religii.

Wysuwali także postulaty stworzenia religii wywodzącej się z rozumu (którą wysoko cenił np. Wolter), nie odwołującej się do autorytetów i objawienia (deizm). Tak rozumiany racjonalizm oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem, odrzucaniem przesądów, uprzedzeń, fanatyzmu.

Idealizm myśli platońskiej

Platon (ok. 437-347 p.n.e)

filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra.

W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.

Platon rozwinął naukę o:

1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.

MIT JASKINI PLATOŃSKIEJ

Idea

1) pojęcie, jakie człowiek tworzy w stosunku do czegoś. Idea ma charakter intelektualny - różni się więc od uczucia. Wyrażanie idei, w odróżnieniu od wyrażania uczucia, wyklucza fanatyzm.

2) w filozofii, pojęcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na podstawie twierdzenia zawartego w poglądach Sokratesa, że w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna.

Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea).

W filozofii nowożytnej idea zaczęła oznaczać bezpośredni przedmiot poznania (myśl), treść świadomości. Przez G.W.F. Hegla była rozumiana jako zasada wszelkiego bytu. W filozofii materialistycznej jako odbicie (odzwierciedlenie) w umyśle ludzkim obiektywnie istniejącej rzeczywistości.

2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.

3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.

4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.

5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.

6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.

7) państwie.

8) pięknie, sztuce, twórczości, czyli estetykę.

Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:

1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.

2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.

3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.

4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.

5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.

Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna. Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.

Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.

Metafizyka Arystotelesa

Arystoteles (384-322 p.n.e.)

filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego, później w Stagirze. 335 p.n.e. powrócił do Aten, gdzie założył szkołę filozoficzną: Likejon. 323 p.n.e. zagrożony przez stronnictwo antymacedońskie schronił się w Chalcynie; spędził tu resztę życia. Początkowo zwolennik Platona, wykształcił szybko zręby własnej doktryny.

Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości.

W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.

Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga. Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego: duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście (eudajmonizm).

Arystoteles należy do najwybitniejszych postaci w dziejach filozofii (w średniowieczu zw. go po prostu Filozofem). Jego pisma uporządkował i skatalogował ok. 70 p.n.e. Andronikos z Rodos. Do ważniejszych należą (w nawiasach daty wyd. pol.): Kategorie i Hermeneutyka (1975), Topiki (1978), Metafizyka (1983), Fizyka (1968), O niebie (1980), O duszy (1972), Etyka nikomachejska (1956), Polityka (1953), Poetyka (1887, nowe tłum. 1983), Zachęta do filozofii (1988).

Metafizyka (z greckiego ta metá ta physiká)

czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa.

Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.

Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.

Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.

Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.

Do wybitnych metafizyków należy zaliczyć A. Fouilléego, który usiłował idee Platona uzgodnić z materializmem.

Metafizyka znalazła także swoje uzasadnienie w irracjonalistycznym intuicjonizmie H. Bergsona.

Substancja

jedna z podstawowych kategorii filozoficznych. Przez substancję rozumie się byt samoistny, taki, który "opiera się sam na sobie", nie potrzebuje do swego zaistnienia impulsu z zewnątrz. Substancja stanowi podstawę dla przypadłości (atrybutów i cech), które ją określają, sama natomiast nie określa niczego. Arystoteles uważał za substancję rzeczy realne, Platon - idee.

Przypadłość

akcydens pojęcie wprowadzone do filozofii przez Arystotelesa. Określa zespoły jakości, kwantów lub stosunków różnego rodzaju odnoszących się do rzeczy, zwanych również kategoriami. Przypadłości mogą istnieć tylko w związku z rzeczami, ale nie są "substancją", tę bowiem stanowią tylko rzeczy konkretne.

Forma

pojęcie filozoficzne wprowadzone w filozofii Arystotelesa, który uznając, że materia obejmuje wszystko co nie jest formą, lecz zjawiskiem nieokreślonego podłoża, "ponieważ o sobie nie orzeka", utworzył nowe pojęcie "formy".

Treść pojęcia substancja utożsamił z formą, jaką uzyskiwała w rozwoju. Forma jest cechą substancji kształtującej się i trwającej. Może podlegać zniszczeniu (jak np. z chwilą strzaskania posągu), materia zaś jest niezniszczalna.

Po Arystotelesie pojęciu formy jest nadawane różne znaczenie, np.:

1) u stoików forma była pojmowana jako czynny, ale materialny pierwiastek bytu, źródło ruchu i życia,

2) u Tomasza z Akwinu forma jest pojmowana jako modele konkretnych przedmiotów istniejące przed

rzeczami w boskim umyśle,

3) w filozofii I. Kanta pojęcie formy nabrało szczególnego znaczenia, jako "aprioryczne formy oglądu" dane umysłowi.

Materia

w filozofii - jedna z podstawowych kategorii, stanowiąca często o podziale filozofii na kierunki, szkoły i nurty. Rozważania o materialności świata i o materii stanowiły przejście od mitologii do nauki, od religii do filozofii.

Zapoczątkowali je greccy myśliciele na przełomie VII i VI w. p.n.e., rozwinęli: Parmenides i eleaci, usystematyzował Arystoteles.

Pierwsi filozofowie nie używali jeszcze terminu "materia", zajmowali się nią w znaczeniu zbioru konkretnych ciał. Empedokles poszukiwał prostych "pierwiastków" materii i w ten sposób przygotował podstawę rozważań natury chemicznej. Demokryt z Abdery i atomiści stworzyli koncepcję atomistycznego ustroju materii, która z czasem stała się podstawą rozwoju istotnego kierunku w fizyce.

Dla Arystotelesa materią jest to, co istnieje odwiecznie, lecz o sobie nie orzeka, czyli to, co w substancji nie jest formą. Twierdził on, że materia, tak samo jak idee, nie istnieje samodzielnie, jest jedynie abstrakcją - kategorią, pojęciem, którym posługuje się filozofia i nauka. Naprawdę wg niego istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Taki pogląd nazwano hilemorfizmem. Przez Filona z Aleksandrii materia była rozumiana jako czynnik zła, takim też pozostała w rozważaniach teologicznych.

Akt i możność (teoria aktu i możności)

(łacińskie "actus et potentia"), integralne składowe każdego bytu (z wyjątkiem Boga bądź szerzej - absolutu), z których pierwsza, czyli akt, jest elementem czynnym, determinującym, druga zaś, możność - biernym, determinowanym; inaczej: akt stanowi spełnienie czy wykonanie tego, co jako możność pozostaje realną dyspozycją konkretnego bytu jednostkowego. W obrębie takiego bytu akt i możność muszą przynależeć do tego samego porządku - substancji albo przypadłości.

Akt ma się do możności tak, jak forma do materii lub istnienie do istoty Twórca teorii aktu i możności Arystoteles, traktował ją jako rozwiązanie sprzeczności między skrajnymi i jego zdaniem nieadekwatnymi koncepcjami Parmenidesa z Elei i Heraklita z Efezu. Tłumaczyć miała fakt pluralizmu i ruchu w świecie, i jako taka odgrywa nadal ważną rolę w filozoficznym ujmowaniu rzeczywistości.

Entelechia

1) wg filozofii Arystotelesa dusza posiadana przez każdą rzecz dzięki własnej formie, która nadaje jej celową jedność substancjonalną. W organizmach żywych entelechia oznacza źródło i początek ruchu wewnętrznego, uważanego przez Arystotelesa za wyraz życia. Entelechia w organizmach jest trojaka: roślinna (odżywianie się i rozmnażanie), zwierzęca (możliwość doznawania wrażeń i poruszania się), ludzka (rozum),

2) w filozofii XIX i XX w., zwłaszcza u witalistów, siła życiowa kierująca przebiegiem zjawisk w świecie organicznym.

Arystotelizm

1) Filozofia Arystotelesa.

2) Koncepcje i nurty filoz. nawiązujące do całości lub części poglądów Arystotelesa. W starożytności arystotelizm reprezentowali początkowo działający w Likejonie w IV/III w. p.n.e. tzw. perypatetycy: Teofrast z Eresos, Eudemos z Rodos, Dikajarchos z Messyny, Arystoksenos z Tarentu, Straton z Lampsakos, Kritolaos z Faselis; kontynuowali gł. rozpoczęte przez mistrza badania w zakresie nauk szczegółowych. W I w. p.n.e. traktaty logiczne Arystotelesa komentował Andronikos z Rodos (który uporządkował też jego spuściznę), Metafizykę - Eudoros, teksty etyczne zaś Aspasios. W II/III w. komentarz do całości pism Stagiryty opracował w duchu naturalistycznym Aleksander z Afrodyzji.

Od III w. komentowali je neoplatonicy, m.in. Porfiriusz z Tyru. Studia nad Arystotelesem, zwł. jego logiką, prowadzili też teologowie chrześcijańscy; działający w VI w. w Aleksandrii Jan Filoponos zainicjował arystotelesowską orientację w teologii bizantyńskiej. W średniowieczu główną tendencją arystotelizmu były dalsze próby zaadoptowania dorobku Stagiryty do potrzeb filozofii i teologii chrześcijańskiej, a także muzułmańskiej, m.in. u Awicenny i Aweroesa, oraz żydowskiej, np. u Majmonidesa. Pisma Arystotelesa oddziaływały w kręgu kultury łacińskiej dzięki przekładom Boecjusza, Jakuba z Wenecji, Henryka Arystypa.

W następstwie wystąpienia Dawida z Dinant zakazywano kilka razy (1210, 1231, 1245, 1263) studiowania dzieł przyrodniczych i Metafizyki. Studia takie były jednak prowadzone, m.in. przez św. Alberta Wielkiego i św. Tomasza z Akwinu, których dokonania (albertyzm, tomizm) łączy się, jak scholastykę, z nurtem tzw. arystotelizmu ortodoksalnego. Nurt heterodoksalny, sprzeczny z dogmatami chrześcijaństwa, tworzył gł. awerroizm łaciński. W XV w. podjęto próby przywrócenia filozofii Arystotelesa starożytnej postaci. Wydano jego teksty w oryginale. Gł. przedstawiciel renesansowego arystotelizmu, P. Pomponazzi, nawiązał do interpretacji Aleksandra z Afrodyzji; sięgano też do Awerroesa. Arystotelikiem był Ph. Melanchton, a metafizykę Stagiryty wprowadzono do programu uniwersytetów protestanckich.

W następnych stuleciach arystotelizm jako nurt filozoficzny wygasł, choć do Arystotelesa nawiązywało wielu myślicieli - np. R. Descartes, G. Berkeley, G.W. Leibniz, G.W.F. Hegel, F. Brentano, E. Husserl. W Polsce początki arystotelizmu sięgają poł. XIV w. (traktat logiczny Jana z Grodkowa). Od przełomu XIV i XV w. rozwijał się on bujnie na Akademii Krakowskiej (gromadzącej bogaty księgozbiór podmiotowy i przedmiotowy) - reprezentowali go m.in. Paweł z Worczyna, Benedykt Hesse, Jan Isner, Andrzej Wężyk, Piotr ze Sieny, Jan z Głogowa.

Stoicyzm, a Epikureizm

Stoicy, stoicyzm

nawiązująca do cyników grecka szkoła filozoficzna założona w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition, który nauczał w ateńskim Portyku Malowanym - Stoa Pojkile, stąd nazwa szkoły.

Rozróżnia się trzy etapy jej rozwoju:

1) stara szkoła Zenona.

2) średnia szkoła na wyspie Rodos (II-I w. p.n.e.).

3) młodsza szkoła w Rzymie za czasów cesarstwa.

Do tej ostatniej należeli zarówno niewolnicy, m.in. Epiktet, jak i członkowie wysokich warstw społecznych, np. cesarz Marek Aureliusz. Przedstawicielami szkoły byli m.in.: Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Seneka Młodszy i Posejdonios z Apamei.

Stoicy twierdzili, że istnieje jedynie byt materialny, lecz rozróżniali w każdej rzeczy:

1) bierny substrat (odpowiadający Arystotelesowskiej materii) oraz

2) pneumę, czyli materię czynną (odpowiednik formy Arystotelesa).

Byli monistami - przeciwstawiając się dualizmowi Arystotelesa, nie uważali pneumy za inny byt, ale za subtelną formę materii przenikającą materię bierną. Pneuma będąc źródłem ruchu, powoduje, iż rzeczy rozwijają się zgodnie ze swymi potencjalnymi właściwościami. Jest rozumna i stanowi Logos świata. Znajduje się nawet w kamieniu, powodując w nim niewidoczne napięcia (ruch toniczny). Kamienie są mniej doskonałe od roślin, rośliny od zwierząt, zwierzęta od ludzi, a ludzie od bogów, ponieważ zależy to od ilości rozumu - pneumy "nasycającej" poszczególne byty.

Świat jako całość stanowi żyjący organizm i jest dzięki pneumie doskonały i boski. Ten, kto tego bezpośrednio doświadczy, jest mędrcem, nic go nie przerazi ani nie załamie, widzi bowiem zawsze doskonałość całej rzeczywistości i wie, że wszystkie przemiany (także takie jak rozkład i śmierć) służą całości.

Stoicy uznali, że to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z naturą, a to, co z nią zgodne, jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania, jest też niepodzielna, czyli nie można być "częściowo" cnotliwym - albo się ją posiada w całości, albo wcale. Cnotliwy mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako złe. Zachowuje on w każdej sytuacji przysłowiowy "stoicki spokój". Podobnie jak cały świat, stoicy traktowali społeczeństwo jak organizm - stąd wynikał postulat działania dla wspólnego dobra. W kosmologii stali na stanowisku doktryny "wiecznego powrotu", mówiącej o cyklicznym niszczeniu świata przez ogień i powtórnym jego rozwoju. Doniosłymi osiągnięciami szkoły były badania logiczne. Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań.

Pneuma

w filozofii stoików pojęcie oznaczające życie i źródło wszelkich przemian we Wszechświecie. Rozum świata, "czynny ogień", który wszystko przenika i ożywia.

Epikureizm

1) hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur i który wypływał z dwóch źródeł:

A) kultu życia i pragnienia szczęścia.

B) z trzeźwej postawy umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i operują cego wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.

Epikureizm głosił:

- sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wrażeniach zmysłowych.

- zasady logiki indukcyjnej określającej, jak należy poprawnie uogólniać spostrzeżenia poznawcze.

- etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia.

Brak cierpienia (eudajmonia) był odczuwany jako przyjemność. Zgodnie z zasadą hedonizmu radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą.

Wg epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi.

W filozofii przyrody epikureizm wyrzeka się czynników nadprzyrodzonych i uznaje wszelkie byty za cielesne, ciała za zbudowane atomistycznie, zdarzenia za uwarunkowane przyczynowo, a przyczyny za działające mechanicznie.

2) epikureizm okresu cesarstwa rozwinięty przez Diogenesa z Ojnoanda, żyjącego za czasów Trajana, występował przeciwko wierze w objawienie i narastającym tendencjom mistycznym.

3) epikureizm okresu renesansu (odrodzenia) stał się podstawą rozwoju filozofii przyrody, popularyzacji zasad etycznych upowszechnianych w literaturze i sztuce.

Hellenistyczny system filozoficzny (filozofia Hellenistyczna)

obejmuje okres od 300 do 30 p.n.e., kiedy to filozofia grecka, podobnie jak cała kultura, zetknęła się z kulturą obcą i częściowo uległa jej wpływom. Wówczas z helleńskiej stała się hellenistyczną. Straciła na czystości, ale stała się bardziej ekspansywna.

Filozofia tego okresu przestała być jedyną nauką i uległa podziałowi na trzy części: logikę, fizykę i etykę. Etyka uzyskała w całym okresie pozycję dominującą.

Rozwój filozofii skoncentrował się w szkołach, wśród których dominowały: Platońska Akademia i Arystotelesowski Likeion, czynne już w poprzednim okresie. Na początku hellenizmu powstały trzy szkoły: stoicka, epikurejska i sceptycka.

Epikur (341-271 p.n.e.)

filozof grecki, urodzony na Samos, całe życie spędził w Atenach. Ok. 305 p.n.e. zakupił ogród w pobliżu Gaju Akademosa, gdzie wykładał (Ogród Epikura). Poglądy: materia jest niezniszczalna i wieczna, wszystko składa się z atomów i próżni (jak u Demokryta), atomy mają pewną swobodę ruchu (deklinacja).

Celem i zasadą życia miało być dążenie do przyjemności, podstawą której jest rozwaga, nakazująca żyć sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziła w praktyce do ascezy.

Twierdził, że bogowie istnieją, ale nie mają zdolności do ingerencji w sprawy tego świata. Zadaniem filozofii jest uwolnić ludzi od lęku przed śmiercią, przesądów. Tacy ludzie są w stanie zbudować sobie szczęście na ziemi. Głosił hasło odrzucenia działalności publicznej i powrotu do prywatności.

Znaczącymi etapami w rozwoju filozofii hellenistycznej były:

1) lata 300 do 270 p.n.e., w których myśl filozoficzną rozwijali m. in.: Zenon z Elei, Epikur, Euklides - twórca geometrii.

2) lata 270 do 100 p.n.e. Pod koniec tego okresu filozofia zostaje opanowana przez eklektyzm, następuje w nim natomiast dynamiczny rozwój nauk szczegółowych.

3) lata 100 do 30 p.n.e. są krańcowym okresem filozofii starożytnej. Rzym nie przywiązywał wagi do filozofii, bliższa mu była poezja, prawo i nauki szczegółowe.

Eudajmonizm

(greckie eudajmon - szczęśliwy), filozoficzny pogląd etyczny głoszący, że osiągnięcie szczęścia jest najwyższym dobrem i ostatecznym celem człowieka. Zwolennicy eudajmonizmu odmiennie rozumieli jednak szczęście, dla epikurejczyków (epikureizm) były to doznania intelektualne, dla hedonistów (hedonizm) zaspokojenie potrzeb przyjemności, dla stoików (stoicyzm) cnota pomagająca opanować stany emocjonalne, natomiast dla św. Augustyna czy św. Tomasza z Akwinu szczęściem było oglądanie Boga.

Naturalizm i jego przykłady

Naturalizm

jeden z głównych nurtów filozofii rozwijający się na przestrzeni wieków, występujący obok materializmu i idealizmu, starający się często obie te skrajności pogodzić. Miał on wielu przedstawicieli.

1) w starożytności:

a) cynicy uważali, że cała rzeczywistość da się wyjaśnić za pomocą przyczyn naturalnych, w tym także ogół zdarzeń i zjawisk zachodzących w świecie. Naturalnymi były dla nich poglądy najprostsze, odrzucali wszelkie idee i spekulacje myślowe. Ich naturalizm etyczny oznaczał równość wszystkich: kobiet i mężczyzn bez względu na rasę, przynależność narodową, stan posiadania itp.

b) stoicy głosili, że świat tworzy jedną wielką całość, natura świata jest wieczna, nieskończona i jedyna, gdyż poza Wszechświatem nic nie istnieje. Jeżeli jest dusza, rozum czy Bóg, to jedynie w naturze i poprzez naturę. Boskie siły natury nazywali pneuma, rozumiane jako żywa ognista materia, będąca początkiem świata, z którego powstały trzy pozostałe żywioły. Ponieważ człowiek jest częścią Wszechświata, ma żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą. Życie powinno być zgodne z naturą samego człowieka, wówczas bowiem będzie zgodne z naturą w ogóle.

2) w średniowieczu naturalizm był poglądem obcym i odradza się dopiero w XVI w.

3) M. de Montaigne rozwinął naturalistyczny humanizm (humanizm odrodzenia). Rozumiejąc człowieka jako część przyrody, stał na stanowisku, że nie może się on wynosić ponad inne istoty, ale także innych istot nie powinien wynosić ponad siebie.

4) w XVII w. naturalizm jest rozwijany na gruncie etyki i polityki.

5) w okresie oświecenia naturalizm zajmuje niemal centralne miejsce,

6) w XIX w. widoczny był w:

a) poglądach antropologicznych L. Feuerbacha,

b) filozofii H. Spencera,

c) teoriach H. Taine'a,

d) w etyce i estetyce 2. poł. XIX i początki XX w.

e) w humanizmie egzystencjalistów.

Metodologiczny empiryzm F. Bacona

Bacon Francis, baron of Verulam (1561-1626)

angielski filozof, prawnik i mąż stanu. Wielokrotny członek parlamentu, od 1618 lord kanclerz, 1621 wicehrabia Saint Albans - w tymże roku utracił urzędy oskarżony o łapownictwo; resztę życia spędził w odosobnieniu. Nawiązywał do myśli starożytnej, zwłaszcza Demokryta i empirycznych tradycji Oksfordu.

W rozwoju nauki widział najskuteczniejszy środek opanowania przyrody. Podzielił wiedzę wg władz umysłu na: teorię (domena rozumu obejmująca teologię oraz nauki o przyrodzie i o człowieku), historię (domena pamięci obejmująca dzieje religii, historię naturalną i historię społeczną) oraz poezją (domena wyobraźni). Prekursor metody indukcji eliminacyjnej ( kanony Milla). Podkreślał rolę eksperymentu przy ustalaniu faktów. Zestawił złudzenia umysłu, tzw. idola, stanowiące przeszkodę w poznaniu. W filozofii przyrody zwolennik mechanicyzmu. Uznawał istnienie świata nadprzyrodzonego i duszy. Odrzucał kopernikański obraz świata, przemilczał odkrycia Galileusza i W. Harveya. Niektóre prace: Eseje (1597, wyd. 3 poszerzone 1625, wyd. pol. 1959), Novum Organum (1620, wyd. pol. 1955), Nowa Atlantyda (1627, wyd. pol. 1954).

Metodologia

nauka o metodach badań naukowych, o skutecznych sposobach dociekania ich wartości poznawczej. Metodologia zajmuje się zagadnieniami teoriopoznawczymi związanymi z rozwojem danej nauki. Różnice pod względem metodologicznym pomiędzy naukami polegają na innych celach w systematyzacji wykrywanych zależności.

Indukcja

1) w filozofii jedna z metod poznania i ustalania prawdy, wnioskowanie, polegające na wyprowadzeniu ogólnych wniosków z przesłanek, które są poszczególnymi przypadkami tych wniosków.

Wg Sokratesa indukcja jest metodą ustalania prawdy na podstawie uzgadniania cech ogólnych w różnorodności i rozbieżności i poprzez to wyprowadzenia pojęcia zawierającego wiedzę pewną i powszechną. Indukcja była dla niego powszechną metodą dochodzenia do definiowania pojęć.

Epikurejczycy nazywali indukcją wnioskowanie przez podobieństwa. Sądzili, że logiczne uogólnienia takiej indukcji obejmują nie tylko dostępne nam zjawiska, ale także rzeczy niedostępne.

2) w naukach empirycznych metoda polegająca na wprowadzeniu uogólnień na podstawie eksperymentów i obserwacji faktów, formułowaniu i weryfikacji hipotez. Zaczątki indukcji w sensie nowożytnym stworzył F. Bacon, który uznał, że indukcja i eksperyment to dwie skuteczne metody ustalania prawdy.

Filozofia Kartezjusza

Descartes René, Kartezjusz (1596-1650)

wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor współczesnej kultury umysłowej, postulował metodę rozumowania wzorowaną na myśleniu matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, głosił mechanistyczną i deterministyczną koncepcję przyrody, nawet ożywionej.

W dziele Geometria (1637) stworzył podstawy geometrii analitycznej, wprowadził podstawowe pojęcia matematyczne takie jak: zmienna niezależna, funkcja, układ współrzędnych prostokątnych oraz opracował podstawowe twierdzenia algebry. W dziedzinie fizyki sformułował prawo zachowania pędu oraz odbicia i załamania światła.

Kartezjanizm

1) koncepcja filozoficzna R. Descartes'a, którą cechowały:

a) sceptycyzm metodyczny oraz dążność do jasności i wyrazistości w poznaniu, opartym na metodzie analitycznej.

b) próba znalezienia pewności w samowiedzy, której podstawą jest przekonanie o istnieniu jaźni, Boga i ciał

Jaźń

pojęcie wprowadzone do filozofii przez św. Augustyna na określenie pewności własnego istnienia. Podstawą tej pewności jest wiedza o tym, że myślę - "jestem, gdyż myślę, wątpię, rozumiem, sądzę". Podstawą jaźni jest nie ciało, lecz dusza, stąd też wyrazem jaźni jest czynna wola.

Dla Kartezjusza (R. Descartes) istnienie jaźni wynikało bezpośrednio z istnienia myśli. Jeśli bowiem jest myśl, to musi być ktoś, kto myśli - stąd Cogito, ergo sum (Myślę, więc jestem). Jaźń myśląca, czyli dusza, istnieje niezależnie od ciała, jest substancją niezależną.

W filozofii I. Kanta jaźń jest podmiotem i funkcją myśli. U J.G. Fichtego czynnym składnikiem świata - pierwotnym, absolutnym, twórczym początkiem bytu. Wg Kanta dziełem jaźni są zjawiska, wg Fichtego - same rzeczy.

W psychoanalizie Z. Freuda jaźń jest definiowana jako cienka, świadoma i rozumna powierzchnia bytu nad głębinami nieświadomości. Zadaniem jaźni jest regulacja oddziaływań na osobowość..

c) natywistyczna teoria idei.

d) woluntarystyczna teoria sądów.

W metafizyce kartezjanizm charakteryzował się: dualistycznym ujęciem Boga i stworzenia, czyli substancji nieskończonej i skończonej (substancji rozciągłej i myślącej) oraz uznaniem nieograniczonej woli Boga i wolności woli ludzkiej. W filozofii przyrody kartezjanizm oznaczał mechanistyczne pojmowanie materii oraz jej nieatomistyczną budowę.

2) poglądy i kierunki filozoficzne podejmujące i rozwijające wątki zawarte w filozofii R. Descartes'a, do których należy zaliczyć:

A) moralizm B. Pascala.

B) okazjonalizm A. Geulincxa i N. Malebranche'a.

C) monistyczny system B. Spinozy.

Oświecenie francuskie (Wolter, La Mettire, Condillac, Rousseau)

Oświecenie

okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, łączył się z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji społecznych, pojęć i wartości, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską.

Filozofowie i pisarze oświecenia opowiadali się za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy nie skrępowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy za pomocą rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń, zgodnie z naturą porządku fizyczno-moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz deizmu.

Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zbudowania wizji harmonijnego rozwoju człowieka o stałych cechach osobowości, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywały wciąż istniejący konflikt racji rozumu i uczucia, działań i celów, natury i kultury. We Francji 2. połowę XVIII w. nazwano "wiekiem filozofów". Do wielkich myślicieli tego okresu należeli m.in.: Wolter, Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, J. d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de Condillac.

Wielką rolę odgrywali tzw. encyklopedyści, którzy opracowali Wielką Encyklopedię Francuską (1751-1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator czy polski Monitor.

Voltaire, Wolter, właściwie François Marie Arouet (1694-1778)

francuski publicysta, filozof, dramaturg, poeta, historyk i prozaik. Wychowanek kolegium jezuickiego, szybko zyskał sławę jako tragediopisarz oraz dowcipny poeta satyryczny. Czołowa postać oświecenia, członek Akademii Francuskiej. Umysł niezależny, dwukrotnie naraził się władzy: pod zarzutem autorstwa zjadliwej satyry na regenta uwięziony w Bastylii, w rok później wygnany z kraju za obrazę wpływowego arystokraty. Dwuletni pobyt Voltaire'a w Anglii zaowocował przyjęciem filozofii deistów oraz opowiedzeniem się za obroną praw i swobód burżuazyjnych. Napisane po powrocie z wygnania Listy filozoficzne, w których dał wyraz swoim poglądom, wywołały skandal.

Pisarz po raz kolejny musiał uciekać przed aresztowaniem. Schronienie znalazł w Cirey, wiejskiej posiadłości markizy du Châtelet, gdzie spędził 10 lat. Po śmierci przyjaciółki wyjechał do Berlina i został doradcą króla pruskiego, Fryderyka II. Na jakiś czas osiedlił się w Genewie, by ostatecznie osiąść w Ferney.

Jako tragediopisarz nawiązywał do klasycystycznych wzorów P. Corneille'a i J. Racine'a. Zachowując konwencję gatunku, zastąpił konflikt natury moralnej konfliktem sentymentalnym, połączył dramat miłosny z dramatem na tle religijnym. W tragediach Edyp (1718), Zaira (1732), Alzyra (1736), Meropa (1743) i Mahomet (1744) Voltaire dał wyraz nowym potrzebom uczuciowym i intelektualnym swoich czasów. Krytyk Kościoła i religii jako narzędzia władzy, napisał głośną w swoim czasie Henriadę (1723) i wzorowany na L. Arioście poemat Dziewica Orleańska.

Dziełami Wiek Ludwika XIV i Szkic o obyczajach i duchu narodu Voltaire - historiograf zapoczątkował nowy sposób pojmowania historii, rozumianej odtąd jako dzieje cywilizacji i jej rozwoju. Autor rozchwytywanych w Europie Listów filozoficznych oraz współpracownik encyklopedystów (D. Diderot), zasłynął jako twórca niedoścignionych w swoim artyzmie powiastek filozoficznych: Tak toczy się światek (1746), Zadig (1747), Wizja Babuka (1748), Księżniczka Babilonu (1768), Prostaczek (1767) oraz, będącego ukoronowaniem gatunku, utworu Kandyd, czyli optymizm (1759). Dzieła Voltaire tłumaczyli na język polski m.in.: I. Dembowski, J. Rogoziński, E. Słowacki, S. Staszic i S. Trembecki.

Deizm

pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, że: 1) Bóg bądź to stworzył świat, bądź odegrał w jego początkach rolę "pierwszego poruszyciela", 2) ustalił (w każdym z tych przypadków) prawa, wg których cała rzeczywistość miała się rozwijać, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani w bieg historii naturalnej, ani w dzieje człowieka.

W następstwie powyższych założeń deizm odrzucił opatrzność Bożą i objawienie, przyjmując co najwyżej tylko tę jego część, która jest zgodna z naturalnymi, racjonalnymi zasadami moralności. Przeczył też boskości Chrystusa, potrzebie istnienia Kościoła, tezie o dominacji chrześcijaństwa nad innymi wyznaniami. Postulował reinterpretację cudów w duchu naturalizmu. Propagował ideę religii naturalnej, zgodnej z rozumem.

Deizm powstał w XVII w. w Anglii, skąd trafił do Francji, stając się jednym z podstawowych składników światopoglądu oświeceniowego. Jego klasyczny wykład zawiera dzieło J. Tolanda Christianity not Misterious (1696). Najbardziej znanymi deistami byli J. Locke i Voltaire, a pod wpływem tego poglądu znajdowali się m.in.: J.J. Rousseau, I. Kant, G.E. Lessing, B. Franklin, G. Washington, T. Jefferson, S. Staszic i J. Śniadecki.

Rousseau Jean Jacques (1712-1778)

jeden z najwybitniejszych filozofów francuskiego oświecenia. Urodzony w Szwajcarii, w młodym wieku opuścił rodzinną Genewę i udał się na wędrówkę do Włoch i Francji. W Paryżu zaczął zdobywać wykształcenie, zajmując się literaturą, muzyką i filozofią.

Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Swoje poglądy na powstanie i rozwój społeczeństwa Rousseau zawarł w słynnym dziele Umowa społeczna (1762, wydanie polskie w tomie pt. Umowa społeczna. Uwagi o rządzie polskim. List o widowiskach i inne pisma, 1966). Przedstawił w nim model doskonałego społeczeństwa, żyjącego w małym, zamkniętym państwie o ustroju demokratycznym, którego obywatele współpracują ze sobą, dobrowolnie przestrzegając ustalonego prawem porządku. Rousseau postulował budowę nowego społeczeństwa poprzez właściwe wychowanie jego najmłodszych obywateli - dzieci.

Problemom wychowania poświęcił książkę Emil, czyli o wychowaniu (1762, wydanie polskie 1955), pisał też o nich w swojej powieści " Nowa Heloiza" (1761, wydanie polskie 1962). Na plan pierwszy wysuwał w procesie wychowawczym rozwijanie naturalnych pozytywnych cech dziecka, wszystkich jego możliwości, zarówno duchowych, jak i fizycznych. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczają bowiem człowiekowi wiedzy o postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga.

Swoje wspomnienia spisał w Wyznaniach (1781-1788, wydanie polskie 1956). W polskim przekładzie także m.in.: Trzy rozprawy z filozofii społecznej (1956), Marzenia samotnego wędrowca (1782, 1. wydanie polskie pt. Przechadzki samotnego marzyciela, 1967). Wywarł wpływ na europejskich romantyków.

Kompozytor samouk. Zajmował się operą. Był zdecydowanym zwolennikiem opery włoskiej. Niektóre dzieła: intermedium Wróżbita wiejski (1753) - utwór ten zapoczątkował rozwój francuskiego wodewilu, Monodramat Pigmalion - dzieło, które stało się punktem wyjścia dla powstania melodramatu, opera baletowa Les muses galantes (1745), tom sentymentalnych romansów wokalnych Les consolations des miséres de ma vie (1781).

Roussoizm

tendencje ideowo-literackie pojawiające się w Europie w okresie oświecenia, zainspirowane twórczością pisarza i filozofa J.J. Rousseau. Idee roussoizmu stały się wytycznymi dla kierunku literackiego zwanego sentymentalizmem, wpłynęły również na romantyków.

Tendencje dydaktyczne roussoizmu podjęli w Polsce m.in.: D. Krajewski w utworze Podolanka wychowana w stanie natury (1784) oraz F. Karpiński w Pamiętnikach (wydane 1844).

Condillac Étienne Bonnot de (1715-1780)

Francuski filozof. Jeden z najważniejszych przedstawicieli francuskiego oświecenia. Twórca sensualizmu.

Duchowny, który nie pełnił żadnych funkcji kościelnych, przebywał w Paryżu w kręgu encyklopedystów. 1758-1767 był wychowawcą księcia Parmy, wnuka Ludwika XV. Od 1768 członek Akademii Francuskiej.

Condillac krytykował siedemnastowieczny racjonalizm oraz systemy metafizyczne. Twierdził, że wiedza oparta jest na wrażeniach zmysłowych, warunkujących myślenie, pragnienia i namiętności. Ulegał do pewnego stopnia agnostycyzmowi. Zajmował się także logiką, teorią znaku i metodologią nauk. Na zlecenie polskiej Komisji Edukacji Narodowej napisał Logikę (polski przekład 1802). Uważany za prekursora współczesnej ekonomii, jako autor pracy Le commerce et le gouvernement... (1776). Wywarł duży wpływ na filozofię drugiej połowy XVIII w. we Francji.

Główne dzieła: Traité de systčmes (1749), O pochodzeniu rodzaju ludzkiego (1746, wydanie polskie 1952), Traktat o wrażeniach (1754, wydanie polskie 1887), La langue de calculs (wydanie pośmiertne 1798).

Sensualizm

pogląd filozoficzny będący skrajną formą empiryzmu genetycznego . Polega na uznaniu, że zarówno cała wiedza, jak i dyspozycje ludzkiego umysłu mają swe źródło w poznaniu zmysłowym. Zwykle sensualizm wiąże się z postacią E.B. de Condillaca, który w słynnym eksperymencie myślowym (zwanym posągiem Condillaca) próbował udowodnić, że człowiekowi nie potrzeba żadnej wrodzonej wiedzy, by powstało w nim życie duchowe, a wystarczy jedynie zdolność odbierania wrażeń.

Encyklopedyści

grono współpracowników Wielkiej Encyklopedii (Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, arts et metiers). Byli kontynuatorami dzieła Voltaire'a w zakresie racjonalizmu i naturalizmu. Dzięki ich wysiłkom a w szczególności D. Diderota i d'Alemberta całość Encyklopedii została wydana w latach 1751-1772.

Filozofia encyklopedystów stała w opozycji do supernaturalizmu, idealizmu, dualizmu oraz całej tradycji chrześcijańskiej metafizyki. Naczelnym hasłem encyklopedystów, a szczególnie Diderota, była przyroda. Ona została uznana jako jedyna rzeczywistość i dobro, wszystko co było poza nią, zostało uznane za fałsz lub zło.

Dla encyklopedystów Bóg nie istniał, bo w przyrodzie się nie objawia, działają w niej tylko własne siły. Społeczeństwo jeśli tylko formuje własne prawa niezgodne z prawami natury, jest źródłem zła i cierpień. Naturalistycznie pojmowali naukę, uznając, że posiada wartość, jeżeli bada przyrodę.

Tak samo wg. nich moralność jest słuszna, gdy normuje życie wg. praw przyrody. Sztuka jest wartością, gdy odtwarza przyrodę. Z ogólnych sformułowań filozofii encyklopedystów wyłoniły się cztery istotniejsze doktryny filozoficzne:

1) materializm, sformułowany jeszcze przed ukazaniem Wielkiej Encyklopedii się przez J.O. de La Mettrie'ego, potem usystematyzowany przez P. Holbacha,

2) sensualizm E.B. Condillaca,

3) pozytywizm J. d'Alembert

4) utylitaryzm Helvetiusa.

J. Locke i podstawy empiryzmu

Locke John (1632-1704)

filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu.

Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania, określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:

1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.

2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.

3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.

Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu).

Doświadczenie wg Locke'a nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje).

Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.

Głównym dziełem filozoficznym Locke'go są: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), a także wydane pośmiertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem wyjścia dla nowoczesnego liberalizmu stała się Epistola de tolerantia (1689), uzupełniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji.

W dziedzinie filozofii społecznej ważną rolę odegrały: Two Treatises of Government (1690). W zakresie pedagogiki: Myśli o wychowaniu (1693). W filozofii religii: The Reasonableness of Christianity... (1695).

W swoich poglądach ekonomicznych opowiadał się za wolnością gospodarczą. Twórca dość prymitywnej teorii ilościowej pieniądza.

Do bardziej znanych jego prac należą: Some Considerations on the Consequences of the Lowering Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to Money (1695);

Empiryzm

kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).

1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie.

2) empiryzm metodologiczny - pogląd, wg. którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu - aposterioryzm.

3) empiryzm w okresie renesansu - zwany naturalizmem empirycznym stanowił początek osiągnięć badawczych L. da Vinci, M. Kopernika, J. Keplera i G. Galileusza i podstawę empirycznej filozofii przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i T. Campanella (1568-1639).

4) empiryczny naturalizm społeczny T. Hobbesa, który nie tylko postulował, ale starał się wykazać i uzasadnić przynależność człowieka do świata i społeczeństwa. Hobbes odrzucił scholastyczną metafizykę na rzecz materialistycznej filozofii przyrody.

5) empiryzm racjonalistyczny J. Locke`a, wyprowadza poznanie z doświadczenia i doświadczeniem go ogranicza. Empiryzm poznawczy znalazł zastosowanie w empiryzmie moralnym, którego wyrazem miał być utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i zła moralnego jest opinia ludzka.

6) empiryzm sceptyczny D. Hume'a, wprowadził zasady nieograniczonej tolerancji w sprawach moralności i religii. Odrzucił wszelką metafizykę i poszukiwał takiej wiedzy, która nie budzi zastrzeżeń. Przykładami jej były matematyka i konkretna wiedza oparta na faktach.

7) empiryzm logiczny (indukcyjny), twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucając metafizykę, uważali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej.

Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny.

8) empiryzm metodologiczny J.S. Milla odrzucał wszelkie aprioryczne (wstępne) założenia: znalazł zastosowanie przede wszystkim w logice, którą oparł na indukcji, doświadczeniu i kojarzeniu faktów.

Tabula rasa

(z łacińskiego - "nie zapisana karta"), pojęcie związane z empiryzmem genetycznym, zgodnie z którym człowiek rodzi się nie posiadając w umyśle żadnej wiedzy. Przedstawicielami takiego poglądu byli m.in. D. Hume i J. Locke.

G. Berkeley i skrajny sensualizm

Berkeley George (1685-1735)

filozof irlandzki. Duchowny anglikański. W latach 1700-1707 studiował w Dublinie. Od 1709 pełnił różne funkcje kościelne w Dublinie i Londynie. 1729-1731 prowadził działalność misyjną w Ameryce Północnej. Od 1734 biskup Cloyn (Irlandia).

Przedstawiciel brytyjskiego empiryzmu. Zwolennik nominalizmu: zaprzeczał istnieniu jakichkolwiek abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uważał wyłącznie za słowa. Jego poglądy ontologiczne określa się mianem solipsyzmu (lub idealizmu subiektywnego). Wyciągając radykalne wnioski z własnej tezy głoszącej, że istnieje tylko to, czego się doświadcza, sformułował twierdzenie: esse est percipi (z łacińskiego - "istnieć to być postrzeganym").

Zaprzeczał istnieniu materii, która nie stanowiąc bezpośredniej treści doświadczenia gwarantowałaby postrzeganym przedmiotom bytową niezależność. Rzeczy były dlań tylko ideami (postrzeżeniami), trwałość zaś i jedność zapewniało im i reszcie świata ciągłe postrzeganie wszystkiego przez Boga.

Ważną składową filozofii Berkeleya był spirytualizm. Przyjmował istnienie czynnych duchów-umysłów - nosicieli idei. W późniejszym okresie zmodyfikował swoje poglądy pod wpływem filozofii Platona. Poza filozofią zajmował się m.in. optyką.

Ważniejsze pisma: A New Theory of Vision (1709), Traktat o zasadach poznania ludzkiego (1710, wydanie polskie 1890, nowy przekład 1956), Trzy dialogi między Hylasem i Filonousem (1713, wydanie polskie 1927), Alciphron (1732), Siris (1744).

Nominalizm

koncepcje i doktryny filozoficzne, wg których treści wiedzy abstrakcyjnej nie mogą mieć odpowiedników w rzeczywistości. Przedstawicielami tych koncepcji byli:

1) stoicy, którzy twierdzili, że pojęcia mają charakter ogólny, są wytworem mowy, a ich przedmiotem nie są rzeczy materialne,

2) w średniowieczu, gdy rozgorzał spór o uniwersalia, Roscellin, zakonnik z Compiegne nauczał, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami: nie ma barwy poza barwnymi ciałami ani mądrości poza mądrą duszą.

3) w XVIII w. E.B. de Condillac, który uznał znaki nie tylko za wyraz mowy, ale też za pojęcia. Ponieważ znaki istnieją realnie, jest też możliwość postępu w nauce. Wskazał na wspólną naturę myśli, mowy, znaku. Nominalizm pojmował jako wiedzę abstrakcyjną. Uważał, że nasze pojęcia są tylko znakami, wrażenia zaś jedynie stanami subiektywnymi.

4) w XIX w. J.S. Mill, który będąc empirystą, musiał się ustosunkować do roli pojęć w nauce i twierdził, że do takich pojęć, jakie byłyby prawdziwe, możemy dojść jedynie na drodze doświadczeń, a te mają zawsze charakter jednostkowy. Będą zatem uogólnieniem doświadczeń, ale i wtedy nie są oczywiste i muszą być uzasadnione empirycznie - indukcyjnie. J.S. Mill przybliżył stanowiska nominalistów do realistów.

5) współcześnie nominalizm występuje głównie w kierunkach pozytywistycznych i w poglądach z zakresu teorii i metodologii nauk oraz w teorii podstaw matematyki. Jego przejawami są: redukcjonizm i reizm.

Solipsyzm

pogląd filozoficzny, wg którego nie można bezpośrednio poznać żadnej innej rzeczywistości poza własną świadomością (umysłem). Człowiek ma dostęp jedynie do subiektywnie odczuwanych zjawisk. W konsekwencji solipsysta przyjmuje, że istnieje tylko on jako konkretny podmiot, dla którego wszystko, poza jego świadomością, jest jedynie układem zjawisk.

Świat może istnieć jako wyobrażenie lub sen. Solipsyzm należy odróżnić od idealizmu obiektywnego, zgodnie z którym istnieje jakaś substancja duchowa, idea uniwersalna, której poszczególne podmioty są częściami, partycypują w niej lub zachowują jakiś inny typ tożsamości z tym, co duchowe. Solipsyzm przypisuje się wczesnemu okresowi filozofii G. Berkeleya.

Spirytualizm

pogląd filozoficzny polegający na uznaniu, że cała rzeczywistość, łącznie z tym, co potocznie nazywamy materią, ma charakter duchowy, jest formą ducha lub idei. Spirytualizm jest monizmem, ponieważ uznaje istnienie tylko jednej substancji

D. Hume i krytyka pojęcia rzeczywistości

Hume David (1711-1776)

szkocki filozof i historyk. Dwukrotnie ubiegał się o katedrę uniwersytecką (1744 Edynburg i 1751 Glasgow), ale jego wniosek odrzucono ze względu na poglądy. Pracował w dyplomacji (m.in. 1763-1766 sekretarz poselstwa w Paryżu). Przedstawiciel empiryzmu. Badał nie rzeczy, lecz ich umysłowe przedstawienia, które dzielił na pierwotne wrażenia i pochodzące od nich idee twierdząc, że te drugie o tyle mają wartość poznawczą, o ile wiernie kopiują te pierwsze.

Przeprowadził słynną krytykę pojęcia związku przyczynowego, który - obok zasad podobieństwa oraz czasowej i przestrzennej styczności - uważał za jedną z trzech podstaw kojarzenia idei. Stwierdził, że obserwacja faktów poucza jedynie o stałym ich następstwie, nigdy zaś o wynikaniu jednych z drugich, a konstatacja takiego wynikania jest kwestią arbitralnej projekcji doświadczeń przeszłych na przyszłość. Na podobnych przesłankach oparł krytykę pojęcia substancji, z tym że podstawą łączenia faktów było w tym przypadku ich ustawiczne współwystępowanie.

W konsekwencji twierdził, że przedmiotem rzetelnego poznania mogą być tylko relacje idei w umyśle (tymi zajmuje się matematyka) oraz czyste fakty brane tak, jak jawią się w praktyce życiowej, instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich naturę i pochodzenie, ani o to, czy istnieją realnie, czy przeciwnie: są jakąś formą złudzenia - takie kwestie wykraczają zdaniem Hume'a poza możliwości poznawcze człowieka. Wskazywał też, że prawdy wiary są niedowodliwe i że niemożliwa jest racjonalna teoria Boga - postulował badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii.

W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, że czynnikiem decydującym zarówno o moralności, jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch wspólnego reagowania, który był dla niego czymś pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania się samym sobą. Hume należy do najważniejszych postaci w dziejach filozofii. Wywarł znaczący wpływ na wielu myślicieli, m.in. na I. Kanta, nawiązywały do niego pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm.

Opublikował: Traktat o naturze ludzkiej (tom 1-3 1739-1740, wydanie polskie tom 1-2 1963), Essays Moral and Political (tom 1-2 1741-1747, polski wybór Eseje z dziedziny moralności i literatury, 1955), Badania dotyczące rozumu ludzkiego (1748, wydanie polskie 1919 i 1977), History of England (tom 1-6 1754-1762), Dialogi o religii naturalnej (1779, wydanie polskie 1962).

Poglądy I. Kanta

Kant Immanuel (1724-1804)

filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.

Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a prio-ri"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:

1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).

Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".

Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.

W Krytyce praktycznego rozumu (1788, wydanie polskie 1911) dowiódł, że idee, które w dziedzinie rozumu teoretycznego (nauki) miały charakter regulatywny, w zakresie rozumu praktycznego, czyli woli i działania, stają się postulatami praktycznymi. Uznając, że moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii wyprowadził zasadę taką wolność gwarantującą, opartą na sądach a priori i ujętą w czysto formalne prawo działania, o charakterze nakazu nazwanego imperatywem kategorycznym.

Koncepcja filozoficzna Kanta zapoczątkowała okres klasycznej filozofii niemieckiej i wywarła znaczący wpływ na rozwój filozofii europejskiej zwany kantyzmem.

W dorobku twórczym Kanta należy jeszcze wymienić: Prologomena do wszelkiej przyszłej metafizyki... (1783, wydanie polskie 1901), Uzasadnienie metafizyki moralności (1785, wydanie polskie 1906) i Krytykę władzy sądzenia (1791, wydanie polskie 1964).

Krytycyzm

1) postawa umysłowa i badawcza dociekająca racji wszelkich przekonań (również własnych), gotowa do przyjęcia twierdzeń tylko uzasadnionych i sprawdzonych oraz do zmiany uznanych twierdzeń wobec wystąpienia przeczących im faktów.

2) w filozofii, postawa umysłowo-poznawcza, przeciwstawna dogmatyzmowi, upowszechniona głównie przez sceptyków w III i II w. p.n.e.

Postawa krytyczna w filozofii zyskała szczególną powszechność w okresie oświecenia, w którym filozofowie ze szczególną ostrością odrzucali wszelkie dogmaty. Najpoważniejsze zadanie filozofowie oświecenia widzieli w krytyce pojęć, szczególnie J. Locke, G. Berkeley, D. Hume.

Formalizm

1) w filozofii, sztuce nauce - kierunek, wg którego o wartościach estetycznych, etycznych, poznawczych itp. w danej dziedzinie decyduje przede wszystkim forma.

2) drobiazgowe przestrzeganie ustalonych norm, przepisów bez wnikania w ich treść, przesadna pedanteria i skrupulatność.

Imperatyw

(z łacińskiego imperativus - rozkazujący), norma moralna, nakaz, reguła. Pojęcie wywodzi się z koncepcji etycznej I. Kanta. Odróżniał on imperatyw hipotetyczny od imperatywu kategorycznego. O ile imperatyw hipotetyczny nakazuje podjąć określone działania, aby osiągnąć pożądany cel, o tyle imperatyw kategoryczny mówi, jak należy postępować, aby czyn był moralnie słuszny.

Imperatyw kategoryczny, będący bezwarunkowym nakazem moralnym, Kant ujął w następujący sposób: “Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do której mógłbyś chcieć, aby stała się ona prawem powszechnym”.

Imperatyw kategoryczny

naczelna zasada w etyce I. Kanta, która stanowi czysto formalne prawo działania, wyrażone w trzech nakazach:

1) " postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć, by zasada twego postępowania była prawem powszechnym".

2) "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz zawsze była celem".

3) "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego".

Takie postępowanie, wg Kanta, jest podstawą i równocześnie gwarancją wolności i autonomii.

Kantyzm

1) system filozoficzny I. Kanta.

2) kierunek myśli filozoficznej inspirowany filozofią Kanta od XVII w. do czasów współczesnych. Z dorobku Kanta czerpali, rozwijając własne poglądy filozoficzne i niekiedy systemy myśli filozoficznej: J.G. Fichte, G.W.F. Hegel, w zakresie teorii poznania A. Schopenhauer.

W XIX w. w Niemczech pod hasłem "zurück zu Kant" ("powrotu do Kanta") myśl filozoficzną rozwijali: F.A. Lange, H. Cohen, H. Helmholtz. Od 1896 istniało specjalne czasopismo kantowskie Kantstudie w Halle.

W Polsce, dla T. Hoene-Wrońskiego kantyzm stał się podstawą rozwinięcia własnej metafizyki absolutnej.

Neokantyzm

kierunek w filozofii, który powstał w 2. poł. XIX w. i był formą sprzeciwu wobec heglizmu oraz materializmu przyrodniczego. Stanowił nawrót do filozofii I. Kanta nie tylko w zakresie metodologii, ale również zasad teoriopoznawczych.

Neokantyzm był kontynuacją i jednocześnie nową koncepcją filozofii krytycznej. Został zapoczątkowany przez F.A. Langego dziełem Geschichte des Materialismus und Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart (1866). Szczególną rolę w rozwoju neokantyzmu odegrały szkoły: marburska i badeńska.

Pierwsza z nich, odrzucając wszelką metafizykę i opierając się na metodzie transcendentalnej Kanta, sprowadziła filozofię głównie do logiki. Skupieni w niej filozofowie twierdzili, że rzeczywistym przedmiotem poznania naukowego jest tylko myśl, natomiast dane świata zewnętrznego nie posiadają żadnej wartości poznawczej.

Zadaniem tak pojętej filozofii jest wyświetlanie i ustalanie logicznych uwarunkowań zachodzących między realnymi związkami rzeczowymi. Tak rozumiany neokantyzm wykluczał wszelki psychologizm z filozofii. Głównymi przedstawicielami tej szkoły, obok już wymienionych, byli: H. Cohen, P. Natorp, E. Cassirer. Ponadto: A. Görland, E. Hartmann, A. Buchenau, A. Liebert.

Drugi nurt w neokantyzmie stanowiła szkoła badeńska rozwijająca działalność we Fryburgu badeńskim, Heidelbergu i Strasburgu. Filozofowie tej szkoły uznawali idealizm i stosowali metodę transcendentalną przede wszystkim w naukach humanistycznych i w filozofii kultury. Nie negując znaczenia teorii poznania, szkoła kładła nacisk na zagadnienia wartości. Twórcami jej byli: W. Windelband i H. Rickert, a do uczniów i zwolenników zalicza się: B. Baucha, J. Cohna, R. Kronera, S. Hessena i H. Münsterberga.

Pozytywizm A. Comte'a

Comte August (1788-1857)

filozof francuski. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym Montpellier wstąpił do Szkoły Politechnicznej w Paryżu z zamiarem poświęcenia się naukom ścisłym. Przez krótki czas współpracował z C.H. Saint-Simonem, co zaowocowało zamieszczeniem w Katechizmie przemysłowców Systemu polityki pozytywnej Comte'a.

W 1826 Comte rozpoczął w swoim mieszkaniu prywatne wykłady filozofii pozytywnej, entuzjastycznie przyjęte przez kręgi naukowe. W 4 lata później ukazał się pierwszy z 6 tomów Wykładów filozofii pozytywnej. Comte odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za wiedzą badającą jedynie przedmioty rzeczywiste i sprawy dostępne umysłowi. Za obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działanie na rzecz polepszania życia. Celem Wykładów miała być koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii.

Przełomowym momentem w życiu Comte'a stała się miłość do K. de Vaux, która po dwóch latach znajomości z filozofem zmarła na gruźlicę płuc. Od tej chwili w doktrynie Comte'a dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralności.

Organizację, rytuał i sakramenty Comte postanowił przejąć z katolicyzmu. I tak “zapożyczona” pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: “Wielkiego Środowiska”, czyli przestrzeni, “Wielkiego Fetysza”, czyli kuli ziemskiej, oraz “Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości.

Swoje idee religijne Comte zawarł w dziełach: System filozofii pozytywnej, czyli traktat socjologii ustanawiający religię ludzkości (1851) oraz Katechizm pozytywistyczny (1853), składający się z “jedenastu dialogów między Kobietą a kapłanem Ludzkości”. Choć za życia Comte'a jego filozofia znana była jedynie wąskiemu kręgowi odbiorców, wkrótce jej wpływ odczuć miała cała Europa. Proza 2. poł. XIX w., skoncentrowana na doświadczeniach i faktach, zyskała miano pozytywistycznej.

Altruizm

przeciwstawna egoizmowi postawa bezinteresownej troski o dobro innych, w myśl której w przypadku kolizji dobra własnego z cudzym należy dążyć do realizacji dobra drugiego człowieka. Termin altruizm został wprowadzony przez A. Comte'a, a rozpowszechniony przez pozytywistów. Można mówić o altruizmie spontanicznym, spotykanym także w świecie zwierząt, altruizm może być również rezultatem swoistej refleksji - pojawiającej się w ramach rozmaitych, niekiedy odległych od siebie systemów religijnych - nad powinnością jednostki wobec innych.

Niektórzy uważają altruizm, ze względu na oczekiwane zwykle niematerialne ekwiwalenty wdzięczności wywołanej zachowaniem altruistycznym lub też uzyskiwanie wskutek takiego zachowania lepszej oceny samego siebie, za subtelną formę egoizmu. Taka interpretacja podważa jednak istotę postawy altruistycznej. Altruizm oznacza zwykle każdy rodzaj działania, które jest ukierunkowane na przysparzanie korzyści komuś lub czemuś (sprawie, idei) innemu, z pominięciem własnych. Często związany jest z ponoszeniem kosztów, zarówno realnych (finansowych), jak i psychologicznych (głównie moralnych).

Pozytywizm w filozofii

prąd, którego źródła znajdujemy:

1) u sofistów, w tym przede wszystkim u Protagorasa. Wg niego czynności badawcze powinny być podporządkowane celom praktycznym (co stało się główną cechą wszystkich form pozytywizmu).

2) w filozofii T. Hobbesa i jego racjonalistycznej metodologii opartej na podstawach materialistycznych. Hobbes uznał, że proces poznania jest natury mechanicznej, a całe poznanie tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach (co stało się również cechą pozytywizmu).

3) w filozofii D. Hume'a, który na skutek krytyki teorii poznania uważał tylko dwie dziedziny wiedzy za rzetelne: matematykę i wiedzę czysto faktyczną, odrzucając teologię i metafizykę. To ograniczenie wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczęto później nazywać pozytywizmem.

Rzeczywistym twórcą kierunku stał się A. Comte, otwierający w dziejach filozofii, kultury i nauce o społeczeństwie "epokę pozytywizmu". Głównym jego dziełem upowszechniającym pozytywizm stał się Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842).

Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, nie zaś urojonymi. 2) bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice. 3) rozważa tylko tematy pożyteczne. 4) służy polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawości. 5) ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. 6) zajmuje się kwestiami ścisłymi. 7) dąży do pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń absolutnych i zastępuje je względnymi.

Comte wyparł się nie tylko metafizyki, ale także teorii poznania, logiki, metodologii, psychologii. W etyce stosował jedyną, sformułowaną przez J.S. Milla zasadę - utylitaryzmu. Hasłami jej były ludzkość, postęp i ład. We Francji Comte pozostawił dwie szkoły. Na czele jednej stał P. Laffite, na czele drugiej jego przeciwnik E. Littré.

W ramach pozytywizmu rozwinęły się następujące prądy i teorie: 1) ewolucjonizm, 2) scjentyzm, 3) empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6) sceptycyzm.

H. Vaihinger stał się twórcą pozytywizmu krytycznego, zwanego też fikcjonizmem, gdyż pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii. Fikcją było zaś dla niego wszystko, co znajduje się w umyśle, co nie odpowiada rzeczywistości, a co mimo to jest życiowo potrzebne, np. pojęcia i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele itp.

W XX w. M. Schlick, R. Carnap, a przede wszystkim O. Neurath, nawiązując do drugiego pozytywizmu (empiriokrytycyzmu), utworzyli Koło Wiedeńskie i rozwinęli neopozytywizm.

J. St. Mill i empiryzm

Mill John Stuart (1806-1873)

angielski ekonomista, filozof i logik. Reprezentant schyłkowej fazy rozwoju klasycznej szkoły angielskiej. Syn J. Milla. Zajmował się głównie problemami cyklu gospodarczego, traktując go jako obiektywne, ale przejściowe zjawisko gospodarcze, kwestiami podziału produktu społecznego, teorii wartości i popytu.

Sformułował na nowo doktrynę empiryzmu w teorii poznania i logice; indukcjonizmu w metodologii i utylitaryzmu w etyce. W zakresie teorii poznania Mill podjął się uporządkowania naczelnych pojęć, szczególnie przyczynowości, uznając, że ma ono naturę wyłącznie psychologiczną, a tym samym subiektywną.

Swoje poglądy filozoficzne Mill zawarł w podręcznikowym dziele System logiki (1843). W An Examination of Sir William Hamilton's Philosophy... (1865) wyłożył zasady własnej teorii poznania. Najpopularniejszą pracą Milla stał się Utylitaryzm (1863), zawierający zagadnienia etyczne.

Indukcjonizm

w metodologii - stanowisko, zgodnie z którym rzeczywistą wartość poznawczą mają tylko twierdzenia ogólne sformułowane drogą indukcji, na podstawie obserwacji jednostkowych faktów, opisywanych przez tzw. zdania spostrzeżeniowe. Przeciwieństwo dedukcjonizmu.

Dedukcjonizm, hipotetyzm, antyindukcjonizm

w metodologii - stanowisko głoszące, iż podstawą rozwoju nauki są nie indukcyjne uogólnienia faktów empirycznych ( indukcja, indukcjonizm), a hipotezy i teorie. Z nich poprzez dedukcję wyprowadza się pewne konsekwencje myślowe, porównywane następnie z wynikami badań empirycznych. Za prawdziwe uważa się takie teoretyczno-hipotetyczne ujęcie danego zjawiska, które w porównaniu z innymi ma więcej konsekwencji prawdziwych lub mniej fałszywych.

Utylitaryzm

(z łaciny utilitas - korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.

Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.

Poglądy F. Nietzchego

Nietzsche Friedrich (1844-1900)

filolog klasyczny, filozof, Niemiec polskiego pochodzenia (Niecki). Szczycił się tym, że jego przodkowie byli polską szlachtą. Pisał po niemiecku, ale uciekł z Niemiec. W jego twórczości można wyróżnić trzy okresy: 1) kultu sztuki, 2) kultu nauki, 3) kultu siły i indywidualności.

W rozwijaniu teorii sięgał do myśli M. Stirnera, K. Darwina, H. Spencera, F.A. Langego, dzieląc z nimi upodobania do nauk szczegółowych i empirycznego myślenia. Bliska mu była filozofia starożytna: teoria przyrody Heraklita z Efezu, teoria człowieka sofistów. Z relacji Platona o poglądach Kalliklesa i Trazymacha czerpał wątki do koncepcji nadczłowieka.

Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane.

Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja).

Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych.

Postawa dionizyjska była dla Nietzsego ważniejszą od doskonałości. Dionizos był dla niego symbolem życia jako najwyższego dobra. Bóg na krzyżu - symbolem ofiary z życia dla innych dóbr. To uczynienie z życia środka zamiast celu, bez względu na wartość domniemanego dobra, było dla Nietzschego nie do zaakceptowania.

Nietzsche stał się "urzędowym" filozofem, dostarczając J.N. Goebbelsowi i A. Hitlerowi sofizmatów obcych nietzscheańskiemu duchowi.

Dorobek filozoficzny Nietzschego jest bardzo obszerny i należą do niego m.in.: Narodziny tragedii (Die Geburt der Tragödie..., 1869). Niewczesne rozważania (Unzeitgemässe Betrachtungen, 1870-1872), Ludzkie, arcyludzkie (Menschliches, Allzumenschliches, 1878), Jutrzenka (Morgenröte, 1881), Wiedza radosna (Fröhliche Wissenschaft, 1882), Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1883-1884), Poza dobrem i złem (Jenseits von Gut und Böse, 1886), Z genealogii moralności (Zur Genealogie der Moral, 1887) i wydane pośmiertnie Ecce homo (1908).

Nadczłowiek

termin wprowadzony przez F. Nietzschego dla określenia idealnego wzorca osobowości człowieka przyszłości, charakteryzującego się odrzuceniem tradycyjnej moralności, dążeniem do uzyskania absolutnej wolności i niezależności, kierowaniem się w postępowaniu poczuciem własnej słuszności, bezwzględnością w dążeniu do celu oraz osobistym dostojeństwem.

Indywidualizm

kierunek w filozofii zapoczątkowany w okresie średniowiecza przez Orygenesa, a rozwinięty przez J. Dunsa Szkota intuicja, jako cecha bytu natury. Indywidualizm nie odnosi się do gatunku ludzkiego, lecz do duszy i jej zbawienia. Indywidualne cechy nie są rzeczą materii, lecz formy.

W proporcjonalności i harmonii sił człowieka widział indywidualizm wartość moralną. Głosił kult doskonałych jednostek i kult irracjonalnych sił duszy. Szczególnego znaczenia nabrał indywidualizm w filozofii romantycznej.

Do najwyższej rangi indywidualizm podniósł F. Nietzsche, głosząc kult siły i nadczłowieka. Inny charakter indywidualizmowi nadał egzystencjalizm, twierdząc, że człowiek realizuje stopniowo swoją naturę, jest wolny i stoi wobec ciągłego wyboru, potrzeby obrony autentyczności własnego bytu, wierności sobie i wychodzenia ponad siebie.

Indywidualizm w etyce wyrażał się głoszeniem tezy, że wszelkie normy moralne wywodzą się z uczuć i popędów jednostek ludzkich, a jedynym motywem i celem postępowania jest samodoskonalenie się i osiąganie szczęścia osobistego.

Ewolucja twórcza H. Bergsona

Bergson Henri (1859-1951)

francuski filozof. Członek Akademii Francuskiej od 1914, profesor École Normale Supérieure (1898-1900) i College de France (1900-1914). Po wybuchu I wojny światowej (1914) walczył jako ochotnik na froncie. Jeden z najbardziej znanych filozofów XX w.

Przedstawiciel intuicjonizmu oraz tzw. filozofii pędu życiowego. Głosił irracjonalizm, przeciwstawiając się poglądom pozytywistycznym, zwłaszcza determinizmowi mechanistycznemu i darwinowskiemu biologizmowi ewolucyjnemu.

W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu ("élan vital") - czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznania i poznawania świata zgodnie z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy uprzednio ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują postrzegane zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości społecznej i materialnej "ja głębokiego", którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne doświadczanie trwania.

Filozofia Bergsona zwalczana zarówno przez myśl katolicką (jego dzieła znalazły się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych), jak i marksistowską, wywarła ogromny wpływ na literaturę i sztukę. Najdoskonalszy wyraz zyskała w twórczości M. Prousta. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury 1927.

Najważniejsze dzieła: O bezpośrednich danych świadomości (1889, wydanie polskie 1913), Materia i pamięć (1896, wydanie polskie 1926), Śmiech (1900, wydanie polskie 1902), Wstęp do metafizyki (1903, wydanie polskie 1910), Ewolucja twórcza (1907, wydanie polskie 1912), Durée et simultanéité (1912), Myśl i ruch (1934, wydanie polskie 1963).

Intuicjonizm

kierunek w teorii poznania XX w., wg którego głównym lub jedynie wartościowym sposobem poznania jest intuicja.

Intuicja

przeczucie, wyczucie, zdolność przewidywania, twórcza wyobraźnia. W psychologii - narzucające się przekonanie, którego nie można w pełni uzasadnić, nie poprzedzone świadomym rozumowaniem, a nawet mu przeciwstawne.

Intuicja narzuca się bezpośrednio jako poczucie, że tak jest, jako sąd oczywisty.

Irracjonalizm

w filozofii poglądy filozoficzne przeciwstawne racjonalizmowi. Za twórcę irracjonalizmu uznaje się św. Augustyna, który głosił przewagę irracjonalnych sił duszy nad rozumem. Twierdził, że naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola, i przejawia się ona nie w tym, co wie, ale w tym, czego chce.

Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) zdaniem św. Augustyna mają przewagę nie tylko w dziedzinie działania, ale i w poznaniu. Prawdę o Bogu, która przerasta możliwości intelektualne człowieka, poznać możemy nie rozumem, lecz wiarą. W filozofii współczesnej irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej krytyce intelektu, w koncepcjach psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. Frazera i E.A. Rossa.

Manifestacją irracjonalistycznych nastrojów stał się egzystencjalizm.

Egzystencjalizm

kierunek filozoficzny, którego początki sięgają lat czterdziestych XIX w. Impuls do jego rozwoju dał S. Kierkegaard. Wg niego zadaniem filozofii miało być dociekanie tego, co w człowieku egzystencjalnie jednostkowe, co będzie jedynie prawdą dla niego i wyłącznie dla jego życia i co stawia go ustawicznie wobec alternatywy "albo - albo".

Nawrót do egzystencjalizmu Kierkegaarda dokonał się w Niemczech i we Francji w latach 1920-1930 i jego nowymi teoretykami stali się: M. Heidegger, K. Jaspers, G. Marcel, J.P. Sartre. W XX w. przedmiotem badań egzystencjalizmu stała się indywidualna egzystencja człowieka, jego miejsce i rola w świecie.

Wg egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegają moralnemu, historycznemu czy też obyczajowemu zdeterminowaniu (indeterminizm), jest ona zatem całkowicie wolna i może z tą wolnością uczynić to, co jej się podoba. Tworzy wszelkie wartości i decyduje o sensie własnego istnienia. Może być "bytem nieprawdziwym" lub też "bytem prawdziwym".

Wg egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencję. Człowiek zaś ponosi pełną odpowiedzialność za swoje czyny, co stwarza poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, lęk, zwłaszcza przed śmiercią. Myśli egzystencjalizmu wywarły poważny wpływ na twórczość literacką XX w.

Pragmatyzm W. James'a

James William (1842-1910)

brat H. Jamesa. Filozof i psycholog amerykański. Od 1872 wykładowca, od 1885 profesor Uniwersytetu Harvarda. Jeden z twórców pragmatyzmu. Wbrew dominującym poglądom atomistycznym (atomizm) akcentował ciągłość świadomości w czasie (tzw. strumień świadomości), podkreślając jej charakter jednostkowy i funkcjonalny - uważał, że czynnikiem porządkującym ją jest wola uwarunkowana życiowymi potrzebami i dążeniami człowieka.

Za podstawę poznania uznał doświadczenie pojęte jako ciąg zindywidualizowanych przeżyć. Odrzuciwszy klasyczne Arystotelesowskie określenie prawdy, stwierdził, iż stanowi ona wynik akceptacji danego sądu przez podmiot poznający na podstawie kryterium użyteczności. Rzeczywistość definiował jako pluralistyczną i konkretną - jej poszczególne elementy cechować miała jego zdaniem względna niezależność od całości (tzw. tychizm), przy jednoczesnej więzi z elementami sąsiednimi (tzw. synechizm).

Niektóre prace: Pogadanki psychologiczne (1899, wydanie polskie 1902), Doświadczenie religijne (1902, wydanie polskie 1918), Pragmatyzm (1907, wydanie polskie 1957), Probierz prawdy (1909, wydanie polskie 1911).

Pragmatyzm

kierunek filozofii XX w. wywodzący się z angielskiego empiryzmu, ukształtowany w Stanach Zjednoczonych. Idea i nazwa pragmatyzmu została określona przez Ch.S. Peirce'a pod koniec XIX w. w artykule How to Make Our Ideas Clear (1878).

Teorię pragmatyzmu rozwinęli: W. James- główny jego propagator, J. Dewey - twórca filozoficznego systemu pragmatyzmu, a następnie J. Mead, C.I. Lewis, E. Nagl, Ch. Morris i in. Peirce zapożyczył termin pragmatyzmu od I. Kanta, który jako pragmatyczne określił te prawa, które są stosowane w naukach doświadczalnych, w odróżnieniu od praw praktycznych, tj. moralnych, apriorycznych. Pragmatyzm był metodą rozstrzygania dyskusji na temat metafizyki i teorią prawdy, którą starał się uwolnić od abstrakcji, werbalizmu i od jego konsekwencji.

F.C. Schiller, oceniając poglądy W. Jamesa (jak również dorobek filozofii pragmatycznej), uznał, że pragmatyzm jest:

1) humanizmem, bo indywidualnego człowieka czyni miarą rzeczy w odróżnieniu od scholastycyzmu, który poddaje go "obiektywnej", nadludzkiej mierze.

2) odwrotnością werbalizmu, ponieważ kryterium prawdy upatruje w praktyce życiowej.

3) pluralizmem, wykluczającym absolutyzm.

4) radykalnym empiryzmem, czyli przeciwieństwem aprioryzmu.

5) woluntaryzmem.

Woluntaryzm

w filozofii pogląd uznający wyższość woli nad innymi władzami umysłowymi człowieka: rozumem, intuicją itp., i uznający ją za główny motor ludzkich działań. Termin woluntaryzm wprowadził 1883 F. Tönnies. Jednym z pierwszych myślicieli, którzy zrywając z intelektualizmem starożytnym akcentowali konstytutywną rolę woli w naturze człowieka, był św. Augustyn. Podobne stanowisko reprezentował Jan Duns Szkot.

W. Ockham przeniósł woluntaryzm na grunt ontologii i teologii głosząc, że właściwości bytu zależne są od woli, przede wszystkim od woli Boga, której nic (zwłaszcza jakiekolwiek względy racjonalne) nie może ograniczać. Woluntaryzm znalazł też miejsce w teorii poznania R. Descartes'a, który uznał, iż sąd jest aktem tyleż intelektualnym, co decyzyjnym, tzn. polega na wolnym uznaniu prawdziwości lub fałszywości danego przedstawienia.

O woluntaryzmie metafizycznym mówić można w przypadku A. Schopenhauera, twierdzącego, że wola - obok wyobrażeń jest czynnikiem tworzącym świat. P.F. Maine de Biran z kolei powiązał wolę z jaźnią i egzystencją, wyrażając to w maksymie: Chcę, więc jestem. F. Ravaisson uznał wolę za pierwowzór bytu, odkrywalny przez analizę własnej świadomości. Woluntarystyczna była też psychologia W. Wundta. U F. Nietzschego woluntaryzm miał charakter biologiczny - wg niego wola jest istotą życia, będącego pierwotną i najwyższą wartością.

Aspekty woluntarystyczne można odnaleźć także w pragmatyzmie amerykańskim i w egzystencjalizmie. Zwłaszcza w tym ostatnim kierunku (S. Kierkegaard, K. Jaspers, A. Camus, J.P. Sartre) zasadniczą rolę odgrywają akty woli i wyboru, poprzez które człowiek tworzy i potwierdza własną egzystencję i esencję.

6) personalizmem - w odróżnieniu od naturalizmu.

Personalizm

koncepcja filozoficzna, której początki można odnaleźć w starożytności, m.in. u sofistów, rozwinięta przez św. Augustyna w średniowieczu. W centrum uwagi jego zwolenników znajduje się osoba (persona): byt natury duchowej, obdarzony świadomością i wolą, twórczy i odpowiedzialny moralnie.

Personalizm został rozwinięty w czasach nowszych przez J.G. Fichtego i romantyków. Personalizm Fichtego polega na tym, że za twórczy początek bytu uznaje jaźń. Jaźń bowiem nie tylko poznaje coś, co i tak bez niej istnieje, lecz tworzy, ustanawia rzeczywistość. Przedmiot wywodzi się z jaźni tak samo, jak podmiot. Nosicielem jaźni jest dla Fichtego także człowiek.

Analizy personalistyczne mieszczą się w obrębie ogólnie pojmowanej antropologii filozoficznej. Personalistyczny charakter ma także filozofia W. Jamesa.

W XX w. personalizm uległ znacznym wpływom tomizmu i neotomizmu. Powstały też odrębne koncepcje: personalizm egzystencjalistyczny J.P. Sartre'a, psychoanalityczny Z. Freuda czy strukturalistyczny C. Lévi-Straussa. W ich rozważaniach o człowieku i osobie ludzkiej człowiek ukazany jest głównie jako istota zagubiona pośród wydarzeń i własnych wytworów. Inny charakter osobie ludzkiej nadaje personalizm katolicki.

7) świadomym antropomorfizmem - w przeciwieństwie do amorfizmu.

Antropomorfizm

(z greckiego "anthropos" - człowiek, "morfe" - kształt), w religioznawstwie i etnologii przypisywanie ludzkich cech istotom, którym one z natury nie przynależą: zwierzętom i tworom przyrody nieożywionej, a zwłaszcza bóstwom; w tym ostatnim przypadku rozróżnia się antropomorfizm fizyczny (obdarzanie bóstwa nadnaturalną urodą, siłą, sprawnością itp.) i psychiczny (tzw. antropopatyzm - obraz "osobowości" bóstwa budowany za pomocą pojęć czerpanych z psychologii człowieka).

Występuje na niemal wszystkich etapach rozwoju religii - od wierzeń pierwotnych po wielkie wyznania monoteistyczne, gdzie jednak pełni funkcje czysto użytkowe, metaforyczne (teologiczna analogia).

8) poglądem typowo brytyjskim, nie zaś kontynuacją filozoficznej myśli germańskiej.

W ocenie A. Schaffa, zawartej w Głównych zagadnieniach i kierunkach filozofii (1962), pragmatyzm wykluczał tzw. bezinteresowne poznanie świata i gromadzenie prawd, które niczemu nie służą. Pragmatyzm wywarł poważny wpływ na inne nurty filozofii XX w., psychologię społeczną, nauki o polityce i stworzył własne odmiany, takie jak: instrumentalizm i operacjonizm.

Pragmatyzm spotkał się też ze zdecydowaną opozycją, głównie: F.H. Bradleya, H. Taylora, A.O. Lovejoya. Idee pragmatyzmu były i są nadal rozwijane, m.in. przez: A. Tarskiego, T.S. Kuhna, R. Rorty'ego.

Instrumentalizm

współczesny kierunek filozoficzny, stanowiący odmianę pragmatyzmu, wg którego poznanie, wiedza i wszelka działalność ludzka są narzędziami (instrumentami) przystosowania się jednostki do środowiska i opanowywania go.

Operacjonizm

kierunek w filozofii i psychologii XX w. wyrosły z założeń pozytywizmu. Zapoczątkował go P.W. Bridgman, wydając The Logic of Modern Physics (1927), wg której pojęcia naukowe nie ujmują istoty rzeczy, lecz tylko poddają działaniom uczonego - operacje wymagane do stwierdzenia jej tożsamości.

Pogląd ten zmierzał do wyeliminowania pojęcia absolutnej prawdy: operacjoniści twierdzili, że w nauce nie jest ono potrzebne i faktycznie nie jest używane. Stąd, ich zdaniem, każda prawda jest zależna od stanu wiedzy ludzkiej. Każda może być obalona, mogą też współistnieć prawdy odmienne, wzajemnie niezgodne.

Operacjonizm zatem nie wypowiadał się o istocie prawdy, lecz jedynie o jej kryteriach, które pojmował relatywistycznie. Z operacjonizmem na gruncie psychologii wystąpił E.G. Boring w 1930 starając się uzgodnić introspekcję i behawioryzm. Wg jego poglądów pojęcia psychologiczne służą do prowadzenia operacji metodycznych, ale nie do poznania rzeczywistości

---