JGryz Podstawy bezpieczeństwa Państwa PB 2011 2


AKADEMA OBRONY NARODOWEJ

WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO

PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA - SYNTEZA WYNIKÓW BADAŃ

Kierownik naukowy

dr hab. Jarosław GRYZ

II.1.6.1.0

WARSZAWA 2011

1

2

3

A

4

Tytuł: Podstawy bezpieczeństwa państwa - synteza wyników badań

5

Rozpoczęto: 05.01.2011

Zakończono: 05.12.2011

6

Kart: 121

7

8

9

ZESPÓŁ AUTORÓW:

Kierownik pracy: dr hab. Jarosław GRYZ - wstęp, rozdział 1,2, zakończenie.

Wykonawcy:

dr inż. Zbigniew SKWAREK - rozdział 3.

dr inż. Roman KWEĆKA - rozdział 3.

dr hab. inż. Ryszard SZPYRA - rozdział 4.

mjr mgr Wojciech SÓJKA - redakcja techniczna i sekretarz zespołu.

Recenzent: dr hab. inż. Marian KOZUB

Spis treści

WSTĘP

Problematyka bezpieczeństwa państwa jest jedną z najważniejszych, determinujących jego działania w XXI wieku. Dotyczy różnorodnych wymiarów funkcjonowania podmiotu. Wymiary te, obejmujące swym zasięgiem niemal każdą sferę aktywności państwa - tak wewnętrzną, jak i zewnętrzną - przesądzają zarówno o charakterze tejże problematyki, jak również o środkach, metodach, formach działania na rzecz zapewnienia jego bezpieczeństwa. Składowymi bezpieczeństwa państwa są przede wszystkim zmienne, turbulentne uwarunkowania społeczne, polityczne, gospodarcze, ekonomiczne, militarne, inne, określające kondycję oraz możliwości jego działania. Zmienne te, są pochodną zależności państwa od procesów, zjawisk, zdarzeń zachodzących w środowisku międzynarodowym. Dynamika zmian społecznych, politycznych, gospodarczych i ekonomicznych - tak wewnętrznych, jak i zewnętrznych - stanowi przy tym trwały element ładu, a właściwie nieładu określającego bezpieczeństwo państwa w początkach XXI wieku.

Bezpieczeństwo, chociaż rozmaicie określane i rozumiane jest zawsze umieszczane na czołowym miejscu wśród listy wartości pożądanych i chronionych tak przez jednostki, jak i podmioty zbiorowe. Kwestia uzyskania i utrzymania optymalnego w danych warunkach stanu bezpieczeństwa stanowi w związku z tym jeden z zasadniczych celów ludzkiego działania. Wiadomo jednocześnie, że bezpieczeństwo absolutne i powszechne może mieć tylko charakter ideału wyobrażanego i pożądanego, lecz w praktyce jest nieosiągalne. Wynika to ze złożoności mechanizmów społecznych i przyrodniczych, która powoduje, iż mimo bogatych doświadczeń, poznania i opanowania wielu metod zwalczania zagrożeń godzących w bezpieczne bytowanie rodzaju ludzkiego musimy uznać fakt, iż nieustannie towarzyszą nam one nie tylko jako pewien negatywny potencjał zgromadzony w otaczającym świecie, ale także jako konkretne mające różne formy zjawiska i zdarzenia. Wolni obywatele i bezpieczne państwo to wartości leżące u podstaw działań każdego państwa. Prawdziwie wolnym można być tylko wtedy, gdy jest się wolnym od lęku o bezpieczeństwo swoje i swych bliskich, gdy żyje się w państwie, które przy minimalnym, niezbędnym poziomie ingerencji w nasze życie zapewnia nam odpowiedni poziom bezpieczeństwa i gdy żyje się w państwie sprawnym, przyjaznym dla obywateli a surowym dla przestępców.

W kontekście wielu zmiennych, definiujących bezpieczeństwo państwa, procesy, tendencje, czy też trendy występujące we współczesnym systemie międzynarodowym zdają się potwierdzać opinię, że lęk, co do możliwości zapewnienia jego stabilności i bezpieczeństwa - tak w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym - jest uzasadniony. Wynika z dynamiki przekształceń międzynarodowych reorganizujących wpływy podmiotów stosunków międzynarodowych oraz - na tym tle - społecznych zachodzących w państwie. Sama dynamika przekształceń i towarzyszące jej zmiany mentalne społeczności zorganizowanych w państwa poddawane są przy tym „regulacjom” politycznym pod postacią ideologii oraz socjotechniki, w tym komunikacji społecznej - szerzej, inżynierii społecznej „aplikowanych” za pomocą przekazu medialnego. Ten stan rzeczy pozwala utrzymywać z jednej strony równowagę społeczną, stabilność polityczną, z drugiej zaś narzucać kierunki zmian społecznych przez pryzmat rozwoju gospodarczego i ekonomicznego. Wspólnie te dwa elementy składają się i konstytuują bezpieczeństwo państwa bazujące na jego stabilności i perspektywach rozwoju.

  1. OBSZAR BADAŃ, TRYB BADAŃ, SPRAWOZDAWCZOŚĆ

Obszarem badań zawartych w pracy jest bezpieczeństwo państwa. Z uwagi na rozległość problematyki w obszarze tym zostały wydzielone cztery podobszary determinujące tryb badań:

  1. paradygmat bezpieczeństwa państwa;

  2. obszary bezpieczeństwa państwa;

  3. bezpieczeństwo niemilitarne państwa;

  4. bezpieczeństwo militarne państwa.

Niniejsze opracowanie jest wynikiem realizacji badań problemu naukowo - badawczego, ujętego w programie prac naukowo - badawczych AON na lata 2010 - 2011 pod kryptonimem „Podstawy BP”. Efektem końcowym badań są raporty końcowe, które stanowią podstawę do sporządzenia monografii.

CEL PRACY, GŁÓWNY PROBLEM BADAWCZY, TRYB BADAŃ W I ETAPIE BADAŃ, ZAŁOŻENIA I OGRANICZENIA BADAWCZE

Celem badań jest określenie uwarunkowań formułowania, realizacji i zapewniania bezpieczeństwa w Polsce w początkach XXI wieku. W stosunku do tego celu, w postaci pytania, sformułowany został główny problem badawczy:, jakie uwarunkowania przesądzają o kształcie i charakterze bezpieczeństwa narodowego, jego formie, oraz w jaki sposób kształtowane jest bezpieczeństwo państwa w kontekście istniejących, a także brakujących rozwiązań natury organizacyjnej i normatywnej? W stosunku do głównego celu badawczego w pracy sformułowano dwa cele szczegółowe. Pierwszym jest identyfikacja uwarunkowań determinujących kształt i charakter bezpieczeństwa państwa. Drugim, określenie formy, sposobów jego realizacji oraz identyfikowanych braków w tym zakresie.

Tezą niniejszej pracy jest, że aktualna postać bezpieczeństwa narodowego, sposób jego projektowania, realizacji oraz znaczenia dla bezpieczeństwa państwa znajduje się na etapie, na którym wszystkie, ww. elementy są niedookreślone. Wiedza, umiejętności i zdolności praktycznego zapewniania i realizacji działań w obszarze bezpieczeństwa narodowego są wynikową niedookreślonych procesów zapewniania bezpieczeństwa w państwie.

Na potrzeby pracy przyjęto założenie, że problematyka zapewniania, realizacji, a także konstruowania bezpieczeństwa państwa wyraża jego realne i potencjalne możliwości zapewnienia trwania, przetrwania - bytu - oraz postępu cywilizacyjnego - rozwoju - w czasie i przestrzeni. Te dwie kwestie o charakterze zasadniczym implikują sposoby jego działania. Są przy tym zależne nie tylko od wymienionych powyżej uwarunkowań, lecz przede wszystkim od wiedzy, budującej podstawy władzy do kształtowania rzeczywistości społecznej i jej pochodnych. Sama wiedza i jej wytwory - materialne i niematerialne - nie są przy tym niczym innym, jak narzędziami, dzięki którym można tworzyć pożądany stan rzeczy.

UKŁAD TREŚCI PRACY

Układ pracy został przyporządkowany osiągnięciu głównego celu badawczego oraz rozwiązaniu towarzyszącego mu problemu. Praca składa się z trzech rozdziałów przyporządkowanych wynikom badań zrealizowanych w poszczególnych jej częściach.

METODY I TECHNIKI BADAŃ

W pracy zastosowano następujące metody i techniki badań:

  1. Analiza, synteza, opracowanie dokumentów i innych materiałów źródłowych;

  2. Metody weryfikacji i opisu;

  3. Podejście systemowe;

  4. Podejścia: strukturalne i funkcjonale;

  5. Metody: diagnostyczna i prognostyczna;

  6. Wnioskowanie;

  7. Techniki organizatorskie.

PRZYDATNOŚĆ PRACY

Praca stanowi materiał poglądowy w zakresie uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego przydatny władzom ustawodawczym i wykonawczym w państwie. Ukazuje także polską myśl w obszarze bezpieczeństwa państwa.

W wymiarze praktycznym aktualna postać pracy stanowi materiał podręcznikowy w zakresie postaci bezpieczeństwa narodowego przydatny studentom kierunku bezpieczeństwo. W tym zakresie, jako podręcznik akademicki, wypełniać będzie istniejącą lukę dydaktyczną wspomagając rozwój kierunku „bezpieczeństwo narodowe”, jak również specjalizacje i specjalności na różnych kierunkach studiów.

Biorąc pod uwagę aktualność tematu, jego novum, należy podkreślić, że niektóre myśli mogą się wydać kontrowersyjne. Szczególnie te, które dotyczą aktualnej postaci strategii, planowania strategicznego, czy kreowania polityki w obszarze bezpieczeństwa w Polsce.

  1. BEZPIECZEŃSTWO PAŃSTWA

Problematyka bezpieczeństwa państwa jest jedną z najważniejszych, determinujących jego działania w XXI wieku. Dotyczy różnorodnych wymiarów funkcjonowania podmiotu. Wymiary te, obejmujące swym zasięgiem niemal każdą sferę aktywności państwa - tak wewnętrzną, jak i zewnętrzną - przesądzają zarówno o charakterze tejże problematyki, jak również o środkach, metodach, formach działania na rzecz zapewnienia jego bezpieczeństwa.

Niniejszy rozdział podejmuje rozważania skoncentrowane na wynikach poprzednich badań zaprezentowanych w pracach naukowo - badawczych „Paradygmat bezpieczeństwa” oraz „Obszary bezpieczeństwa państwa” (Akademia Obrony Narodowej, 2011 r.). Treścią tych rozważań są:

W każdym z wymienionych obszarów refleksji ujęto sumę wiedzy zawartą w poprzednich pracach. Stąd częste odwołania do ich treści oraz ich przywoływanie dla klarowności zaprezentowanego wywodu.

2.1. SKŁADOWE BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA

Składowymi bezpieczeństwa państwa są: zmienne, turbulentne uwarunkowania, w których funkcjonuje; struktury organizacyjne wykonujące funkcje polegające na zapewnieniu bezpieczeństwa w czasie i przestrzeni; koncepcje działania oraz sposoby ich urzeczywistniania i osiągania w czasie; siły i środki, którymi państwo dysponuje w związku z powyższym. Odnosząc się do poszczególnych, wymienionych powyżej składowych, można wskazać na:

  1. terytorium państwa, jego ochronę i obronę;

  2. społeczeństwo;

  3. władze;

  4. udział w kształtowaniu stosunków międzynarodowych (z innymi państwami, podmiotami pozarządowymi oraz pozapaństwowymi).

O sprawności państwa przesądza przy tym: umiejętność kształtowania środowiska bezpieczeństwa (wewnętrznego i zewnętrznego), przygotowywanie i odtwarzanie zasobów (ludzkich, materiałowych), kondycja organizacji, koncepcje działania i ich osiąganie.

2.2. KSZTAŁTOWANIE ŚRODOWISKA BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA

Kształtowanie środowiska bezpieczeństwa podmiotu odbywa się w ramach systemu bezpieczeństwa (patrz schemat 1). Mamy w nim do czynienia głównymi komponentami: a) strukturą systemu tworzoną przez podmioty społeczne; b) zachowaniami podmiotów społecznych; c) rezultatami tych zachowań.

Każdy z wymienionych elementów posiada własną charakterystykę, która wynika z jego właściwości. Posługując się konceptualnym modelem stosunków społecznych Kennetha N. Waltza można wskazać, że system składa się ze struktury i oddziałujących na siebie elementów. Identyfikując te elementy można wskazać na: państwa i ich organizacje, organizacje pozarządowe i pozapaństwowe, narody, narodowości, grupy etniczne, grupy społeczne, jednostki. Dla klarowności wywodu należy przy tym wskazać, że struktura systemu bezpieczeństwa jest „samoistna” z uwagi na występujące w niej podmioty. Podmioty te traktowane, jako zbiór generują między sobą interakcje o charakterze transformacyjnym. Interakcje te determinują zachowania podmiotów. Na postać tych zachowań wpływają atrybuty podmiotów, tj. ich właściwości. Zachowania podmiotów kształtują przy tym mechanizmy regulacyjne, które opisuje ujęcie Roberta Gilpina. W efekcie ma miejsce zmiana, która zachodzi w systemie bezpieczeństwa podmiotów społecznych. Zmiana ta jest rezultatem zachowań podmiotów bezpieczeństwa, które prowadzą do ewolucji systemu. Występuje przy tym element sprzężenia zwrotnego między rezultatami zachowań a strukturą systemu. W strukturze tej można przy tym wyodrębnić: zmianę funkcji instytucji i mechanizmów społecznych; ewolucję metod i sposobów prowadzenia polityki i strategii indywidualnej i zbiorowej podmiotów społecznych, zmienność koncepcji oraz prowadzonej przez państwa i instytucje polityki i strategii, a także działań podejmowanych przez pozostałe podmioty; ewolucję środków dostępnych na potrzeby polityki i strategii państwa i organizacji międzyrządowych, w tym poszerzenia ich zestawu; ewolucję postrzegania istniejących i potencjalnych wyzwań, zagrożeń i szans dla bezpieczeństwa podmiotów społecznych wynikającą z rozwoju stosunków społecznych wspomaganych czynnikami technologicznymi.

0x08 graphic
0x01 graphic

Rysunek 1. Systemowe ujęcie bezpieczeństwa. Opracowanie własne.

Przywołując wykładnię K. N. Waltza, można wskazać, że po to by zdefiniować strukturę systemu należy zignorować relacje między elementami (sposób, w jaki elementy na siebie oddziałują) i skoncentrować się na ich wzajemnym rozmieszczeniu. Interakcje zachodzące na poziomie elementów jest przy tym pochodną ich właściwości. Co ważne, jak podkreśla K. N. Waltz, jeśli pominiemy postać podmiotów, ich zachowania i interakcje, otrzymamy „pozycyjny” obraz rzeczywistości społecznej, z czego wynikają trzy wnioski.

Pierwszy, struktura systemu może przetrwać, zaś podmioty, ich zachowania i interakcje mogą ulec daleko idącym zmianom.

Drugi, ujęcie strukturalne odnosi się do różnorodnych dziedzin poznania naukowego. Trzeci, teorie rozwinięte w jednej z dziedzin mogą być zastosowane, po pewnych modyfikacjach, w innych.

Odnosząc się do kształtowania bezpieczeństwa podmiotu należy wskazać na dwa elementy będące pochodną „natury” systemu bezpieczeństwa.

Pierwszym jest funkcjonowanie systemu na poziomie państwa, z udziałem podmiotów społecznych tożsamych jego organizacji, jak również innych podmiotów społecznych zarówno wewnątrzpaństwowych jak i pozapaństwowych.

Drugim, na poziomie ponadpaństwowym, z jego udziałem jak również udziałem innych, wymienionych powyżej podmiotów stosunków społecznych.

W przypadku stosunków społecznych realizowanych w ramach politycznych i społecznych, a także innych struktur państwa opisanych formami ustrojowymi kształtowanie bezpieczeństwa odbywa się przy pomocy mechanizmów i metod, które wynikają z wewnętrznych form organizacyjnych społeczności ludzkich.

W przypadku stosunków zewnętrznych decydującymi są przy tym mechanizmy dostosowane do rzeczywistych stosunków występujących między ich uczestnikami. Szczególne znaczenie posiadają przy tym dynamiczne procesy oddziaływań, współzależności, instytucjonalizacji i internacjonalizacji. Posiadają one przy tym dla państwa, jako podmiotu bezpieczeństwa podwójną postać, bezpośrednią i pośrednią. Szczególne znaczenie ma przy tym poliarchizm, „rządy wielu podmiotów” niebędące anarchią, lecz jej skutkiem (wniosek Hedleya Bulla na podstawie analizy systemów wewnątrz państwowych i międzynarodowych, różnice o charakterze strukturalnym, funkcjonalnym, podmiotowym, przedmiotowym). Decydujące są przy tym takie cechy owych rządów jak: nietrwałość, nieformalność, przypadkowość, złożoność oraz wiele innych, w zależności od form jakie przybierają stosunki międzynarodowe.

PRZYGOTOWYWANIE, WYKORZYSTYWANIE I ODTWARZANIE ZASOBÓW

Warunkiem skutecznego funkcjonowania państwa jest powszechność działań różnych organów i instytucji administracji publicznej służących przygotowaniu, wykorzystywaniu i odtwarzaniu zasobów. By spełnić ten warunek należy dążyć do ustanowienia zintegrowanego systemu planowania strategicznego rozumianego, jako działania przyporządkowane realizacji celów wynikających ze strategii bezpieczeństwa narodowego. Formy realizacji mogą w praktyce wyrażać się pod postacią planów i programów, które w stosunku do strategii będą jej wykładnią. Należy w tym miejscu podkreślić, iż powszechność działań różnych organów i instytucji administracji publicznej państwa powinna się wiązać ze spełnieniem następujących warunków:

  1. kompletności;

  2. odpowiedniości;

  3. wyłączności;

  4. wykonalności;

  5. akceptowalności.

Wielonarodowy charakter działań, w których uczestniczy państwo determinuje przy tym potrzebę wspólnego planowania dla wszystkich organów państwa oraz osobno, lecz synergicznie z nimi sił zbrojnych, jako ultima ratio jego polityki.

Punktem wyjściowym i punktem odniesienia dla planowania strategicznego jest zamierzony stan końcowy. Jest to pożądana sytuacja bezpieczeństwa nie tylko narodowego, lecz również sojuszniczego. Ze stanu pożądanego wynikają cele, które są dekomponowane na pozamilitarne i militarne. Kategoryzacja celów skutkuje koniecznością planowania i realizacji współpracy między różnymi organami państwa. Na tym tle należy wskazać na konieczność zapewniania działania wszelkich struktur administracji publicznej w wymiarze narodowym oraz struktur państwa w wymiarze ponadnarodowym. Warunkami koniecznymi do uzyskania wszechstronnej synergii działań państwa są:

  1. synchronizacja działań;

  2. spójność wysiłków;

  3. identyfikacja wyzwań, zagrożeń, szans oraz towarzyszących im ryzyk;

  4. określenie kryteriów i punktów decydujących.

Można wskazać na główne kierunki działań w zakresie współpracy organów administracji publicznej na rzecz planowania strategicznego, będącego częścią zarządzania strategicznego bezpieczeństwem państwa. Są to, na czas pokoju, kryzysu i wojny: tworzenie normatywnych i organizacyjnych podstaw działań organów administracji; utrzymywanie i budowanie gotowości cywilnej i wojskowej do wszelkich rodzajów działań państwa; przygotowywanie służb państwowych; wspieranie procesów decyzyjnych; przygotowanie i edukacja administracji publicznej; zapewnienie warunków realizacji działań i funkcjonowania administracji publicznej; tworzenie warunków dla ochrony ludności i jej obrony, a także godnego funkcjonowania społeczeństwa; wsparcie dla działań sojuszniczych i koalicyjnych; współpraca międzynarodowa; wdrażanie procedur pomocy międzynarodowej. Nie są to wszystkie kierunki działań, czy nawet te najważniejsze, tym niemniej pozwalają wskazać na podstawy planowania strategicznego.

Wszelkie działania podejmowane przez państwo, które służą kierowaniu i obejmują czynności niezbędne do realizacji postawionych zadań, określonych przez cele strategiczne związane są z wykorzystaniem, pozyskiwaniem i odtwarzaniem zasobów. Czynności te umożliwiają sprawne wykorzystywanie i pozyskiwanie zasobów oraz koordynowanie wszelkich działań w tym zakresie. Ponadto, tworzą podstawy procesów decyzyjnych, które w ujęciu zarządzania funkcjonalnego prowadzą do zarządzania operacjami. Celem tych operacji jest zdobywanie przewagi umożliwiając prowadzenie polityki i realizację strategii bezpieczeństwa podmiotu społecznego. Wspólnie, podejmowane i koordynowane działania, wykorzystywane zasobów, tworzone na ich gruncie, złożone operacje, prowadzą do zarządzania procesami społecznymi. Określając zatem „(…) źródło zmian danej zbiorowości, czy danego systemu związanego z określonymi potrzebami tejże”, należy wskazać na „(…) działanie zarówno grup ludzi jak i tworzonych przez nich społeczności”. Umożliwia to przyjęcie twierdzenia, że „(…) wszelkie zorganizowane systemy działań ludzkich (w warunkach trwałości i powtarzalności - przyp. autora), obejmujące zespolone celowo grupy osób mających odpowiednie przygotowanie i wyposażenie” zawierają w sobie zarówno instytucje społeczne, przypisane im role, jak i dążenia do przekształcania rzeczywistości. W związku z tym, koncepcja organizowania zespołów ludzkich po to, by podejmowały one celowe działania w ramach wyspecjalizowanych instytucji społecznych wyraża określoną postać kultury określanej mianem organizacyjnej. Jedna z jej postaci, tzw. kultura strategiczna de facto określa zdolność organizacji do podejmowania działań, ich realizacji w czasie i przestrzeni oraz synergii i elastyczności w kontekście zmieniających się uwarunkowań, a także zdolność do adaptacji.

Przygotowywanie i odtwarzanie zasobów (ludzkich, materiałowych), stanowi o zdolnościach państwa do podejmowania działań na rzecz zapewniania jego bezpieczeństwa i ochrony przed spodziewanymi i niespodziewanymi sytuacjami, w których może jego funkcjonowanie ulec zakłóceniom. Stałym elementem działań własnych, jak i ich wzmacniania jest pozyskiwanie i wykorzystywanie w sposób celowy zasobów własnych, jak i udostępnionych przez inne podmioty społeczne. Są to zasoby:

Podstawę do tworzenia ww. zasobów tworzą zasoby naturalne, odnawialne (mogące w sposób stały dostarczać użytecznych wytworów) i nieodnawialne, które mogą być wykorzystywane krótko lub tylko raz z uwagi na ich ograniczony dostęp. Formą oceny w tym zakresie może być efektywność podejmowanych decyzji przez struktury kierownicze, które składają się z czynności, te zaś tworzą procesy zarządzania. Decydującymi składowymi tych czynności i procesów są:

  1. Posiadanie odpowiednio szerokich kompetencji, czyli prawa do egzekwowania władzy nad innymi - spełnienie w tego warunku wymaga istnienia odpowiedniego systemu norm kształtujących kulturę organizacji. Normy te regulują m.in. kwestie obowiązków struktur kierowniczych i im podległych struktur społecznych.

  2. Posiadanie odpowiednio szerokiego dostępu do zarządzania informacjami zapewniającymi otrzymywanie ich pełnych, aktualnych i wiarygodnych wersji, przetwarzanie tych informacji.

  3. Występowanie możliwość natychmiastowego przekazywania podjętych decyzji struktur kierowniczych do struktur wykonawczych. Spełnienie tego warunku wymaga funkcjonowania odpowiedniego systemu stanowisk operacyjno-koordynujących w organizacjach hierarchicznych lub strategii działania struktur wykonawczych tak, jak ma to miejsce w organizacjach sieciowych. Trzecią, alternatywną formą, jest występowanie w sposób hybrydowy, równolegle i równocześnie, tych dwóch rozwiązań.

  4. Posiadanie dobrze opracowanych, alternatywnych strategii (w wymiarze operacyjnym planów) „na wszelki wypadek”, które są kluczowym elementem fazy przygotowań i samych działań. Określają one przy tym, kto, co i kiedy będzie robił, za pomocą, jakich sił i środków i na jakiej podstawie prawnej. Na tym tle istotnym elementem jest ich weryfikacja.

  5. Działania odpowiednio skonstruowanych systemów edukacji i podnoszenia kwalifikacji.

Sposób organizacji systemu bezpieczeństwa państwa posiada podstawowe znaczenie dla zapewnienia jego bytu i rozwoju w zmiennych, dynamicznych interakcjach podmiotów społecznych.

2.3. KONDYCJA ORGANIZACJI ORAZ KONCEPCJE JEJ DZIAŁANIA

Bezpieczeństwo podmiotu społecznego - państwa - stanowi konsekwencję idei zawartych w teoriach determinujących podejmowane celowo działania w stosunku do weryfikowanych poznawczo decyzji. Związek między myśleniem a działaniem w specyficznym obszarze, jakim jest zapewnianie bezpieczeństwa, ochrony instytucji państwa i struktur społecznych ją konfirmujących, a także jego projektowanie, tj. dążenie do osiągania przyszłych pożądanych stanów rzeczy lub potencjalnej konieczności „mierzenia się” z tymi, które uznawane są za niepożądane jest najistotniejszym determinantem określającym postać systemu bezpieczeństwa. Obejmuje, bowiem całą specyfikę działań państwa w odniesieniu do jego funkcjonowania tak wewnętrznego, jak i zewnętrznego, w stosunkach międzynarodowych. Bezpieczeństwo podmiotu, jakim jest państwo, stanowi konsekwencję podejmowanych, niepodejmowanych lub zaniechanych jego działań w zmiennych uwarunkowaniach rzeczywistości społecznej.

Rozpatrując strukturę systemu bezpieczeństwa przez pryzmat organizacji i instytucji państwa oraz oddziaływań, które generują można stwierdzić, iż pełnią one trzy istotne funkcje:

W konsekwencji, proces tworzenia i utrwalania systemów wzajemnych oddziaływań i zachowań zawartych w organizacjach i instytucjach określonych zasadami, normami, regułami, rolami porządkuje stosunki społeczne i kreuje określoną historycznie postać ładu.

Bezpieczeństwo państwa zapewniane jest przy tym poprzez zarządzanie strategiczne jego strukturami prowadzone przez ośrodki władzy politycznej. Istotę tego zarządzania strategicznego bezpieczeństwem określają:

Zarządzenie strategiczne bezpieczeństwem, łącząc utylitarność poznania naukowego z prakseologią, buduje przewagę podmiotów społecznych w stosunku do innych, im podobnych. Zawarta w nim wiedza, dotyczy przeszłości - zachowań i rezultatów, teraźniejszości - tj. określania działań i ich zakładanych wyników oraz przyszłości - projektowania poczynań własnych jak i innych podmiotów społecznych.

Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem stanowi czynnik kształtowania struktur społecznych (organizacyjnych) oraz ich wykorzystywania zgodnie z misją i wizją podmiotu społecznego. Jego podstawą są procesy decydowania oparte na procesach wymiany informacji. Jako takie, zarządzanie strategiczne ma wpływ na kreowanie i sprawowanie przywództwa oraz kształtowania kultury organizacyjnej i strategicznej podmiotu społecznego.

Istotą zarządzania strategicznego bezpieczeństwem jest kreowanie rzeczywistości społecznej w warunkach turbulencyjności i nieprzewidywalności otoczenia organizacji społecznych. W zawiązku z tym kategoriami poznawczymi, na których jest ono parte są: wyzwania, zagrożenia, szanse oraz ryzyka. Wspólnie, stanowią one kryteria w stosunku, do których formułowana jest strategia podmiotu oraz ocena sposobów jej realizacji. Strategia podmiotu łączy w sobie jego misję oraz wizję. Ukierunkowana jest, bowiem na zapewnienie jego bytu i rozwoju w czasie i przestrzeni.

Kompleksowe działania struktur kierowniczych organizacji społecznych zorientowane na wynik stanowią podstawę zapewniania i projektowania skutecznego systemu ich bezpieczeństwa. Są także najtrudniejszym do zdefiniowania elementem tego systemu, obszarem, w którym mogą występować liczne sprzeczności, sprawiając, że będzie on najsłabszym ogniwem (zgodnie z teorią systemów, to najsłabsze ogniwo decyduje o ich wytrzymałości). Podstawą oceny w tym zakresie może być efektywność podejmowanych decyzji przez struktury kierownicze, które składają się z czynności, te zaś tworzą procesy zarządzania. Decydującymi składowymi tych czynności i procesów są:

  1. posiadanie odpowiednio szerokich kompetencji, czyli prawa do egzekwowania władzy nad innymi - spełnienie w tego warunku wymaga istnienia odpowiedniego systemu norm kształtujących kulturę organizacji. Normy te regulują m.in. kwestie obowiązków struktur kierowniczych i im podległych struktur społecznych;

  2. posiadanie odpowiednio szerokiego dostępu do zarządzania informacjami zapewniającymi otrzymywanie ich pełnych, aktualnych i wiarygodnych wersji, przetwarzanie tych informacji;

  3. występowanie możliwość natychmiastowego przekazywania podjętych decyzji struktur kierowniczych do struktur wykonawczych. Spełnienie tego warunku wymaga funkcjonowania odpowiedniego systemu stanowisk operacyjno-koordynujących w organizacjach hierarchicznych lub strategii działania struktur wykonawczych tak, jak ma to miejsce w organizacjach sieciowych. Trzecią, alternatywną formą, jest występowanie w sposób hybrydowy, równolegle i równocześnie, tych dwóch rozwiązań;

  4. posiadanie dobrze opracowanych, alternatywnych strategii (w wymiarze operacyjnym planów) „na wszelki wypadek”, które są kluczowym elementem fazy przygotowań i samych działań. Określają one przy tym, kto, co i kiedy będzie robił, za pomocą, jakich sił i środków i na jakiej podstawie prawnej. Na tym tle istotnym elementem jest ich weryfikacja;

  5. działania odpowiednio skonstruowanych systemów edukacji i podnoszenia kwalifikacji.

Czynniki, które są przy tym decydujące to: zakres wiedzy struktury zarządzającej; jasno i precyzyjnie określone zasady funkcjonowania organizacji; system motywacyjno-edukacyjny, planowanie.

Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem państwa jest realizowane w warunkach zmiennych zachowań podmiotów o charakterze regulacyjnym. Zawiera przy tym w sobie poniżej opisane, synergicznie związane elementy.

Pierwszym z nich jest stałe dążenie do sprostania turbulencyjności otoczenia podmiotu społecznego i w przypadku państwa również wewnętrznego.

Drugim, stałe dążenie do budowania i utrzymywania przewagi nad innymi podmiotami społecznymi traktowanymi i będącymi potencjalnymi konkurentami w dostępie do dóbr i ich podziału.

Trzecim, poszukiwanie interakcji z innymi podmiotami społecznymi w celu uzyskiwania przewagi nad pozostałymi. Ten rodzaj działań nie wyklucza przy tym jednoczesnego budowania i utrzymywania przewagi nad innymi podmiotami społecznymi traktowanymi i będącymi potencjalnymi konkurentami w dostępie do określonych korzyści. Zarówno tymi, które znajdują się w związkach sojuszniczych, jak i pozostałymi. Dążenie do synergii tych dwóch rodzajów działań stanowi zwykle fundament koncepcji działania w postaci strategii bezpieczeństwa podmiotu społecznego, tak w stosunkach wewnętrznych (w ramach określonej organizacji społecznej), jak i zewnętrznych. Podstawowym przy tym zagadnieniem jest określenie charakteru interakcji.

Czwartym, tworzenie przesłanek przewagi nad innymi podmiotami społecznymi poprzez tworzenie odpowiednich warunków dla prowadzenia polityki i strategii podmiotu społecznego zorganizowanego we wspólnoty, państwa, organizacje. Ich charakter wskazuje na czynniki instytucjonalne, jako te, które przesądzają o zdolności do prowadzenia polityki oraz tworzenia i realizacji strategii. Ten aspekt działalności podmiotów społecznych skłania do systemowego traktowania ich działań w systemach zorganizowanych struktur społecznych. Struktury te będą każdorazowo odmienne w zależności od tego, jaki podmiot i w jakim środowisku społecznym będzie realizował swoje działania. Posiadając strategię działania państwo będzie tworzyło przestrzeń bezpieczeństwa ukierunkowaną na osiąganie swoich celów. Na podkreślenie zasługuje, że każdorazowo będzie to czyniło w sposób odmienny w zależności od rodzaju systemu społecznego, który je opisuje, a którego wyrazem jest forma organizacji władzy (ustrój polityczny). Działania podmiotów na płaszczyźnie stosunków społecznych w ramach określonych społeczności będą przy tym czynnikiem decydującym, dostosowanym do natury tego systemu. Narzędziem poznania a zarazem zrozumienia tej rzeczywistości jest ideologia. W skrajnej formie, jako podstawa określania zachowań ludzkich, znajduje ona swój wyraz w doktrynach ekstremizmu politycznego. R. Tokarczyk wskazuje, że doktryny te są opisywane, jako antydemokratyczne, dogmatyczne, fundamentalistyczne, represywne, terrorystyczne, inne (definiując charakter badań).

Piątym, w zarządzaniu strategicznym bezpieczeństwem struktury społeczne w procesach instytucjonalizacji służą transpozycji ról i stosunków społecznych w określonej hierarchii społecznej umożliwiając decydowanie polityczne.

    1. PROJEKTOWANIE BEZPIECZEŃSTWA PAŃSTWA

Rozwój teorii i praktyki zarządzania strategicznego bezpieczeństwem w Polsce wiąże się z działaniami, które powinny zapewnić powszechność, wszechstronność i elastyczność systemu. Dokonać tego można modyfikując istniejące struktury organizacyjne i rozwiązania prawne. Celem tego zabiegu nie jest dokonanie zasadniczych zmian w sposób rewolucyjny, lecz ewolucyjny - w wyniku przekształcenia istniejącego stanu rzeczy.

Istniejące uregulowania prawne w postaci postanowień ustawy zasadniczej, a także ustaw pozwalają na konstatację, że zbudowanie optymalnego systemu zarządzania bezpieczeństwem, w tym jego kierowania jest możliwe. Biorąc pod uwagę aktualną kulturą polityczną w Polsce może się to dokonać w dwojaki sposób.

Po pierwsze, poprzez adaptację istniejących rozwiązań w stosunku do zoptymalizowanego modelu zarządzania bezpieczeństwem narodowym. Rezultatem będzie udoskonalenie istniejących - niedoskonałych w tym zakresie - form normatywnych i organizacyjnych. Ten kierunek działań może być podyktowany przede wszystkim chęcią uniknięcia reform ustrojonych, które zwykle są przyczyną targów politycznych ugrupowań partyjnych i grup interesu. Wymaga przede wszystkim zidentyfikowania ułomności istniejących rozwiązań i - w miarę możliwości - ich doskonalenia.

Po drugie, zmianę istniejących zapisów w stosunku do zoptymalizowanego modelu zarządzania bezpieczeństwem narodowym, którego konceptualną postać należy uprzednio zaprojektować. Efektem będzie zmiana całości dotychczasowych rozwiązań, włączenie z zapisami Konstytucji RP, a tym samym ustaw w zakresie rozwiązań określających pozycję ustrojową Prezydenta oraz Prezesa Rady Ministrów.

Obecny model zarządzania bezpieczeństwem opiera się na rozwiązaniach, które konstytuują trzy elementy: nadrzędny poziom decydowania politycznego, jego rolę spełnia Rada Gabinetowa; nadrzędny poziom wykonawczy, który tworzą wspólnie prezydent oraz Rada Ministrów; nadrzędny poziom konsultacyjno - sztabowy, przypisany Rządowemu Zespołowi Reagowania Kryzysowego, poziom wykonawczy w postaci Rządowego Centrum Bezpieczeństwa - RCB. Tym samym dwa spośród trzech stanów bezpieczeństwa państwa, tj. stan pokoju oraz kryzysu, obejmowane są działaniami naczelnych organów państwa.

Na podstawie wykładni W. Kitlera, odnosząc się do nadrzędnego poziomu decydowania politycznego w postaci Rady Gabinetowej (RG) współdziałanie Prezydenta oraz Prezesa Rady Ministrów opiera się na dobrej woli stron. Wynika to z faktu, że konstytucja nie precyzuje podziału między nimi kompetencji, ani też nie wskazuje procedur wykonania wspólnych uzgodnień na forum RG - powinno to stanowić jeden z problemów do rozstrzygnięcia w nieistniejącej nadal ustawie o bezpieczeństwie narodowym, lub też innym akcie rangi ustawy. Mimo to znaczenie Rady Gabinetowej nie podlega dyskusji. Jest, bowiem instytucją integrującą dwa ośrodki władzy wykonawczej w Polsce w jeden organizm formułujący rozstrzygnięcia polityczne o losach państwa i narodu w sytuacjach szczególnych zagrożeń. Rada Gabinetowa nie posiada przy tym uprawnień władczych, co sprawia, że istnieje potrzeba ustawowego doprecyzowania roli organów na nadrzędnym poziomie wykonawczym. W obecnym stanie prawnym role te pełnią prezydent RP oraz Rada Ministrów. Tu pojawia się pole do regulacji ustrojowych bądź ustawowych, zależnie od docelowej konstrukcji podsystemu kierowania bezpieczeństwem państwa, w stosunku do kompetencji przypisanych wymienionym organom w konstytucji.

Opis podsystemu kierowania bezpieczeństwem w warunkach pokoju skłania do refleksji nad jego funkcjonowaniem nie tylko w czasie pokoju, lecz także w warunkach kryzysu i wojny. Jak stwierdza W. Kitler, kryzysowe funkcjonowanie podsystemu kierowania powinno stworzyć warunki do podjęcia przez państwo działań w obliczu zaistniałej sytuacji kryzysowej i samego kryzysu, gdyby do niego doszło, a także, - gdy trzeba - przejścia do form organizacyjnych kierowania w razie konfliktu zbrojnego, na potrzeby kierowania obroną państwa. Na nadrzędnym poziomie decydowania politycznego nie powinno dochodzić do istotnych zmian organizacyjnych, poza faktem „kryzysowego” charakteru prac Rady Gabinetowej, Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów oraz Rady Ministrów. Szczególnego znaczenia nabierają przy tym rozwiązania na czas konfliktu zbrojnego (głównie w skali wojny), w który Polska byłaby bezpośrednio zaangażowana. Warunki i okoliczności, jakie występują w takim okresie funkcjonowania państwa, wymagają zapewnienia niezakłóconej i w pełni dyspozycyjnej aktywności organów odpowiedzialnych za losy państwa i społeczeństwa, a także jak najdalej idącego uproszczenia zasad, procedur i form organizacyjnych kierowania państwem.

Jak stwierdzają autorzy Zespołu Koncepcji Działań Strategicznych funkcjonującego w ramach Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego, „(…) Poza koniecznością wypełnienia przez system bezpieczeństwa podstawowych wymagań, niezbędne jest także zapewnienie jego zdolności do stawienia czoła zagrożeniom o charakterze trans sektorowym, sieciowym, asymetrycznym, cechującym się zmiennością i nieprzewidywalnością. Oznacza to konieczność zapewnienia spójności systemu bezpieczeństwa państwa obejmującego zarówno podsystem militarny, jak i pozamilitarny, co wymaga ustanowienia organu koordynacyjnego na poziomie kierownictwa państwa, co umożliwi wykorzystanie wszystkich dostępnych zasobów państwa niezbędnych w konkretnej sytuacji bez sporów kompetencyjnych. Konieczne jest także wzmocnienie zaplecza analityczno - prognostycznego, którego zadaniem byłoby przygotowywanie analiz, prognoz i rekomendacji systemowych będących odzwierciedleniem zmian w otoczeniu bezpieczeństwa RP i sytuacji wewnętrznej państwa faktycznych i prognozowanych. Proces przygotowywania tego typu materiałów powinien być kierowany i koordynowany przez aparat państwowy przy wykorzystaniu zasobów intelektualnych i eksperckich pozostających poza sektorem państwowym. Istotą koncepcji systemu zarządzania bezpieczeństwem państwa jest:

Na tym tle związki organizacyjne między poszczególnymi składowymi systemu bezpieczeństwa można scharakteryzować jako strukturalno-funkcjonalne, wynikające z potrzeb. Dokonując ich typologii można wyodrębnić związki między: a) organami władzy wykonawczej (prezydent - prezes Rady Ministrów); b) organami władzy wykonawczej i ustawodawczej (prezydent - prezes Rady Ministrów - sejm).

W związku z powyższym istniejący obecnie system bezpieczeństwa w Polsce wymaga:

Walorem zastosowania nowego, a zarazem kompleksowego podejścia do organizacji systemu bezpieczeństwa w Polsce byłaby możliwość większego wykorzystania zasobów (szczególnie wiedzy, uzyskanej m.in. dzięki strategicznemu przeglądowi bezpieczeństwa i strategicznemu przeglądowi obronnemu), efektywniejsza realizacja strategii państwa, a tym samym usprawnienie jego działalności w ramach istniejących uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych.

Nadane Radzie Ministrów oraz prezesowi Rady Ministrów prerogatywy wynikające z Konstytucji RP, ustaw o stanach nadzwyczajnych oraz innych ustaw jednoznacznie wskazują na potrzebę posiadania przez Radę Ministrów i prezesa Rady Ministrów organu wykonawczego właściwego w zakresie zarządzania bezpieczeństwem państwa, tj. analizy, przygotowania wariantów decyzji oraz koordynacji ich implementacji. Organ ten powinien pełnić rolę nadrzędną w stosunku do podsystemów różnych resortów i instytucji centralnych państwa oraz wszelkiego rodzaju służb, systemów ratowniczych i inspekcji o charakterze ogólnokrajowym. W celu zapewnienia kierownikowi tego organu wykonawczego Rady Ministrów szerokiego zakresu uprawnień w sytuacjach kryzysowych wskazane jest, by posiadał on rangę podsekretarza, a nawet sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.

Postulowany model zarządzania strategicznego w Polsce powinien zawierać przy tym następujące komponenty:

  1. Stały element konsultacji prowadzonych w sposób permanentny między przedstawicielami prezydenta oraz Rady Ministrów, z prezesem włącznie, w ramach Rady Gabinetowej. Organ ten powinien znaleźć swoje zaplecze w Biurze Bezpieczeństwa Narodowego. BBN mógłby przy tym prowadzić merytoryczną obsługę Rady Gabinetowej np. w oparciu o komisje: a) bezpieczeństwa wewnętrznego; b) bezpieczeństwa militarnego; c) bezpieczeństwa społecznego; d) bezpieczeństwa w sferze ekonomicznej i socjalnej; e) bezpieczeństwa informacyjnego; f) bezpieczeństwa ekologicznego; g) bezpieczeństwa energetycznego; h) planowania strategicznego i)  zarządzania bezpieczeństwem (w tym zarządzania kryzysowego). Na tym tle istotną funkcję doradczą spełniałaby Rada Bezpieczeństwa Narodowego, tworząca niezależne grono eksperckie w zakresie szeroko rozumianej problematyki bezpieczeństwa.

  2. Stałe, działające permanentnie Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, którego dyrektorem powinien być podsekretarz bądź sekretarz stanu. Osoba ta powinna posiadać delegowane przez prezesa Rady Ministrów uprawnienia do podejmowania działań w zakresie zarządzania bezpieczeństwem państwa. O skali tych działań mogłyby przesądzać stopnie powiadamiania kryzysowego (alarmowe), np. w zakresie pierwszego i drugiego stopnia angażowałby on wszystkie siły i środki państwa zgodnie z potrzebami i tylko powiadamiałby o tym premiera. W przypadku narastania kryzysu oraz konieczności uruchomienia wyższych stopni powiadamiania kryzysowego bezpośrednie kierowanie zarządzaniem kryzysowym przejmowałby prezes Rady Ministrów. Postulowane rozwiązanie zakłada przy tym, że w ramach Rządowego Centrum Bezpieczeństwa znajdowaliby się przedstawiciele poszczególnych resortów, którzy uruchamialiby podległe im siły i środki na polecenie dyrektora centrum. Zgodnie z założeniem ustawy o zarządzaniu kryzysowym Rządowe Centrum Bezpieczeństwa stanowiłoby zaplecze, a zarazem organ wykonawczy Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego.

Opisane powyżej rozwiązanie pozwoliłoby zapewnić: a) funkcjonalność organizacji (państwa); c) wykorzystania istniejących zasobów; b) racjonalność działania. Ponadto postulowany model spełniałby podwójną funkcję: zapewniania gotowości państwa w czasie pokoju na wszelkiego rodzaju kryzysy oraz przejścia na struktury kierowania obroną narodową w przypadku wystąpienia takiej konieczności.

KONKLUZJE

Refleksja nad obecnym stanem rzeczy skłania do przemyśleń nt. zarządzania strategicznego bezpieczeństwem w Polsce. Wydaje się przy tym, że wszystkie instrumenty do naprawy istniejącej sytuacji są w gestii rządzących, a jednym zagadnieniem pozostaje kwestia ich właściwej korelacji. Należy jednak pamiętać, że umiejętność korzystania z wiedzy jest wynikiem kultury organizacji. Wiedza, a właściwie zdiagnozowana powyżej „niewiedza”, brak umiejętności i zdolności powinny być przy tym podstawą zmian w polityce bezpieczeństwa państwa, która pozwoli na stworzenie właściwych mechanizmów jej realizacji w sposób synergiczny, a nierozproszony; celowy, a nie chaotyczny, długoterminowy, a nie krótko- (wynikający z harmonogramu wyborów politycznych). Budowa efektywnego systemu zarządzania strategicznego bezpieczeństwem w Polsce stanowi przy tym jeden z podstawowych kierunków polskiej polityki bezpieczeństwa u progu XXI wieku. Od sprawności struktur organizacyjnych państwa, jego gotowości do sprostania wyzwaniom, przeciwstawienia się zagrożeniom oraz wykorzystaniu szans zależeć będzie bezpieczeństwo obywateli, a także suwerenny byt i rozwój RP w strukturach Unii Europejskiej i Sojuszu Północnoatlantyckiego.

Ewidentne braki w organizacji bezpieczeństwa państwa, jego zarządzania przekładają się na kondycję sił zbrojnych, ich rzeczywiste a nie deklaratywne zdolności do podejmowania działań. Decydującym o takiej ocenie elementem jest ilość dokumentów normujących problematykę planowania obronnego oraz podmiotów zaangażowanych w opracowanie tych dokumentów, jak również brak jasnych relacji między tymi podmiotami, a w konsekwencji zasadniczy brak spójności między nimi. Determinuje to cały proces planowania obronnego RP, a w konsekwencji przekłada się na możliwości wykorzystania sił zbrojnych, jako instrumentu polityki państwa. W związku ze specyfiką rozwiązań ustrojowych w obrębie władzy wykonawczej w Polsce, sposób organizacji systemu zarządzania bezpieczeństwem ma podstawowe znaczenie dla jego sprawności oraz działania opartego na akcji, a nie jak dotychczas - reakcji. Istotą tego systemu jest przy tym korelacja działań w stanie zwyczajnym oraz w stanach nadzwyczajnych z wykorzystaniem elementów pozamilitarnych i militarnych, które powinny wzajemnie się uzupełniać.

Biorąc pod uwagę aktualną postać rzeczy należy główny wysiłek skoncentrować na konceptualnych podstawach bezpieczeństwa państwa. Ich określenie, wynikające z wiedzy, nie zaś z życzeń fałszujących obraz rzeczywistości, będących pochodną domniemywań o niej, jest warunkiem ustanowienia pragmatycznego systemu bezpieczeństwa zdolnego sprostać istniejącym i pojawiającym się wyzwaniom. Bez spełnienia tego warunku nie należy oczekiwać, że w sytuacji tego wymagającej nasze państwo jej sprosta. Świadomość tych uwarunkowań powinna być udziałem polityków i społeczeństwa udzielającego im swego wsparcia. Istniejące obecnie rozbieżności w tym zakresie mogą być rozwiązane przez stworzenie jednego centralnego ośrodka na szczeblu państwa dysponującego kompetencjami w zakresie uruchamiania sił i środków zgodnie z przyjętymi wcześniej stopniami alarmowymi. Sposób jego organizacji, kompetencje oraz ogólny kształt systemu zarządzania bezpieczeństwem, w tym reagowania kryzysowego, są aktualnie przedmiotem szerokiej dyskusji m.in. po to, by nie utracić właściwego kierunku zmian w tej materii.

  1. PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA NIEMILITARNEGO

3.1. ZARYS PROBLEMU

Tytułowe Podstawy bezpieczeństwa niemilitarnego były przedmiotem badań Autorów w roku 2010. Rezultat tych badań zawarty został w ponad trzystustronicowym studium teoretycznym, którego recenzentem był Pan dr hab. Andrzej GLEN. Zdaniem recenzenta „[…] Autorzy na bazie przedstawionej wiedzy empirycznej uporządkowali w poszczególnych rozdziałach recenzowanej pracy eksplorowany obszar badań. Ponadto podjęli próbę jakościowo nowego zdefiniowania bezpieczeństwa niemilitarnego, podkreślając złożoność tego procesu (lub jego chwilowego stanu) oraz występującą tu, bezpośrednią zależność oczekiwanych rezultatów w tym obszarze od synergicznego efektu działań podejmowanych w warunkach rzeczywistych lub potencjalnych zagrożeń nie mających źródła w klasycznej wojnie”. Jak podkreślił recenzent do najbardziej wartościowych osiągnięć zespołu autorskiego należy zaliczyć „twórcze i poprawne metodycznie zidentyfikowanie przedmiotu badań wraz z uporządkowaniem aparatu pojęciowego dotyczącego podjętej tematyki, dokonanie rzetelnej diagnozy wcześniejszego i obecnego stanu polskich sił i służb realizujących zadania w obszarze bezpieczeństwa niemilitarnego” oraz „wskazanie ogólnych ram systemu bezpieczeństwa niemilitarnego i podjętą, moim zdaniem udaną, próbę wskazania podstaw do jakościowo nowego podejścia w tym obszarze badań”. Prezentowane poniżej opracowanie jest zarazem streszczeniem jak i twórczym rozwinięciem badań przeprowadzonych w roku 2010.

Bezpieczeństwo państwa jest problemem wysoce złożonym, zaś jego istnienie wraz z pozytywnymi dla społeczeństwa skutkami jest zależne od każdego z podsystemów wchodzących w jego skład. Nie jest zatem truizmem stwierdzenie, że bezpieczeństwo niemilitarne jest jednym z zasadniczych, obok militarnego, podsystemów służących do zapewnienia bezpieczeństwa państwa. Według E. Zielińskiego, działania państwa w tym zakresie powinny polegać na zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochronie mienia i zdrowia obywateli oraz zabezpieczeniu występującego systemu własności.

Zapewnienie bezpieczeństwa niemilitarnego wyraża się w działaniach administracji oraz wielu służb, straży i inspekcji zmierzających do utrzymania spokoju i normalności zachowań w stosunkach międzyludzkich. W tym celu państwo posiada właściwe instytucje policyjne, straży granicznej i straży pożarnej oraz inne służby ochrony państwa (Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Państwa, Wojskowe Służby Wywiadu i Kontrwywiadu, itp.), które wyposażone są w niezbędne środki prawne. Z drugiej strony, dla zapewnienia swobód obywatelskich państwo określa normy zachowań ludzi i środki ochrony praw obywateli. Oprócz wymienionych organów w działania zapewniające utrzymanie bezpieczeństwa niemilitarnego zaangażowane są również organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, sądy i prokuratura. Sprawy te są kwestią ważną nie tylko dla władzy państwa, ale i ogółu ludności kraju.

Prowadząc badania nad aspektami bezpieczeństwa niemilitarnego, autorzy zidentyfikowali określone problemy informacyjne i naukowe. Wyjątkowo istotnym okazało się przeprowadzenie badań w zakresie doświadczeń z użycia służb odpowiedzialnych za nasze bezpieczeństwo. Zainteresowania autorów skierowały się w obszary związane z identyfikacją działań narzędzi podmiotu w stosunkowo dużym przedziale czasowym, obejmującym okres od zakończenia I wojny światowej, do czasów obecnych, bowiem uznano, że obszary te w sposób dynamiczny kreowały współczesny system bezpieczeństwa naszego państwa.

Współczesne opracowania teoretyczne traktujące o bezpieczeństwie, wskazują na potrzebę pełnej integracji niemilitarnych sił, i ich zespołowego działania dla osiągnięcia wspólnego celu - polegającego na likwidacji lub zmniejszeniu zagrożeń w bezpieczeństwie narodowym.

Dotychczasowe próby wypełnienia luki w określonej sytuacji problemowej, miały już liczne odniesienia do polityki bezpieczeństwa, zawierały szeroko rozumiany aspekt narodowy, ale nie miały charakteru systematycznie prowadzonych badań naukowych. Zostało, co należy wyraźnie podkreślić, sformułowanych wiele też w wymienionym wcześniej obszarze badań (głównie w policji), jednak zauważamy, że w ich formułowaniu w bardzo skromnym zakresie posługiwano się aparatem metodologicznym właściwym naukom wojskowym.

Autorzy prowadząc badania założyli, że ich wynikiem (cel badań) będzie uporządkowanie poglądów w obszarze bezpieczeństwa niemilitarnego od momentu odzyskania przez Polskę niepodległości (1918r.) do czasów obecnych. Złożoność problemów obranego tematu pracy wymagało zastosowania odpowiedniego aparatu badawczego oraz opracowania określonego warsztatu wspomagającego przeprowadzenie badań.

W badaniach przyjęto, że czynnością decydującą o ich powodzeniu jest dokładne i wnikliwe uświadomienie sytuacji problemowej, sformułowanie celu badań oraz problemów badawczych. Oparte one zostały na dotychczasowej wiedzy o badanym problemie. Dla przeprowadzenia badań niezbędnym był również wybór i zastosowanie odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych.

Tak określona i zidentyfikowana sytuacja problemowa wymagała prowadzenia badań naukowych, których głównym celem było: uporządkowanie poglądów w obszarze bezpieczeństwa niemilitarnego od momentu odzyskania przez Polskę niepodległości (1918r.) do czasów obecnych.

Główny problem badawczy autorzy zawarli w pytaniu: Jak przygotowane były i są siły i służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo niemilitarne do realizacji prawnie określonych zadań w dziedzinie ochrony (bezpieczeństwa niemilitarnego) wynikających z postanowień przepisów prawa i uwarunkowań bezpieczeństwa niemilitarnego?

Tak sformułowany i przyjęty w procesie badawczym problem główny wymusił konieczność rozwiązania następujących problemów szczegółowych:

  1. Jak rozwijały się siły i służby realizujące zadania na rzecz bezpieczeństwa niemilitarnego w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce?

  2. Jak ewoluowały struktury oraz zadania sił i służb działających w obszarze bezpieczeństwa niemilitarnego od zakończenia II wojny światowej do czasu przemian ustrojowych w Polsce?

  3. Jak transformacja ustrojowa w Polsce wpłynęła na kształt i zakres funkcjonowania sił i służb w obszarze bezpieczeństwa niemilitarnego po roku 1989?

W celu rozwiązania postawionych problemów i osiągnięcia celu badań zastosowano następujące metody badawcze:

W badaniach zastosowano klasyczny i powszechnie stosowany w naukach empirycznych, w tym w naukach wojskowych, indukcyjno-hipotetyczno-dedukcyjno-redukcyjny układ czynności procesu badawczego.

Jak już wspomniano, rezultaty przeprowadzonych badań, opracowano pisarsko i zamieszczono w studium teoretycznym złożonym z czterech rozdziałów merytorycznych, które opatrzono wstępem i zakończeniem oraz uzupełniono wykazem bibliografii, tabel i rysunków.

We wspomnianym studium, rozdział pierwszy zawiera założenia metodologiczne prowadzonych badań oraz wygenerowaną w trakcie badań wstępnych autorską definicję bezpieczeństwa niemilitarnego, która po licznych dyskusjach zespołu autorskiego ze środowiskiem naukowym Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego została poszerzona o dodatkowe elementy.

W rozdziale drugim studium, na kanwie wydarzeń związanych z odzyskaniem niepodległości przez Polskę przedstawiono rozwój sił i służb realizujących zadania na rzecz bezpieczeństwa niemilitarnego w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Polsce, zwracając szczególną uwagę na istotne w tym czasie problemy związane z budową oraz utrzymaniem odzyskanej państwowości w warunkach zagrożenia ze strony skonfliktowanych z nami krajów sąsiednich, w tym zwłaszcza z Niemcami i Związkiem Radzieckim.

Treść trzeciego rozdziału obejmująca swym zakresem lata od zakończenia II wojny światowej do czasu przemian ustrojowych w Polsce, to próba odniesienia się do skomplikowanych relacji wewnątrz kraju, poprzez pryzmat ewolucji struktur oraz zadań sił i służb realizujących swe zadania w obszarze funkcji wewnętrznej realizowanej w ramach strategicznej polityki bezpieczeństwa narodowego (tzn. m.in.: ochrony porządku konstytucyjnego, życia i zdrowia obywateli, a także zaspokojenia potrzeb społecznych) w warunkach istnienia dwóch bloków militarnych, aż do chwili ich rozpadu oraz związanych z tym następstw.

Rozdział czwarty studium obejmuje lata od transformacji ustrojowej w Polsce do chwili obecnej poprzez pryzmat dylematów i zróżnicowanych poglądów na funkcjonowanie strategicznych dla kraju sił i służb funkcjonujących w obszarze szeroko rozumianego bezpieczeństwa niemilitarnego.

Należy podkreślić, że założony program badań okazał się użyteczny, a zastosowane w nim metody pozwoliły na osiągnięcie założonych celów badawczych.

Przyjęta forma badań umożliwiła badanie każdego problemu jedną, dwoma lub trzema metodami badawczymi, przyczyniając się do zgłębienia badań i osiągnięcia wystarczającego prawdopodobieństwa wiarygodności uzyskanych wyników.

Autorzy mając na uwadze stale rosnące zainteresowanie problematyką bezpieczeństwa niemilitarnego, bazując na już posiadanej rzetelnej podstawie do dalszego rozwijania i twórczego kontynuowania podjętego procesu badawczego, zamierzają podjąć w najbliższym czasie badania w kierunku utworzenia koncepcji spójnego systemu bezpieczeństwa niemilitarnego państwa. Poniższe treści mieszczą się zatem w ogólnej koncepcji prowadzonych badań.


3.2. BEZPIECZEŃSTWO NIEMILITARNE - IMPLIKACJE

Nie ulega wątpliwości, że bezpieczeństwo, porządek, życie i zdrowie są wartościami sytuowanymi najwyżej na skali oczekiwań społecznych i osobistych każdego człowieka. Mają one charakter dóbr podstawowych, których zagwarantowanie jest warunkiem prawidłowego rozwoju życia społecznego, politycznego, ekonomicznego oraz indywidualnego poszczególnych jednostek. W XX wieku bezpieczeństwo stało się ogólnym problemem współczesnego świata, bowiem bezpieczeństwo zależy nie tylko od czynników wewnętrznych danego ustroju, w znacznym stopniu zdeterminowane jest ono również warunkami zewnętrznymi. Zmiany w układzie sił zewnętrznych wpływają na pogorszenie bądź służą polepszeniu warunków bezpieczeństwa danego systemu. Tak więc optymalne warunki bezpieczeństwa można osiągnąć stwarzając jak najkorzystniejsze warunki wewnątrz sytemu oraz eliminując zagrożenie zewnętrzne.

Dwubiegunowość systemu międzynarodowego, która była decydującym wyznacznikiem kryteriów bezpieczeństwa w polityce zagranicznej większości państw Europy i świata w drugiej połowie XX wieku, określiła także ramy polityczno-militarne dla koncepcji bezpieczeństwa narodowego (państwowego) i międzynarodowego formułowanych w Polsce. W okresie zimnej wojny bezpieczeństwo rozważane było niemal wyłącznie w kontekście zagrożenia militarnego, a więc konfliktu czy wojny. Oczywistą konsekwencją było zatem formułowanie strategii podmiotów polegających na odstraszaniu od wojny lub groźbie użycia siły. W okresie po zimnowojennym zmieniło się podejście do zagrożeń, na plan pierwszy wysunięto zdolności podmiotów do pozytywnego kształtowania środowiska międzynarodowego i marginalizowaniu zagrożeń militarnych. Tendencja ta nasiliła się zwłaszcza w toku procesu integracji europejskiej i budowy kooperatywnego systemu bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo państwa to nie tylko bezpieczeństwo narodowe, energetyczne czy finansowe w skali krajowej. To również, jak zauważa prof. Ryszard Zięba - jakość życia, na którą składa się wiele czynników takich jak system kulturalny, możliwości rozwoju społecznego jednostki, poziom degradacji środowiska naturalnego, bezrobocie, rozwój gospodarczy, poziom zagrożenia przestępstwami pospolitymi itp. Historia stosunków międzynarodowych w drugiej połowie XX wieku koncentruje się na dążeniu do zagwarantowania przez państwa i grupy państw własnego bezpieczeństwa, ograniczania i likwidowania kolejnych zagrożeń, traktowania tych ostatnich jako pretekstu do rozwoju sił militarnych. Współcześnie pojęcie bezpieczeństwa jawi się jako wieloznaczny i złożony problem z jakim mamy do czynienia próbując zdefiniować bezpieczeństwo oraz wiąże się z brakiem pozytywnej definicji, jako że bezpieczeństwo wciąż definiuje się negatywnie - jako brak zagrożeń w postaci użycia siły, groźby bądź prawdopodobieństwa jej użycia. Powszechnie akceptowana definicja Daniela Lernera utożsamia bezpieczeństwo (security) z pewnością przetrwania (safety) i wiąże je z brakiem zagrożenia i tworzeniem ochrony przed nim.

Bezpieczeństwo rozumiane jest przede wszystkim jako zapewnienie istnienia własnej państwowości, nieskrępowanego rozwoju tożsamości narodowej, kultury, języka, rozwoju gospodarki, nauki i innych dziedzin życia.

Tradycyjne podejście do zagadnień związanych z problemami bezpieczeństwa kojarzyło je najczęściej z aspektami militarnymi. Zgodnie z tym założeniem bezpieczeństwo państwa mogło być skutecznie gwarantowane wyłącznie posiadaniem przewagi militarnej nad przeciwnikiem, przy czym zmiany w układzie sił prowadzić miały nieuchronnie do wojen. Analiza zagadnienia bezpieczeństwa zdominowana była przez dziesięciolecia teorią K. Clausewitza, wedle której wojna traktowana była jako przedłużenie polityki przy użyciu siły wojskowej. Takie rozumowanie umożliwiało stosowanie ius ad bellum, a wojna tożsama była z legalnym sposobem rozstrzygania sporów międzynarodowych.

Wśród mnogości pytań (np. Czym jest bezpieczeństwo? Co to znaczy być bezpiecznym?) oraz odniesień, typologii i klasyfikacji najbardziej narzucającym się jest postrzeganie bezpieczeństwa w relacji do niebezpieczeństwa - zagrożenia.

Takie podejście, eksponowane w literaturze przedmiotu jako definiowanie pojęcia bezpieczeństwa w ujęciu negatywnym, sprowadzić można do lapidarnego stwierdzenia: gdy nie ma zagrożeń - jest bezpiecznie. Współczesne definicje leksykalne również często określają bezpieczeństwo jako stan pewności, spokoju, zabezpieczenia oraz jego poczucia i wskazują, że oznacza ono brak zagrożenia oraz ochronę przed niebezpieczeństwami.

W związku z tym należało się zastanawiać jak definiować bezpieczeństwo? Czym jest bezpieczeństwo? I w tym kontekście wyodrębnić bezpieczeństwo niemilitarne, rozumiane jako poczucie bezpieczeństwa (lub jego brak) przez obywatela oraz jego wpływ na ogólny stan bezpieczeństwa państwa.

Bezpieczeństwo nie jest stanem, który raz osiągnięty trwa w nieskończoność. Podmioty starają się zatem nie tylko o osiągnięcie stanu bezpieczeństwa, ale także dążą do jego utrzymania. Zdolność ta jest przedmiotem ciągłych starań i zabiegów elit politycznych. Na te istotne elementy ich działalności wskazuje również i Janusz Stańczyk, traktując bezpieczeństwo państwa jako proces, w którym samo bezpieczeństwo oraz jego kreowanie podlegają ciągłym zmianom, zachodzącym stosownie do zmieniających się uwarunkowań bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo jako proces jest przy tym traktowane jako zespół działań podejmowanych przez różnego rodzaju podmioty (jednostka, społeczność lokalna, państwo, organizacja międzynarodowa). Z kolei J. Stefanowicz odnosząc się do pojęcia bezpieczeństwa traktuje je nie tylko jako proces ale także jako określony stan.

Poszczególne elementy składające się na proces tworzenia bezpieczeństwa państwa odznaczają się przy tym niejednakową mocą sprawczą. Za podstawę bezpieczeństwa uznaje się zapewnienie przetrwania. Element jakim jest ciągłość i nienaruszalność przetrwania państwa umożliwia swobodny rozwój kraju, z kolei swoboda rozwoju nie byłaby możliwa w warunkach zakłóconej integralności i nienaruszalności.

Ciągły postęp cywilizacyjny, rozwój jaki ma swoje miejsce w wielu aspektach życia codziennego, sam w sobie może stanowić przy tym zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Brak równoczesnego rozwoju z otoczeniem, nie dotrzymywanie tempa innym sprawia, że państwo nie dysponuje tak zaawansowanymi instrumentami jakie pozostają do dyspozycji innych krajów. Odnosi się to nie tylko do zagadnień militarnych, ale także do tych aspektów bezpieczeństwa, które wiążą się z innym sferami funkcjonowania państwa - aspekt ekonomiczny, ekologiczny, bezpieczeństwo informatyczne, finansowe i wiele innych.

Analizując problem bezpieczeństwa narodowego na uwadze należy mieć nie tylko aspekt militarny, ale także kwestie polityczne, ekonomiczne, społeczne oraz ekologiczne. Bezpieczeństwo sprowadza się do szeregu różnych zagadnień, z których wszystkie spełniają ważną rolę.

Z punktu widzenia politologii, bezpieczeństwo jest stanem nie zagrożenia, spokoju i pewności, jest wolnością od wojen. Bezpieczeństwo w rozumieniu ogólnospołecznym powinno obejmować swoim zasięgiem takie sfery jak zaspokojenie potrzeb: przetrwania, istnienia, pewności, ale także stabilność, tożsamość, niezależność oraz ochronę poziomu i jakości życia ludzkiego.

Czynniki decydujące o bezpieczeństwie państwa można wyodrębnić w oparciu o kryteria: ogólne i szczegółowe.

Kryteria ogólne są właściwe dla wszystkich państw bez względu na ich położenie, potencjał, wielkość czy uwarunkowania historyczne. Kryteria szczegółowe są natomiast w większym stopniu zależne od tych uwarunkowań, dlatego też są one różne w przypadku różnych państw. Sławomir Dębski wyróżnia cztery kryteria ogólne.

Na pierwszym miejscu wskazuje na kryterium ważności danego zagadnienia dla kwestii bezpieczeństwa państwa. Czynnik ten pozwala na rozróżnienie tych pierwszoplanowych interesów od tych mniej istotnych, które nie wymagają angażowania całego potencjału państwa w celu zapobiegania zagrożeniom. Do tych priorytetowych celów zalicza się takie interesy jak: zachowanie suwerenności, integralności terytorialnej, niepodległość, czy tożsamość ustrojową. Z kolei kryterium treści pozwala wyodrębnić interesy bezpieczeństwa państwa z uwagi na dziedzinę, z jaką są one powiązane. Istotne jest także kryterium trwania. W oparciu o to kryterium można wyodrębnić te z interesów i zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, które są niemal niezmienne oraz takie, które mają jedynie doraźny charakter i są zależne od bieżącej koniunktury międzynarodowej.

0x08 graphic

Rysunek 2 Kryteria szczegółowe bezpieczeństwa (Opracowanie własne na podstawie S. Dębski, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Warszawa 2003)

Na pierwszym miejscu wskazuje na kryterium ważności danego zagadnienia dla kwestii bezpieczeństwa państwa. Czynnik ten pozwala na rozróżnienie tych pierwszoplanowych interesów od tych mniej istotnych, które nie wymagają angażowania całego potencjału państwa w celu zapobiegania zagrożeniom. Do tych priorytetowych celów zalicza się takie interesy jak: zachowanie suwerenności, integralności terytorialnej, niepodległość, czy tożsamość ustrojową. Z kolei kryterium treści pozwala wyodrębnić interesy bezpieczeństwa państwa z uwagi na dziedzinę, z jaką są one powiązane. Istotne jest także kryterium trwania. W oparciu o to kryterium można wyodrębnić te z interesów i zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, które są niemal niezmienne oraz takie, które mają jedynie doraźny charakter i są zależne od bieżącej koniunktury międzynarodowej.

S. Dębski wskazuje w dalszej kolejności także na kryterium przestrzeni. Odwołanie się do niego pozwala wyodrębnić interesy, których zabezpieczenie możliwe jest jedynie w odniesieniu do całego świata, kontynentu czy regionu oraz te, dla realizacji których wystarczający będzie jedynie poziom lokalny.

Zagadnienie bezpieczeństwa państwa jest ściśle skorelowane z reprezentowanymi przez to państwo interesami. Stan bezpieczeństwa tworzy sytuację, w której możliwe jest definiowanie a następnie realizowanie swoich własnych interesów. Zaznaczyć należy jednocześnie, że wszelkiego rodzaju ograniczenia w możliwości zabezpieczenia oraz realizowania tychże interesów, stają się zagrożeniem w zakresie bezpieczeństwa państwa.

Zwrócić należy uwagę, że bezpieczeństwo państwa stanowi ściśle określony system, w którym najważniejszymi elementami są: bezpieczeństwo wewnętrzne oraz zewnętrzne. Jednocześnie między tymi elementami zachodzi ścisłego rodzaju relacja: zagrożenie w zakresie bezpieczeństwa zewnętrznego państwa prowadzi jednocześnie do określonych reakcji w sferze bezpieczeństwa wewnętrznego i odwrotnie. Nieprawidłowości w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego rzutują jednocześnie na bezpieczeństwo w aspekcie zewnętrznym.

W swej tradycyjnej formie bezpieczeństwo odnosi się do zdolności suwerennego państwa w zakresie obrony przed agresją zbrojną. Wszystkie współczesne państwa w swoich dokumentach doktrynalnych podkreślają fundamentalne znaczenie jakim jest prawo do samoobrony, traktując bezpieczeństwo jako synonimiczność bezpieczeństwa narodowego. Takie myślenie o bezpieczeństwie funkcjonuje nadal jako element bezpieczeństwa zbiorowego. Nowe myślenie o bezpieczeństwie państwa znajduje odzwierciedlenie w podejściach określanych jako bezpieczeństwo „wspólne, „wszechstronne” lub „kooperatywne”.

Zgodnie z definicją zawartą na stronnie Biura Bezpieczeństwa Narodowego bezpieczeństwo definiowane jest następująco: „BEZPIECZEŃSTWO - teoria i praktyka zapewniania możliwości przetrwania (egzystencji) i realizacji własnych interesów przez dany podmiot w niebezpiecznym środowisku, w szczególności poprzez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjających), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyk oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów”. Współczesne bezpieczeństwo ma charakter zintegrowany (kompleksowy, wielowymiarowy), w którym - w zależności od przyjętego kryterium - można wyróżnić różne jego rodzaje, dziedziny, sektory, działy i obszary:

a) w zależności od rodzaju podmiotu można wyróżnić bezpieczeństwo indywidualne (personalne), grupowe, narodowe (w tym państwowe i lokalne: wojewódzkie, powiatowe, gminne), międzynarodowe (regionalne i globalne), w tym międzypaństwowe (sojusznicze, koalicyjne) i transnarodowe;

b) w zależności od przedmiotu (treści) bezpieczeństwa możemy w zasadzie wyróżnić tyle jego rodzajów, dziedzin, sektorów działów, obszarów itd., ile jest możliwych sfer aktywności danego podmiotu (w każdej sferze aktywności występują jakieś elementy bezpieczeństwa).

W ramach zintegrowanego bezpieczeństwa narodowego Polski (bezpieczeństwa państwa) można wyróżnić dwa jego konstytucyjne obszary: bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne oraz trzy podstawowe dziedziny: obronność (obrona narodowa, czyli bezpieczeństwo militarne), ochrona (bezpieczeństwo cywilne, niemilitarne) i bezpieczeństwo ekonomiczno-kulturowe (w tym ekonomiczno-kulturowe wsparcie bezpieczeństwa) .

Z kolei w ramach tych dziedzin można wyodrębnić - zgodnie z przyjętą w Polsce strukturą działalności państwowej obejmującą szereg działów administracji publicznej - sektory bezpieczeństwa narodowego, takie jak: dyplomacja, wojskowość, wywiad i kontrwywiad, bezpieczeństwo publiczne, ratownictwo, bezpieczeństwo społeczne (w tym np. socjalne), bezpieczeństwo gospodarcze (w tym np. energetyczne, finansowe, infrastrukturalne) i bezpieczeństwo kulturowe (dziedzictwo, nauka, edukacja, media itp.).

W dziedzinie obronności wyróżniono obronę narodową, czyli bezpieczeństwo militarne.

„Obrona narodowa jest szczególną formą aktywności państwa w obszarze bezpieczeństwa narodowego, która przesądza o trwałości państwa i społeczeństwa w obliczu różnorodnych (zewnętrznych i wewnętrznych) wyzwań i zagrożeń jego bezpieczeństwa. Obrona narodowa stanowi sumę wszystkich cywilnych i wojskowych poczynań państwa, z aktywnością natury międzynarodowej włącznie, na rzecz ochrony i obrony interesów życiowych z zakresu interesów bezpieczeństwa narodowego.

Obrona narodowa stanowi skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów realizujących funkcje kierowania (polityczne i administracyjne) i wykonawcze (militarne i niemilitarne - cywilne), określony relacjami (sprzężeniami) i połączony wspólną misją ochrony i obrony żywotnych (życiowych) interesów bezpieczeństwa narodowego.

Obrona narodowa stanowi nadrzędną, wyższą formę aktywności państwa w obszarze bezpieczeństwa, w stosunku do innych szczegółowych form bezpieczeństwa narodowego.

Natomiast pojęcie bezpieczeństwa narodowego po raz pierwszy pojawiło się w 1943 roku w jednej z książek Waltera Lippmanna, które otrzymało oficjalne brzmienie w 1947r. po przyjęciu w USA Aktu o bezpieczeństwie narodowym. Współcześnie, termin bezpieczeństwo narodowe jest stosowany w wielu krajach do opisu zarówno pojęcia, jak i sposobu podejścia do obrony narodowej, a także określonych programów i działań podjętych z zamiarem osiągnięcia tego ważnego celu.

Bezpieczeństwo narodowe, w znaczeniu społecznym, stanowi dla jednostek, społeczności lokalnych oraz państwa, pierwotną, egzystencjalną, naczelną potrzebę i wartość, a zarazem priorytetowy cel działania na wszystkich poziomach organizacji państwowej i samorządowej. W znaczeniu funkcjonalnym, bezpieczeństwo narodowe jest naczelną misją narodową całego społeczeństwa i jego organizacji państwowej, polegającą na ciągłej realizacji dwóch głównych celów. Po pierwsze - ochrona i obrona wartości i interesów narodowych przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami, to działania zapewniające warunki dla realizacji celu drugiego - tworzenia wewnętrznych i zewnętrznych warunków dla swobodnego rozwoju i sprostania wyzwaniom, jakie niesie dla narodu zmienność, nieprzewidywalność i cywilizacja.

W dotychczasowych opracowaniach, ogólnie dostępnych, można spotkać różne treści definicji bezpieczeństwa narodowego. W Słowniku terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, wydanego przez AON w 2009 roku, której treść jest następująca: BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE - proces lub stan zapewniający funkcjonowanie (aktywność), państwa w podstawowych dziedzinach, umożliwiające przetrwanie, rozwój i swobodę realizacji interesów narodowych w konkretnym środowisku (warunkach) bezpieczeństwa, poprzez podejmowanie wyzwań, wykorzystywanie szans, redukowanie ryzyk oraz przeciwdziałanie wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla jego interesów.

Według W. Kitlera bezpieczeństwo narodowe stanowi wartość nadrzędną pośród innych celów narodowych; dotyczy wartości narodowych mierzonych w kategoriach żywotnych (życiowych), ważnych interesów, interesów humanitarnych; określa poziom swobody w osiąganiu tych celów. W. Kitler określa bezpieczeństwo narodowe, które jako proces obejmuje: różnorodne zabiegi w obszarze stosunków międzynarodowych i wewnętrznych oraz przedsięwzięcia ochronne i obronne (w szerokim tego słowa znaczeniu) mające na celu stworzenie korzystnych warunków funkcjonowania państwa na arenie międzynarodowej i wewnętrznej oraz przeciwstawienie się wyzwaniom i zagrożeniom bezpieczeństwa narodowego.

W innym ujęciu bezpieczeństwo narodowe to ogół warunków wewnętrznych i zewnętrznych, które gwarantują stabilny rozwój społeczeństwa oraz ochronę jego terytorium i granic przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Jednocześnie zakłada się bezwarunkową możliwość prowadzenia przez państwo samodzielnej polityki zewnętrznej i wewnętrznej, zwłaszcza brak zewnętrznej ingerencji w jego sprawy.

W ekspertyzie dotyczącej zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego R. Zięba definiuje bezpieczeństwo narodowe jako: „zdolność państwa i jego narodu (społeczeństwa) do zapewnienia pewności przetrwania (państwa jako instytucji, narodu jako grupy etnicznej, biologicznego przeżycia ludności), integralności terytorialnej, niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz jakości życia. Pewność ta jest kształtowana poprzez działania negatywne polegające na eliminowaniu zagrożeń zewnętrznych i powstających w ramach państwa oraz działania pozytywne zapewniające przetrwanie, posiadanie (tożsamość), funkcjonowanie i swobody rozwojowe państwa i narodu (społeczeństwa)”.

Bezpieczeństwo narodowe jest często utożsamiane z bezpieczeństwem państwa, ponieważ wywodzi się z egzystencjalnych potrzeb ludzkich społeczności zorganizowanych w państwa. Zapewnienie bezpieczeństwa narodowego jest naczelnym zadaniem polityki państwa. Bezpieczeństwo narodowe jest także interesem narodowym, utożsamianym z przetrwaniem państwa i narodu, czyli ochroną integralności i niezależności politycznej. Oprócz przetrwania bezpieczeństwo chroni również takie wartości jak: suwerenność, niezawisłość, przeżycie ludności, system społeczny i gospodarczy, prestiż w środowisku międzynarodowym, ideologię, własnych obywateli za granicą, postęp gospodarczy, standard życia ludności. W chronionych przez bezpieczeństwo narodowe wartościach warto wyróżnić cztery podstawowe, a mianowicie: przetrwanie, integralność terytorialną, niezależność polityczną i jakość życia. W tym zakresie państwa decydują samodzielnie, jakie wartości powinny być chronione w ramach narodowej polityki bezpieczeństwa; do niej dobierają odpowiednie narzędzia dla osiągnięcia wyznaczonego celu. Dobór narzędzi z kolei zależy od rodzaju interesów narodowych, istniejących uwarunkowań, wyzwań i szans rozwojowych, rodzajów i wielkości potencjalnych zagrożeń, realnych możliwości państwa i jego polityki bezpieczeństwa.

W związku z powyższym, skoro obrona narodowa traktowana jest jako bezpieczeństwo militarne, pora więc postawić pytanie o to, jak rozumieć bezpieczeństwo militarne? W ciągu całej historii ludzkości bezpieczeństwo narodowe utożsamiano z bezpieczeństwem militarnym (wojskowym i obronnym), pojmowanym jako zabez­pieczenie państwa od napadu zbrojnego z zewnątrz i realistycznie koncentrowało się na jego bezpieczeństwie oraz akcentowało czynnik militarny, a także zwracało uwagę jedynie na brak tego rodzaju zagrożeń i działania nakierowane na ich eliminowanie. W tym ujęciu podstawowymi wartościami chronionymi przed zagrożeniami zewnętrznymi były: integralność terytorialna, niezależność polityczna, a w skrajnych przypadkach również przetrwanie narodu i państwa. Najważniejszym celem państwa - zdaniem realistów - jest zapewnienie bezpieczeństwa, a głównym środkiem dla realizacji tego celu jest umacnianie potęgi (power), której kluczowym składnikiem jest komponent wojskowy. Odpowiednio do tego, bezpieczeństwo militarne obejmuje możliwość zaspokojenia potrzeb społecznych, związanych z istnieniem, trwaniem i rozwojem narodu zorganizowanego w państwo, w warunkach realnych i potencjalnych zagrożeń militarnych. Zatem z ogólnej teorii bezpieczeństwa wynika, że sferą bezpieczeństwa militarnego jest aktywność państwa, którego przedmiotem troski jest jego bezpieczeństwo.

Bezpieczeństwo militarne definiowane jest jako: „stan uzyskany w rezultacie utrzymywania odpowiednio zorganizowanych i wyposażonych sił zbrojnych oraz zawartych sojuszów wojskowych, a także posiadania koncepcji strategicznej wykorzystania będących w dyspozycji sił stosownie do sytuacji”.

Natomiast poprawa bezpieczeństwa militarnego obejmuje szereg przedsięwzięć. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim: utrzymanie sprawnego systemu zasilania informacyjnego państwa, wiarygodne informacje dotyczące sytuacji militarnej w jego otoczeniu, ciągłego prowadzenia działań w ramach odstraszania militarnego, systematycznego zwiększania odporności elementów infrastruktury państwa na zniszczenie w trakcie prowadzenia działań zbrojnych oraz utrzymanie i doskonalenie systemu zdolności przeciwstawienia się ewentualnym tradycyjnym i prowadzonym w nowej rzeczywistości działaniach zbrojnych.

Jeśli nie ma dużych rozbieżności w poglądach teoretycznych na rozumienie bezpieczeństwa militarnego, to już w materii bezpieczeństwa niemilitarnego taka jedność nie występuje. A wszystko to za przyczyną zaszłości historycznych oraz opacznego, uproszczonego kojarzenia bezpieczeństwa niemilitarnego (szeroko pojmowanego jako bezpieczeństwo wewnętrzne) z działem administracji rządowej zajmującej się sprawami wewnętrznymi oraz podmiotami odpowiedzialnymi za zapewnienie ładu wewnętrznego w państwie. Niektóre poglądy nieznacznie rozszerzają materię bezpieczeństwa wewnętrznego, ujmując w jego ramach problematykę porządku konstytucyjnego, bezpieczeństwa publicznego i bezpieczeństwa powszechnego.

Wąskie rozumienie bezpieczeństwa wewnętrznego na długo jeszcze będzie funkcjonowało w teorii i praktyce problemu. Wynika to zarówno z tradycyjnego podejścia do tej problematyki, natomiast w słowniku podstawowych pojęć na potrzeby Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego wskazano bezpieczeństwo cywilne, niemilitarne w dziedzinie ochrony.

Nowe myślenie o bezpieczeństwie zawiera szeroki zakres podejść do bezpieczeństwa cywilnego, niemilitarnego w których państwo nie jest najważniejszym podmiotem, zastępowanym przez grupy społeczne, dobrobyt, jednostkę, środowisko itp., natomiast sam termin bezpieczeństwo, będące wyrażeniem normatywnym wymaga analizy. Bezpieczeństwo nie stanowi kategorii jednolicie rozumianej także w języku prawnym. Możemy stwierdzić, że ustawodawca posługuje się tym terminem w różnych kontekstach, najczęściej z dookreślającymi zwrotami, takimi jak: bezpieczeństwo ekonomiczne, ekologiczne, morskie, powietrzne, powszechne, społeczne, granic, militarne, jądrowe itp., a szczegółowa analiza jest możliwa jedynie na gruncie konkretnego rozwiązania prawnego. Generalnie można stwierdzić, że pojęcie spełnia dwa cele: określa zadania władzy publicznej oraz wyznacza dopuszczalną sferę ingerencji.

W Konstytucji RP odnajdziemy pojęcie bezpieczeństwa państwa. Art. 45 ust. 2 traktuje je, jako przesłankę ograniczenia praw i wolności jednostki. Ustawodawca używa tego terminu w art. 126 ust.2 przy wyznaczaniu obowiązków Prezydenta RP. Innym rodzajem jest bezpieczeństwo powszechne będące kategorią prawa karnego, a przestępstwa przeciwko niemu zostały stypizowane w rozdziale XX kodeksu karnego. Typem bezpieczeństwa najczęściej występującym w treści przepisów prawa pozytywnego jest jednak bezpieczeństwo publiczne, a ustawodawca odwołuje się do niego w wielu przypadkach. Najczęściej czyni to w kontekście wyznaczania kompetencji organów administracji publicznej. Bezpieczeństwo publiczne jest zatem kategorią dobra publicznego, ze względu na którą mogą być ustanawiane akty prawa miejscowego. Można więc przyjąć, że bezpieczeństwo publiczne to stan w którym ogółowi ludzi nie oznaczonych indywidualnie, jak również innym podmiotom - w tym instytucjom państwa - nie zagraża niebezpieczeństwo, a zatem że mają zapewnioną ochronę od zagrożeń pochodzących z jakichkolwiek źródeł wewnątrz państwa. Tak rozumiane bezpieczeństwo publiczne obejmuje ludzi, bezpieczeństwo powszechne oraz, w pewnym stopniu, bezpieczeństwo wewnętrzne rozumiane w kategoriach zabezpieczenia instytucji państwa.

Nieco odmienne spojrzenie przedstawiają H. Izdebski i M. Kulesza, którzy wyróżniają klasyczną funkcję policyjną państwa związaną z bezpieczeństwem zbiorowym, twierdząc że realizacja tej funkcji należy wyłącznie do administracji publicznej. Zadania w tym zakresie są reglamentowane na organy rządowe w terenie i samorządy oraz służby kompetentne w tym zakresie (w poszczególnych dziedzinach życia zbiorowego). Według nich środkami o charakterze policyjnym (porządkowym) są zwłaszcza zarządzenia, nakazy i zakazy do odpowiedniego zachowania się oraz kary w stosunku do osób, które nie podporządkowują się obowiązującym standardom, a w sytuacjach szczególnych przymus fizyczny.

Inne poglądy dotyczące spraw bezpieczeństwa publicznego prezentuje J. Zaborowski, twierdząc że zarówno jest to taki stan faktyczny wewnątrz państwa, który umożliwia - bez narażenia na szkody z jakiegokolwiek źródła normalne funkcjonowanie organizacji państwowej i realizację jej interesów, zachowanie życia, zdrowia i mienia jednostek żyjących w tej organizacji oraz korzystanie przez te jednostki z praw i swobód zagwarantowanych konstytucją i przepisami prawa. Tymczasem życie, praktyka i nowe unormowania prawne powodują konieczność innego wyodrębniania i określenia pojęć „bezpieczeństwa i porządku publicznego".

E. Ura wyróżnia dwa pojęcia, a mianowicie „bezpieczeństwo publiczne" i „porządek publiczny". Według niego bezpieczeństwo publiczne to taki stan, w którym ogółowi obywateli indywidualnie nieoznaczonemu, żyjącemu w państwie i społeczeństwie nie grozi żadne niebezpieczeństwo i to niezależnie od tego jakie były by jego źródła. Stąd ochrona bezpieczeństwa publicznego należy do państwa, które zakreśla jego granice, wypowiada co jest niezgodne i co zakłóca bezpieczeństwo lub utrudnia mu funkcjonowanie.

Z kolei pojęcie porządku publicznego odnosi się do zadań organów spraw wewnętrznych i innych organów administracji państwowej, które bezpośrednio wiążą się z utrzymaniem porządku umożliwiającego normalny rozwój życia w państwie. Chodzi tu o zapewnienie właściwego stanu sanitarnego użyteczności publicznej, utrzymanie porządku na drogach i boiskach sportowych, przestrzeganie przepisów meldunkowych i o dowodach osobistych, stosowanie się do zakazów i nakazów organów spraw wewnętrznych i innych, przestrzeganie przepisów o stowarzyszeniach, zgromadzeniach, zbiórkach publicznych, rejestracji pojazdów, przepisów budowlanych, leśnych i łowieckich. Pojęcie porządku publicznego wiąże się tu też z wykonywaniem kontroli przestrzegania przepisów w dziedzinie handlu i ochronie przeciwpożarowej.

Do zakresu pojęcia ochrony porządku publicznego wchodzi również zwalczanie narkomanii, alkoholizmu, zapobieganie demoralizacji nieletnich, zwalczanie skutków klęsk żywiołowych i chorób zakaźnych, przestrzeganie przepisów karno - skarbowych i dewizowych, prawa wodnego, pobytu w strefie wodnej i nadgranicznej, określonej dyscypliny społecznej, itp. Pojęcie to obejmuje również pewne nakazy i zakazy dotyczące zachowania się obywateli w miejscach publicznych, zakaz popełniania przestępstw i wykroczeń, przestrzeganie innych przepisów i zasad współżycia społecznego.

Jak widać „porządek publiczny" dotyczy stanu zaistniałego wokół sprawności urządzeń i instytucji państwowych, zatem można tu - za S. Bolestą wyodrębnić dwie sfery: pierwsza - sfera prawna porządku publicznego, gdzie stosunki społeczne zostały uregulowane przez normy prawne lub moralne (albo określone zasady współżycia społecznego) będące jednocześnie normami prawnymi; druga - sfera poza prawna porządku publicznego, gdzie stosunki społeczne zostały uregulowane wyłącznie przez normy moralne, obyczaje, zasady współżycia społecznego lub pewne zasady organizacyjne.

W konkluzji dotychczasowych rozważań możemy przyjąć, że „bezpieczeństwo publiczne" to taki stan faktyczny wewnątrz państwa, który umożliwia - bez narażenia na szkody ze strony jakiegokolwiek źródła, normalne funkcjonowanie organizacji państwowej i realizację jej interesów, zachowanie życia, zdrowia i mienia jednostek żyjących w tej organizacji oraz korzystanie przez te jednostki z praw i swobód zagwarantowanych aktami prawnymi i konstytucją. Natomiast „porządek publiczny", to stan faktyczny wewnątrz państwa regulowany przez zespół norm prawnych i pozaprawnych, których przestrzeganie umożliwia normalne współżycie jednostek ludzkich w organizacji państwowej, w określonym miejscu i czasie.

Zdaniem R. Zakrzewskiego porządek publiczny, jest to ogólny ład społeczny charakteryzujący się poszanowaniem nakazów i zakazów oraz norm współżycia społecznego. Według niego w skład porządku publicznego wchodzi ochrona życia, zdrowia i mienia obywateli. Stwierdza on, że ochronę wymienionych wartości gwarantują przede wszystkim przepisy i instytucje określające prawa i wolności oraz obowiązki obywateli. Na ochronę bezpieczeństwa publicznego składają się zatem urządzenia prawne, organizacyjne i techniczne, pozostające w dyspozycji państwa, które służą zapewnieniu bezpieczeństwa państwa, niepodległości, suwerenności i pokoju, a także ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz zasad konstytucyjnych ze szczególnym uwzględnieniem praw obywatelskich.

Podzielając pogląd C. Gołoty, można skonstatować, że „bezpieczeństwo obywateli" zawiera się w pojęciu „bezpieczeństwo publiczne", przez które należy rozumieć sprawy związane z ochroną bezpieczeństwa państwa i jego interesów, prawa i wolności ludzi, a także ochronę zdrowia i życia obywateli oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra. Natomiast pojęcie „porządek publiczny" należy utożsamiać z ogólnym ładem społecznym, wyrażającym się w przestrzeganiu obowiązującego prawa i norm współżycia społecznego."

Bezpieczeństwo publiczne jest pojęciem stosunkowo szerokim i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Przyczyną tego jest m.in. dynamika życia społecznego. Pojawiają się nowe niebezpieczeństwa, zmienia się prawo, moralność, etyka, itp., a wszystkie te elementy wpływają na kształtowanie bezpieczeństwa publicznego. Dlatego też ewoluują koncepcje pojmowania i zapewniania bezpieczeństwa dostosowując się do realnie występujących zagrożeń w życiu społecznym.

Edward Ura mianem bezpieczeństwa publicznego określa „stan, w którym ogółowi obywateli indywidualnie nieoznaczonemu, żyjącemu w państwie i społeczeństwie, nie grozi żadne niebezpieczeństwo i to niezależnie od tego, jakie byłyby jego źródła”. Ura uważa, że ochrona bezpieczeństwa publicznego należy do państwa, które zakreśla granice bezpieczeństwa i wypowiada się co jest niezgodne z bezpieczeństwem i co zakłóca lub może utrudniać normalne funkcjonowanie państwa.

Inne poglądy dotyczące spraw bezpieczeństwa publicznego prezentuje J. Zaborowski, który zdefiniował bezpieczeństwo publiczne jako „stan faktyczny wewnątrz państwa, który umożliwia bez narażenia na szkody - wywołane zachowaniem ludzi, działaniem sił natury, techniki itp. - normalne funkcjonowanie organizacji państwowej i realizację jej interesów, zachowanie życia i mienia jednostek żyjących w tej organizacji oraz korzystanie przez te jednostki z praw i swobód zagwarantowanych konstytucją i innymi przepisami prawa”.

Bezpieczeństwo publiczne rozumiane jest na wiele sposobów, inne kryteria (zagrożenia) brane są pod uwagę - stąd mnogość definicji, z których przytoczono zaledwie kilka. Wspólną ich płaszczyzną jest wizja bezpieczeństwa publicznego jako stanu idealnego (pożądanego), w którym państwo i społeczeństwo mogą swobodnie (z zachowaniem norm prawnych) rozwijać się i egzystować. Z racji umowy społecznej dbałość o nie przynależy państwu, które przez obowiązujący system prawny i jego stosowanie powinno skutecznie chronić obywatela a zwłaszcza jego życie, zdrowie i mienie z jednoczesnym oczekiwaniem nieingerencji w jego wolności i prawa. Wyważenie tych oczekiwań i ich realizacja jest niezwykle trudnym zadaniem, gdy „(...) nasilają się oczekiwania zmierzające do ograniczenia roli prze­ciążonego państwa i przekazania zadań szybszym, skuteczniejszym i tańszym podmiotom prywatnym, co wywołuje nowe napięcia między monopolem stosowania przymusu, a prywatyzacją jako formą subsydiarności państwa."6

Bezpieczeństwo „(...) może być zapewnione prewencyjnie (zanim dojdzie do naruszenia dobra), w momencie naruszenia określonego dobra albo później poprzez przywrócenie jego integralności, zagwarantowanie, że nie zostanie ono naruszone ponownie, oraz naprawienie szkody". Wymaga jednak zaangażowania w jego budowę nie tylko lokalnych społeczności, które w poczuciu odpowiedzialności za miej­sce swojego bytowania oraz w interesie własnego poczucia bezpieczeństwa powinny do tych przedsięwzięć przystępować poprzez udział w programach i kooperację na rzecz bezpieczeństwa z wykorzystaniem dostępnych narzędzi prawnych, ale także sił i środków odpowiednich służb, straży i inspekcji. Z tej perspektywy ważne jest, aby „(...) instrumentalnie traktowane prawo (...) rozumieć jako narzędzie do realizacji wartości, jakie są w społeczeństwie najwyżej cenione i urzeczywistniane przez państwo, a nie jako instrument do osiągania doraźnych, partykularnych celów grupy rządzącej.

W takiej interpretacji delegowanie zadań związanych z organizacją bezpieczeństwa (w tym niemilitarnego) na inne organizacje daje możliwość na poziomie samorządów terytorialnych taką ich organizację, jaka tego jest rzeczywista potrzeba. Nie można pominąć tutaj stwierdzenia, że „(...) rozwój polityki prawa jest uwarunkowany rozwojem wiedzy o związkach między normami, zachowaniem się adresatów norm i ich skutkami społecznymi oraz umiejętnością wykorzystania tej wiedzy przez ustawodawcę". Wymaga również wiedzy o funkcjonowaniu społeczeństwa, umiejętności odczytywania i wykorzystania jego zasobów oraz mechanizmów rządzących zmianą społeczną mającą przełożenie nie tylko na zachowania jednostek i grup społecznych, ale również na funkcjonowanie instytucji w nowej rzeczywistości społecznej.

Odmienne podejście możemy zauważyć w literaturze angielskojęzycznej, w której możemy spotkać się z kategorią bezpieczeństwa społecznego. B. Buzan opisuje bezpieczeństwo społeczne jako termin tożsamości i dotyczy „utrzymywania, w zadowalających warunkach rozwoju, tradycyjnych wzorców języka, kultury i tożsamości religijnej i narodowej oraz zwyczajów”. Bezpieczeństwo społeczne jest również blisko związane z bezpieczeństwem socjalnym, które dotyczy szeroko rozumianych patologii o charakterze społecznym i może być zagrożone zarówno przez problemy wewnątrzpaństwowe, jak i tradycyjne zagrożenia bezpieczeństwa narodowego.

Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę obronną (w tym użycie i działanie sił niemilitamych) jest Konstytucja RP. Zawiera ona zapisy ustawowe dotyczące kompetencji naczelnych, centralnych organów władzy państwowej oraz niższych szczebli w kierowaniu obronnością państwa. W ustawie zasadniczej znalazły się również zapisy o sposobie reagowania na zagrożenia bezpieczeństwa konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego. Są to jednak zapisy ogólne, które w większości odnoszą się do regulacji prawnych zawartych w odrębnych ustawach.

Podstawowe zasady polityki naszego kraju w dziedzinie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego określa Strategia Bezpieczeństwa Narodowego. Dokumentem rozwijającym i precyzującym te zasady, zawierającym zamierzenia i kierunki działań mających na celu wzmocnienie suwerenności i bezpieczeństwa Polski, jest Strategia obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2009 r.:

Należy zaznaczyć, iż przytaczane dokumenty nie posiadają mocy ustawy, jednak w odbiorze teoretyków i praktyków zajmujących się problematyką obronną są postrzegane jako wnoszące istotny wkład w bezpieczeństwo RP. Poza ustawami ogólnymi oraz szczegółowymi regulującymi użycie sił niemilitarnych w wypadku zagrożeń bezpieczeństwa RP, istotnymi dla kreowania bezpieczeństwa RP są uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezydenta RP.

Konkludując powyższe rozwiązania dotyczące istoty pojęcia samego „bezpieczeństwa” jak i jego „niemilitarnego” aspektu możemy przyjąć, że:

Bezpieczeństwo niemilitarne to proces lub jego chwilowy stan, będący synergicznym efektem działań podejmowanych przez państwo w obszarze funkcji wewnętrznej oraz zewnętrznej realizowanych w ramach strategicznej polityki bezpieczeństwa narodowego.

Proces ten (stan) przejawia się ochroną porządku konstytucyjnego, życia i zdrowia obywateli oraz zaspokojeniem potrzeb społecznych, związanych z istnieniem i rozwojem narodu, w warunkach rzeczywistych lub potencjalnych zagrożeń nie mających źródła w klasycznej wojnie.

Podsystem niemilitarny, jako jednym z zasadniczych elementów systemu obronnego państwa, obejmuje niemilitarne ogniwa ochronne i jest przygotowany do wsparcia podsystemu militarnego, zapewnienia funkcjonowania struktur państwa oraz przetrwanie społeczeństwa w warunkach kryzysu lub wojny. Jego miejsce i rolę wyznaczają stojące przed nimi zadania na rzecz obronności - w tym na rzecz sił zbrojnych, struktur państwa i społeczeństwa. Innymi słowy, podsystem niemilitarny jest tą częścią struktury obronnej państwa, której istnienie powoduje, że przygotowania i działania obronne stają się obowiązkiem całego społeczeństwa, a nie tylko sił zbrojnych, co jest zgodne z artykułem piątym konstytucji RP. W dotychczasowych rozważaniach, poświęconych problematyce bezpieczeństwa niemilitarnego, przyjmowano i wyróżniano w systemie pozamilitarnych ogniw obronnych, ogniwa ochrony państwa, gospodarczo-obronne oraz obrony cywilnej. Zdaniem autorów, takie podejście jest niewystarczające i znacznie ograniczające faktyczny zakres bezpieczeństwa niemilitarnego. Biorąc pod uwagę potrzebę jakościowo nowego, szerszego spojrzenia na problematykę sił niemilitamych proponuje się, aby system niemilitarnych ogniw obronnych obejmował: ogniwa ochrony struktur państwa i społeczeństwa; ogniwa gospodarczo-obronne oraz ogniwa społeczno-polityczne.


3.3. KSZTAŁTOWANIE SIĘ BEZPIECZEŃSTWA NIEMILITARNEGO

3.3.1. Okres dwudziestolecia międzywojennego

Lata dwudzieste ubiegłego wieku to okres dynamicznych zmian w środowisku bezpieczeństwa ówczesnej Europy. Odwiecznie rywalizujące ze sobą państwa europejskie powoli, lecz w sposób nieuchronny zmierzały do konfrontacji siłowej. W chwili wybuchu pierwszej wojny światowej naprzeciwko siebie stanęły dwa ugrupowania: państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry i Włochy, do których później dołączyły Turcja i Bułgaria) oraz trójporozumienie, zwane Ententą (Francja, Wielka Brytania i Rosja, do których dołączyły Rumunia, Belgia, Serbia i po wystąpieniu z trójprzymierza - Włochy). Na ówczesnej mapie Europy zabrakło Polski, rozdartej pomiędzy zaborców, której obywatele siłą rzeczy walczyli po obu stronach barykady. Jednym z efektów końcowych pierwszej wojny światowej było odzyskanie przez Polskę niepodległości, która po latach zniewolenia i braku własnej państwowości musiała w sposób dynamiczny budować własny, autonomiczny system bezpieczeństwa państwa.

Państwo, stanowi organizację szczególną, podlegającą prawom, jakim podlegają inne wykreowane przez człowieka „całości zorganizowanego działania”. Gwałtowne zmiany, które zaszły w środowisku bezpieczeństwa młodego państwa, w tym w przestrzeni przynależnej do jego otoczenia spowodowały, że jedynie intelektualne i konceptualne przygotowanie do nich mogło pozwolić na zniwelowanie zagrożeń, minimalizację skutków ich zaistnienia oraz umiejętne wykorzystywanie pojawiających się szans, a tym samym sprostanie wyzwaniom przyszłości. Ówczesne elity polityczne, od których zależała przyszłość Polski musiały zatem stworzyć określoną strategię bezpieczeństwa państwa, która byłaby w stanie zapewnić krajowi osiągnięcie, utrzymanie na właściwym poziomie oraz rozwinięcie zdolności pożądanych do stabilnego rozwoju i przetrwania w tym zupełnie nowym i mało stabilnym środowisku.

W latach dwudziestych ubiegłego wieku rozpoczął się w Polsce proces głębokich i istotnych zmian w przestrzeni bezpieczeństwa. Przeobrażenia te zostały zdeterminowane postawą ówczesnych elit politycznych, dysponujących pełną legitymizacją polityczną, która była wyrazem poparcia dla dążeń niepodległościowych i umacniania stabilnego państwa. Ówczesne dylematy strategiczne oscylowały wokół problemów zapewnienia bezpieczeństwa państwa w warunkach powojennych, przy zniszczonej infrastrukturze kraju oraz całkowitego braku organów państwowych i samorządowych. Problemem nadrzędnym w ówczesnym czasie była potrzeba zapewnienia zrównoważonego bytu oraz bezpieczeństwo istnienia Polski, jej rozwoju i realizacji żywotnych interesów.

Kluczem do rozwiązania problemów wynikających z ówczesnej sytuacji decyzyjnej, była zatem wiedza o realnych zagrożeniach i możliwościach ewentualnych sojuszników w tworzeniu i utrzymaniu polskiej państwowości. Pamiętajmy, że w trakcie obrad dotyczących końcowych ustaleń Traktatu Wersalskiego, na południowych i zachodnich ziemiach toczyły się działania zbrojne związane z powstaniem wielkopolskim i powstaniami śląskimi, których ostateczny rezultat wpływał na dyskusję o przyszłych granicach rodzącej się Polski. Zauważmy, że w okresie od podpisania do ratyfikowania Traktatu Wersalskiego (jak również po tym okresie) toczyła się wojna z Rosją oraz trwało III powstanie śląskie, co w sumie miało niebagatelny wpływ na kształt nie tylko granic przyszłej Polski, ale również na jej polityczne oblicze.

W latach międzywojennych ubiegłego wieku Polska potrzebowała sprawnego i dobrze funkcjonującego systemu pozyskiwania informacji. W Polsce, w przeciwieństwie do wielu krajów, przyjęto rozwiązanie, które nie było stosowane w zasadzie w żadnym ówczesnym państwie. W jednej instytucji skupiono służby zajmujące się zarówno pozyskiwaniem informacji zewnętrznej (wywiad) jak i informacji wewnętrznej (kontrwywiad), tym samym Oddział II Sztabu Generalnego, któremu powierzono zadanie jedynego ośrodka dyspozycyjnego w kraju, był organem, w rękach którego skupiała się cała działalność informacyjna realizowana na potrzeby sił zbrojnych i rządu. To skupienie zadań i funkcji spowodowało, że Oddział II był również wykorzystywany do prowadzenia działań zmierzających do nadzorowania działaczy opozycyjnych, zwłaszcza lewicowych oraz mniejszości narodowych zamieszkujących tereny Polski, tym samym Oddział II był główną podporą elit politycznych przenikając do różnych resortów aparatu państwowego. Cechą charakterystyczną służb specjalnych okresu międzywojennego była również ich ścisła korelacja i współpraca ze służbami francuskimi, co wydaje się oczywiste ze względu na polityczny i wojskowy sojusz podpisany w lutym 1921 roku podczas wizyty marszałka Józefa Piłsudskiego w Paryżu. Silna pozycja struktur wojskowych w procesie gromadzenia, przetwarzania i dystrybucji informacji na potrzeby władz II RP oraz sił zbrojnych wynikała z okresu poprzedzającego odzyskanie niepodległości przez Polskę. Wieloletnia działalność siatek konspiracyjnych polskich organizacji niepodległościowych, znacznie ułatwiła w późniejszym okresie budowę ekspozytur wywiadu szczególnie na terenach zaborów.

Warto pamiętać, że proces tworzenia niepodległego państwa polskiego odbywał się w warunkach długotrwałych i ciężkich walk z sąsiadami oraz pod stałym naciskiem zwycięskich mocarstw na ogół nie liczących się z polską racją stanu. Tym samym wytyczone granice państwa raziły swoją sztucznością i były zarzewiem ciągłych konfliktów. Odnosiło się to zwłaszcza do Niemiec i sytuacji związanej z Gdańskiem, dużym problemem była także niekorzystna konfiguracja granic. Poważne problemy istniały na granicy z Litwą (aneksja wileńszczyzny), które często kończyły się na forum Ligii Narodów. Podobne stosunki były ze Związkiem Radzieckim, bowiem wyczerpująca i krwawa wojna pogłębiła i tak nie najlepsze stosunki między państwami. Pośpiesznie wytyczone granice, zadawnione animozje i wreszcie postawa władz radzieckich, które rozpoczęły już w 1921 roku kampanię na rzecz odrzucenia nowo uznanej granicy z Polską oraz wspieranie terrorystów z mniejszości narodowych w Polsce spowodowały konieczność utworzenia sił, które mogłyby zastąpić formacje graniczne bezsilne w starciu z atakami tego typu. W tej sytuacji na przełomie sierpnia i września 1924 roku utworzono Korpus Ochrony Pogranicza (KOP), którego zadania obejmowały również sprawy rozpoznania i wywiadu. W porozumieniu z Oddziałem II głównym zadaniem organów wywiadowczych KOP-u było obserwowanie działania wywiadów litewskiego, sowieckiego, niemieckiego, litewskich działaczy nacjonalistycznych, komunistów i przemytników oraz przenikanie wywiadowcze na teren kowieńskiej Litwy, Rosji i Prus Wschodnich. Dużą uwagę przykładano również do osłabienia antypolskiej działalności Litwy na terenie Łotwy.

Wzrost zagrożenia ze strony Niemiec skutkował zwiększeniem aktywności polskiego wywiadu wojskowego na tym kierunku. Klęska w kampanii wrześniowej 1939 r. pokazała, że Oddział II nie miał rozpoznania co do rzeczywistych zamiarów sojuszniczych sztabów francuskiego i angielskiego na wypadek wojny polsko-niemieckiej. Ponadto niewystarczające okazało się rozpoznanie faktycznych zamiarów kierownictwa ZSRR.

Sytuacja polityczna, w której znalazła się Polska po odzyskaniu niepodległości wywarła również niebagatelny wpływ na kształtowanie się pozostałych struktur kreujących bezpieczeństwo niemilitarne państwa. Budowa struktur administracji publicznej była procesem podporządkowanym interesom bezpieczeństwa państwa, co było rzeczą o tyle istotną, że pozycja wyjściowa państwa polskiego w 1918 r. była niezmiernie trudna. Nowa Polska była złożona z trzech, a właściwie czterech obszarów (jeśli wziąć pod uwagę pewną odrębność kongresówki od reszty zaboru rosyjskiego), które bardzo się od siebie różniły, m.in. jeśli chodzi o kształt, organizację i system administracji publicznej i samorządu terytorialnego.

W poszczególnych zaborach administracja była zorganizowana wg różnych wzorców, poza Galicją językiem urzędowym nie był bynajmniej polski, zaś funkcje urzędnicze sprawowali Niemcy albo Rosjanie (tu znów wyjątkiem był zabór austriacki). Ten ostatni czynnik spowodował, że podstawowym problemem odrodzonego kraju, było znalezienie ludzi odpowiednich do tworzenia systemu administracji publicznej od podstaw, gdyż cudzoziemscy urzędnicy z reguły wrócili do swoich ojczyzn, a polskich poza Galicją nie było. Opracowywanie aktów prawnych regulujących działanie struktur państwa i tworzenie organów władzy publicznej musiało potrwać, a zatem przez kilka pierwszych lat istnienia II RP pozostawiono dawne (pozostałe po zaborcach) struktury administracyjne.

Po odzyskaniu niepodległości administracja publiczna realizowała w sposób bezpośredni i praktyczny cele państwa w zakresie funkcji wykonawczych. We wszystkich krajach powojennej Europy wykazywały one tendencję do rozszerzania się na nowe dziedziny stosunków społecznych i gospodarczych, które dotychczas pozostawiane były inicjatywie prywatnej jednostek i grup społecznych. W Polsce, do czasu unifikacji administracji, utrzymywała się organizacja administracji oparta na starych wzorach. Unifikacja (stworzenie jednolitej organizacji dla całego terytorium RP) tej dziedziny nastąpiła dopiero na mocy Rozporządzenia Prezydenta z 19 stycznia 1928 r. „o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej”. Jej struktura pokrywała się z podziałem terytorialnym państwa, przy czym administracja ogólna i zespolona występowała tylko na szczeblu województwa i powiatu (w gminach jej nie było).

Do ujednolicenia struktury samorządu terytorialnego w Polsce doszło dopiero w 1933 r. w wyniku uchwalenia tzw. ustawy scaleniowej („ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego”). Akt ten jednak ograniczał zakres działania samorządu. W tym samym duchu szła Konstytucja kwietniowa z 1935 r., która w art. 75 powoływała „dla urzeczywistnienia zadań administracji państwowej w zakresie potrzeb miejscowych samorząd wojewódzki, powiatowy i gminny”, jednakże jego pozycja była uzależniona od administracji rządowej (akty prawne wydawane przez organy jednostek samorządu terytorialnego musiały dla swojej ważności każdorazowo uzyskiwać zatwierdzenie organu administracji rządowej). W RP jednostki samorząd terytorialnego pokrywały się z jednostkami podziału administracyjnego kraju - przy czym samorząd występował tylko w gminach i powiatach - wbrew zapowiedziom zawartym zarówno w Konstytucji marcowej jak i kwietniowej, oraz treści ustawy z 1922 r., nie ustanowiono samorządu na szczeblu wojewódzkim.

Dla tworzącego się po latach zaborów państwa niezbędna była również siła do zapewnienia mu bezpieczeństwa wewnętrznego. Wybuch pierwszej wojny światowej wytworzył korzystne warunki dla niepodległościowej aktywności obywatelskiej, co przejawiało się m.in. w inicjowaniu działań zmierzających do tworzenia niezależnych struktur państwowych, w tym policji. Najaktywniejsza była społeczność pogranicznego Zagłębia Dąbrowskiego. Na terenie tej ziemi w ostatnim tygodniu lipca 1914 r., władze rosyjskie podjęły szybką i bezładną ewakuację. Szeregi policjantów rosyjskich gwałtownie malały i oczywistym było przekonanie, że troska o bezpieczeństwo stanie się udziałem miejscowej społeczności. Inicjatywę przejęli przemysłowcy, doprowadzając 27 lipca 1914 r. do spotkania z urzędującym jeszcze rosyjskim naczelnikiem powiatu. W tym samym dniu w siedzibie „Sokoła”, omówiono zasady tworzenia organizacji ochrony porządku i bezpieczeństwa. Postanowiono powołać Straże Obywatelskie, składające się z działaczy i członków organizacji. Utworzono Komendę Okręgu Straży Obywatelskich Zagłębia i od 29 lipca - jeszcze w obecności resztek policji rosyjskiej - rozpoczęto obejmowanie posterunków.

Niemal równocześnie podobne inicjatywy podjęli przedstawiciele warszawskiej palestry. W drugiej połowie lipca 1914 r., zorganizowano w Warszawie konspiracyjną Straż Obywatelską. Jej naczelnym zadaniem było zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa w przypadku opuszczenia Warszawy przez władze rosyjskie, dynamiczne zmiany w sytuacji frontowej zdecydowanie wpłynęły na oficjalne powołanie Straży Obywatelskiej, w której przywództwo obejmowali przede wszystkim przedstawiciele polskiej palestry lub prawicowi członkowie stronnictw sportowych, którzy byli najlepiej przygotowani do piastowania stanowisk policyjnych. 5 sierpnia 1915 roku uznano za początek istnienia Policji Państwowej, nadając tej dacie znaczenie przełomowe.

Szybkie zmiany polityczne w Europie, powodowały również ożywienie krajowych środowisk niepodległościowych zwłaszcza wojskowych i policyjnych, w tym aktywizacja ruchów lewicowych w tym SDKPiL oraz PPS-Lewicy, które w zmianach ustrojowych w Rosji dostrzegały szansę na urzeczywistnienie własnych ideałów. Liczne grupy zwolenników wybrania bolszewickiej drogi rewolucyjnych przemian, zamierzały osiągnąć swój cel poprzez tworzenie organizacji paramilitarnych, które w przyszłości spełniałyby rolę organów policyjnych. Zadania te miały spełniać oddziały Czerwonej Gwardii SDKPiL oraz Milicji Ludowej PPS.

Zauważyć należy, iż kształtowanie prawicowych i lewicowych formacji porządkowych odbywało się w atmosferze nasilającej się walki między różnymi ośrodkami władzy w tworzącym się Państwie. Sytuacja w Polsce, a szczególnie w Królestwie była pod koniec 1918 r. bardzo skomplikowana. Pierwsze oddziały Milicji Ludowej PPS powstały na terenie okupacji austriackiej w początkach listopada 1918 r. Czołową rolę w Milicji PPS odgrywali działacze Pogotowia Bojowego, którzy uczestniczyli w tworzeniu jednostek Milicji Ludowej w Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Pabianicach, Płocku i Warszawie.

Przejęcie władzy przez lewicę w listopadzie 1918 r. spowodowało wzrost znaczenia pepesowskiej Milicji Ludowej. Rząd ludowy postanowił jednak powołać własną formację bezpieczeństwa o tej samej nazwie. 7 listopada Ignacy Daszyński w wystąpieniu do robotników wezwał ich do „organizowania Milicji Ludowej i rozbrajania białej gwardii”. W efekcie tej inicjatywy w listopadzie 1918 r. powstały dwie służby o identycznej nazwie - Milicja Ludowa. Pierwsza formacja była strukturą wojskową PPS, natomiast druga Milicja Ludowa, została powołana przez rząd lubelski jako organizacja policyjna. Zaznaczyć należy, iż funkcjonowanie dwóch formacji o tej samej nazwie do chwili obecnej wywołuje wiele nieporozumień i błędów w ocenie zjawisk towarzyszących powstawaniu sił porządkowych u progu II Rzeczypospolitej, bowiem powszechnie sądzono, iż faktycznie chodzi o tę samą służbę. Podkreślić jednak należy, iż obie formacje„ stały na gruncie rządu lubelskiego i udzielały mu poparcia”.

W ostatnich dniach grudnia 1918 r., w MSW przygotowano projekt dekretu, powołującego Policję Komunalną. Na początku 1919 r. istniały dwie państwowe formacje policyjne, niemal o identycznych kompetencjach, posiadające hierarchiczną strukturę oraz władze naczelne. Policja Komunalna sytuowała swoje zainteresowania wokół przestępczości pospolitej oraz różnego rodzaju problemów o charakterze politycznym, (w lutym 1919 r. w instrukcji dla Policji Komunalnej nakazano m.in. podjęcie działań informacyjno-inwigilacyjnych wobec ruchu rewolucyjnego).

W zakresie kompetencji organizacyjno-decyzyjnych, stworzono układ dwuwładzy, bowiem Policję Komunalną tworzyły zarządy miejskie i organy samorządu powiatowego, natomiast mianowanie kierownictw jednostek policyjnych należało do MSW. Przedostatni ( art. 15 ) Dekretu mówił, iż „Wszystkie obecnie istniejące w Państwie Polskim organizacje bezpieczeństwa publicznego, z wyjątkiem Milicji Ludowej, należy natychmiast przekształcić w Policję Komunalną podług przepisów dekretu niniejszego”. Działania integrujące w praktyce realizował Wydział Policyjny MSW, który od 20 stycznia 1919 r. uległ przekształceniu, stając się Naczelną Inspekcją Policji Komunalnej.

W marcu 1919 r. po raz pierwszy oficjalnie zasygnalizowano zamiar utworzenia jednolitej formacji porządkowej, zaś projekt ustawy przedstawiono w maju 1919 r. Nie czekając na wyniki prac parlamentarnych już w kwietniu 1919 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych podjęło kroki zmierzające do podporządkowania obu formacji tzn. Milicji Ludowej i Policji Komunalnej jednej jednostce centralnej - Komendzie Głównej Milicji Ludowej i Policji Komunalnej.

Administracja państwa, polskie służby specjalne (informacyjne) oraz zorganizowana na potrzeby młodego państwa policja, wsparte zostały działaniami ówczesnych formacji granicznych, których geneza wiąże się z ustalaniem granic oraz walkami w obronie suwerennego bytu. Rodząca się pilna potrzeba utworzenia nowoczesnego systemu ochrony granic pod względem wojskowym, politycznym i ekonomicznym, narzuciła polskim elitom politycznym określone kierunki działań.

Sytuacja związana z kształtowaniem się granic II Rzeczypospolitej w latach 1918-1921 oraz sąsiedztwo z Rosją Sowiecką spowodowały, że w toku organizacji ochrony granic zaczęły się zarysowywać dwa różniące się od siebie systemy - jeden dla granicy zachodniej, północno-zachodniej i południowej (Prusy Wschodnie, Niemcy, Czechosłowacja, Rumunia), drugi dla granicy wschodniej z Rosją, który potem rozciągnięto także na granicę z Litwą i Łotwą. Podział ten w latach dwudziestych został utrwalony, a próby unifikacji systemu podjęte w 1927 r. nie powiodły się. Tak więc oba te systemy uwzględniające zróżnicowane potrzeby i warunki ochrony granic na wschodzie i zachodzie kraju przetrwały do końca istnienia II Rzeczypospolitej.

Prace nad powołaniem formacji przeznaczonej do ochrony granic rozpoczęto jeszcze przed formalnym odrodzeniem państwa polskiego w październiku 1918 r. Podjęło je samodzielnie Ministerstwo Aprowizacji zainteresowane zahamowaniem wywozu artykułów żywnościowych z kraju. Ministerstwo Aprowizacji przystępując do organizacji formacji przeznaczonej do ochrony granic miało na uwadze nie tyle ochronę granic, których jeszcze nie wytyczono, co szlaki komunikacyjne tj. kolejowe i drogowe, wiodące do obszarów, nad którymi władzę sprawował rząd polski. Z tą myślą Ministerstwo Aprowizacji przy współpracy z tworzącym się Wojskiem Polskim podjęło wysiłek organizacji formacji granicznej. W tym samym czasie równolegle do formującej się Straży Gospodarczo-Wojskowej Ministerstwo Skarbu rozpoczęło organizację Korpusu Straży Skarbowej przeznaczonego do „strzeżenia granic państwa i współdziałania przy poborze podatków z innymi organami skarbowymi".

Po licznych konsultacjach na przełomie listopada i grudnia 1918 r. przychylając się do stanowiska Ministerstwa Spraw Wojskowych, postanowiono powołać formację graniczną zorganizowaną według wzorów wojskowych, odpowiednio uzbrojoną, wyszkoloną i zdyscyplinowaną, zdolną do zabezpieczenia granic nie tylko pod względem ekonomiczno-celnym, ale przede wszystkim wojskowo-politycznym. Organizacja formacji granicznej miała zostać oparta na wzorcu rosyjskiej straży skarbowej, której walory funkcjonalne były wysoko oceniane tak przez przedstawicieli Ministerstwa Spraw Wojskowych, jak również Naczelnika Państwa i Wodza Naczelnego - Józefa Piłsudskiego.

Po podpisaniu Tymczasowego Dekretu w sprawie utworzenia Straży Granicznej przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego (18 grudnia 1918 r.), rozpoczęto szybki proces formowania oddziałów i pododdziałów granicznych. W procesie formowania oddziałów i pododdziałów, zorganizowane oddziały Straży Gospodarczo-Wojskowej zostały włączone w skład powstających jednostek Straży Granicznej. Początkowo jednostki Wojskowej Straży Granicznej ochraniały tylko granicę z Prusami Wschodnimi i granicę na Śląsku (od Cieszyna po Grabów). Planowano obsadzenie granicy południowej w Karpatach. W styczniu 1920 r. po przejęciu przyznanych Polsce traktatem wersalskim ziem na zachodzie zaistniała pilna potrzeba obsadzenia granicy na Pomorzu. Rozpoczęto zmiany w dyslokacji oraz kontynuowano tworzenie nowych oddziałów granicznych. Do końca I kwartału 1920 r. zdołano obsadzić granicę niemiecką na całej jej długości.

Niestabilna sytuacja na granicach państwa oraz wnioski wyciągnięte z kilkumiesięcznych doświadczeń Wojskowej Straży Granicznej wskazywały na konieczność powołania właściwego organu ochrony granic. 3 marca 1920r., rozkazem wiceministra spraw wojskowych, dokonano reorganizacji Wojskowej Straży Granicznej, która przyjęła nazwę Strzelcy Graniczni. Formacja ta, do czasu uregulowania stosunków z sąsiadującymi państwami oraz ustawowego określenia kompetencji właściwych organów państwowych w zakresie strzeżenia granic, przejęła całokształt zadań związanych z ochroną granic.

Pod koniec 1920 r. naczelne władze przeprowadziły reorganizację w armii, która objęła także korpus Strzelców Granicznych. Postanowiono zastąpić go wyznaczonymi do ochrony granic Batalionami Wartowniczymi. Od połowy listopada 1920 r. przystąpiono do luzowania jednostek Strzelców Granicznych, w wyniku czego w pierwszym kwartale 1921 r. Bataliony Wartownicze obsadziły granicę polsko-niemiecką, morską, gdańską oraz granicę południową z Czechosłowacją, na której Strzelcy Graniczni nie pełnili służby.

Uwzględniając dotychczasowe doświadczenia oraz krytyczne spostrzeżenia w systemie ochrony granicy wschodniej, władze zdecydowały się dokonać głębokich zmian. Na mocy uchwały Rady Ministrów z dnia 23 maja 1922 r. stacjonujące na wschodzie Bataliony Celne rozformowano, a na ich miejsce powołano Straż Graniczną zorganizowaną na wzór wojskowy i podporządkowaną Ministerstwu Spraw Wewnętrznych.

W takich warunkach powstała koncepcja utworzenia formacji ochrony granicy pod każdym względem zależnej od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Dlatego, 24 maja 1923 r., do służby na granicy wschodniej powołano oddziały Policji Państwowej. Całkowite przejęcie granicy wschodniej i północno-wschodniej przez Policję Państwową nastąpiło w październiku 1923 r.

W 1938 r. opracowano projekt ustawy o Straży Granicznej. W sprawach związanych z obroną państwa podporządkowywał oddziały Straży Granicznej władzom wojskowym, w sprawach związanych z obroną państwa Straż Graniczna podlegała Generalnemu Inspektoratowi Sił Zbrojnych. W razie ogłoszenia mobilizacji stawała się częścią sił zbrojnych państwa.

W latach 1923-1924 Policja Państwowa nie spełniła pokładanych w niej nadziei na polepszenie stanu zabezpieczenia granicy wschodniej, efektem tego było powołanie i zorganizowanie na wzór wojskowy Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP - 12 września 1924 r.). KOP pod względem służby granicznej podlegał Ministrowi Spraw Wewnętrznych, natomiast pod względem dyscyplinarnym, szkoleniowym i przygotowania na wypadek wojny - Ministrowi Spraw Wojskowych. W latach 1929-1938 przeprowadzano wiele zmian w strukturze organizacyjnej KOP, ze względu na coraz większe zagrożenie państwa.

3.3.2. Lata 1944 - 1989

Druga wojna światowa była dla Polski okresem, w którym nasz kraj poniósł olbrzymie straty ludzkie i materialne w tym utracił wiele dóbr kultury. Życie straciło ponad 6 mln ludzi (w tym 2,2 mln dzieci i młodzieży), tj. 22% ludności (wg stanu z września 1939 r.). Przemysł został zniszczony w 35%, rolnictwo w 35%, transport w 50%, łączność w 62%, budownictwo w 38%. Straty nauki i kultury polskiej są niewymierne. W 1946 roku Polska liczyła prawie 24 mln ludności. Na jej terytorium rozpoczęła się wielka „wędrówka ludów”. W latach 1946-1947 przeprowadzono akcję wysiedleńczą Niemców z Polski. Do ZSRR przesiedlono ok. 600 tys. Ukraińców, Litwinów i Białorusinów. W latach 1944-1948 z ZSRR przybyło do Polski około 1,5 mln Polaków. W tym samym czasie powróciło do Polski ok. 1,5 mln Polaków wywiezionych do Niemiec, Austrii i innych krajów w czasie wojny. Blisko milion osób z centralnych i wschodnich województw przeniosło się na zasiedlane Ziemie Zachodnie i Północne.

Polska po drugiej wojnie światowej pod względem politycznym, gospodarczym i strategicznym znalazła się w strefie wpływów naszego wschodniego sąsiada - ZSRR. Na terytorium Polski po zakończeniu działań militarnych pozostawało nadal ponad 1,5 mln żołnierzy radzieckich. Utworzony w czerwcu 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej był zdominowany przez polityków komunistycznych, związanych ideologicznie ze Związkiem Radzieckim. Choć rząd formalnie był koalicyjny, w praktyce wobec opanowania przez komunistów kluczowych stanowisk politycznych, gospodarczych, wojskowych, oraz dzięki pomocy Rosjan, komuniści dominowali na polskiej scenie politycznej. Władze rozbudowywały aparat represji; obok MO (Milicji Obywatelskiej) powołano UB (Urząd Bezpieczeństwa) - policję polityczną. Wobec niektórych działaczy niepodległościowych, dawnych żołnierzy AK i formacji zbrojnych podziemnego państwa polskiego stosowano represje. Polska na przełomie lat 40. i 50. XX wieku stanowiła typ państwa będącego pod silnym wpływem stalinizmu. W warunkach polskich oznaczało to próbę wzorowania się na rządach stalinowskich i ścisłą współpracę polityczną, gospodarczą i wojskową między Polską a ZSRR - równoznaczne z pełnym podporządkowaniem Polski wschodniemu sąsiadowi. W wyborach w 1947 r. większość głosów padła na opozycję, jednak wyniki wyborów sfałszowano - władze ogłosiły, że wygrała je Polska Partia Robotnicza - PPR. W 1948 r. połączyła się ona z innymi organizacjami socjalistycznymi, głównie z PPS, tworząc nową partię - PZPR, czyli Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, która rządziła Polską przez 40 lat.

Ostatecznym przypieczętowaniem zmian ustrojowych i politycznych zachodzących w Polsce było uchwalenie 22 lipca 1952 roku nowej konstytucji państwa polskiego - Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Mimo, iż Stalin zmarł w 1953 r., stalinizm, jako system trwał jeszcze do 1956 r. Po wojnie gospodarka polska była prawie całkowicie zrujnowana - ok. 65% zakładów przemysłowych uległo zniszczeniu, w wyniku działań zbrojnych rolnictwo było zdewastowane. Wiele miast legło w gruzach - m.in. Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Szczecin. Ruina gospodarki polskiej wynikała nie tylko z bezpośrednich zniszczeń wojennych, była też skutkiem rabunkowej polityki żołnierzy Armii Czerwonej i zorganizowanego demontażu urządzeń i zakładów przemysłowych, szczególnie na Ziemiach Odzyskanych. Komuniści przeprowadzili reformę rolną (podzielili ziemię bogatych właścicieli między chłopów) i nacjonalizację (upaństwowienie przemysłu i handlu). Wprowadzono gospodarkę planową - sterowaną centralnie; państwo ustalało, co należy produkować i po jakich cenach sprzedawać. Rozpoczęto program uprzemysłowienia kraju - szczególny nacisk położono na przemysł ciężki (np. stoczniowy, hutniczy - pod Krakowem powstała Huta im. Lenina).

Początek roku 1956 był wstrząsem dla świata komunistycznego. W lutym, na XX Zjedzie KPZR w Moskwie Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat, który ostatecznie obnażył wszystkie zbrodnie stalinizmu. Mimo że został on wygłoszony na posiedzeniu zamkniętym, jednak zawarte w nim informacje szybko przeniknęły do społeczeństwa. Tymczasem w Polsce trudne warunki życia doprowadziły w czerwcu 1956 r. do manifestacji robotników w Poznaniu, krwawo stłumionych przez wojsko i milicję.

W jesienią 1956 r. doszło do zmiany ekipy rządzącej - do władzy powrócił odsunięty kilka lat wcześniej i represjonowany Władysław Gomułka. Z życia publicznego odeszli skompromitowani ludzie epoki stalinowskiej. Wielu generałów i wyższych oficerów, z pochodzenia Rosjan, zostało zwolnionych z wojska i odesłanych do ZSRR. Stanowiska objęli ludzie represjonowani w poprzednich latach. Na wsi zaprzestano forsowania na siłę akcji kolektywizacyjnej. Złagodzona została cenzura. Nastąpiła znaczna poprawa w stosunkach państwo - Kościół: przywrócono nauczanie religii w szkołach. Do swoich diecezji na Ziemiach Odzyskanych mogli powrócić biskupi, uchylono dekret z 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych przez władze.

Sytuacja gospodarcza w Polsce pogarszała się. W grudniu 1970 r. na Wybrzeżu rozpoczął się protest robotników, którzy żądali obniżki cen, utworzenia prawdziwych związków zawodowych, wolności prasy, słowa i religii. Władze wysłały przeciwko nim wojsko i milicję. W czasie zamieszek zginęło kilkadziesiąt osób. Gomułka odszedł ze stanowiska I sekretarza PZPR, a jego miejsce zajął Edward Gierek. Zaciągnął on w krajach zachodnich wielkie kredyty. Pieniądze te były lokowane w przedsięwzięcia - giganty (huty i fabryki). W konsekwencji polska gospodarka, nie mogąc spłacić zaciągniętych pożyczek, wobec konieczności spłaty odsetek musiała zaciągać dalsze kredyty. Pod koniec lat 70., łączna suma kredytów i odsetek sięgnęła gigantycznej sumy ponad 20 mld $. Problemy gospodarcze zaczęły narastać, w sklepach brakowało nawet podstawowych artykułów, przede wszystkim żywności.

W czerwcu 1976 r. doszło do protestów robotniczych w Radomiu i Ursusie, które zostały stłumione. Przedstawiciele inteligencji powołali Komitet Obrony Robotników (KOR), który organizował pomoc prawną dla robotników i ich rodzin. Wobec zorganizowania się opozycji w Polsce zostały nawiązane kontakty z polską emigracją polityczną, która wsparła autorytetem, intelektualnie i finansowo działania opozycji w Polsce.

Powyższe konstatacje wskazują wyraźnie, że kolejna wojna światowa wpłynęła niezmiernie negatywnie na młode państwo polskie. Straty poniesione w administracji i służbach odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa oraz jakościowo nowa sytuacja polityczna, która na długie lata przesądziła o zależności od jednego z rodzących się mocarstw światowych, ukształtowały nowe elity polityczne i ich dążenia. Niezależnie jednak od zmian, które nastąpiły w obszarze bezpieczeństwa regionalnego i światowego, Polska potrzebowała sprawnego aparatu informacyjnego i administracji wspartej właściwymi służbami (policja, straż graniczna itp.).

Zalążki służb bezpieczeństwa w Polsce powojennej powstały jeszcze w czasie II wojny światowej. Niewątpliwy wpływ na przyspieszone działania w tym zakresie miało całkowite zerwanie stosunków dyplomatycznych między Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich a londyńskim Rządem emigracyjnym w 1943 roku. W okupowanym kraju struktury służb specjalnych tworzono pod kontrolą Polskiej Partii Robotniczej, rzeczą naturalną było w tym momencie wykorzystanie zasobów ludzkich z oddziałów partyzanckich, oraz z istniejących już siatek informatorów pracujących na korzyść oddziałów skupionych wokół Armii Ludowej. Nie bez znaczenia był również fakt utworzenia w 1943 roku Polskiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego, który następnie był zalążkiem wojskowych oddziałów Resortu Bezpieczeństwa Publicznego przy PKWN. W Polsce, w okresie wczesno powojennym, zakres działania administracji spraw wewnętrznych był pojmowany w bardzo wąskim zakresie. Realizowała ona głównie funkcje policyjne i skupiała się na ochronie porządku prawno- politycznego państwa. W ogłoszonym w lipcu 1944 roku „Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego” zapowiedziano utworzenie w miejsce przedwojennej Policji Państwowej nowej organizacji, której zadaniem miało być dbanie o porządek i bezpieczeństwo publiczne, mianowicie Milicji Obywatelskiej. Milicja Obywatelska była wówczas prawno-publiczną formacją służby Bezpieczeństwa Publicznego, mającą na celu zapewnienie ochrony bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego.

Jednym z najistotniejszych zadań Resortu Bezpieczeństwa Publicznego była walka z przeciwnikiem politycznym. Ze względu na brak regulacji prawnych Resort Bezpieczeństwa Publicznego miał ogromną swobodę działania oraz brak jakiejkolwiek kontroli nad swoimi działaniami. Resort nadzorował również działania organizacji paramilitarnych takich jak: Straż Ochrony Kolei, Straż Pocztowa czy Straż Leśna, oraz udzielał się w pracach różnych komisji zarówno rządowych jak i międzyresortowych, jeśli tylko przedmiotem prac były zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa.

Po przekształceniu, z 31 grudnia 1944 na 1 stycznia 1945 roku, Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Rząd Tymczasowy szefami poszczególnych działów administracji nie byli kierownicy resortów, a ministrowie. Tym samym zmieniono nazwę z Resortu na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) oraz znacznie powiększono cały aparat bezpieczeństwa wewnętrznego, którego organizacja nie uległa zmianie. Pozycja prawna oraz jego zakres działania nie zmieniły się również w momencie porozumienia się trzech wielkich mocarstw w Jałcie 28 czerwca 1945 roku gdy powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Uchwalenie 19 lutego 1947 roku ustawy konstytucyjnej o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczpospolitej Polskiej również nie wpłynęło na funkcjonowanie Ministerstwa Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

Na podstawie dekretu z 7 grudnia 1954 roku w miejsce Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego utworzono dwa odrębne podmioty: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego działający przy Radzie Ministrów. Urząd Bezpieczeństwa Publicznego pozostał niezmieniony aż do 1956 roku. W tym roku bowiem większość funkcjonariuszy przeszła do pracy w nowoutworzonej Służbie Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Istotną rolę w kreowaniu polityki wewnętrznej państwa odegrał Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego, który funkcjonował przy Radzie Ministrów i był organem rządu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z zakresu bezpieczeństwa publicznego. Został on powołany wraz z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych dekretem z dnia 7 grudnia 1954 roku jako organ kolegialny. Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego objął po Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego całą sieć tajnych współpracowników. W roku 1955 roku liczyła ona ponad 70 tysięcy osób, w tym agentów, informatorów i rezydentów.

Ustawa z dnia 13 listopada 1956 roku (efekt tzw. „odwilży”), znosiła Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Jednocześnie wszelkie sprawy dotyczące ochrony ustroju i porządku społeczno-politycznego państwa oraz sprawy z zakresu kontrwywiadu i wywiadu politycznego zostały przekazane w kompetencje resortu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Zmiany te zostały uzasadnione koniecznością zawężenia zakresu działania organów bezpieczeństwa publicznego oraz ograniczenia administracji centralnej. 13 grudnia 1956 roku Rada Ministrów ogłosiła uchwałę w sprawie statutu organizacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Nie określała ona jednak zakresu jego działania, jednak wyodrębniła pion służbowy w postaci Służby Bezpieczeństwa.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych powstało w celu nadzorowania organów administracyjno-porządkowych oraz kontroli działalności organów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa. Dekret z dnia 7 grudnia 1954 roku nie tylko tworzył Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego, ale również określał kompetencje samego ministra spraw wewnętrznych.

Służba Bezpieczeństwa została formalnie powołana 28 listopada 1956 roku, jednak jej struktury zaczęły działać mniej więcej od 1 stycznia 1957 roku. Zastąpiła ona Komitet do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Po wybuchu fali strajków na początku lat 80 oraz po wprowadzeniu stanu wojennego rozszerzeniu uległy zadania i uprawnienia Służby Bezpieczeństwa. Jednocześnie prawa i wolności obywatelskie zostały ograniczone lub całkowicie zawieszone.

Kres istnienia Służby Bezpieczeństwa nastąpił wkrótce po transformacji ustrojowej w Polsce. Ustawą z 9 kwietnia 1990 roku o Urzędzie Ochrony Państwa rozwiązana została Służba Bezpieczeństwa, a wszyscy jej pracownicy zostali zwolnieni. Osoby, które chciały zaangażować się w tworzenie nowej, demokratycznej instytucji musiały przejść procedurę weryfikacyjną. Procedury te przeprowadzane były przez dotychczasowych działaczy „Solidarności” oraz przedstawicieli opozycji antykomunistycznej.

Proces kształtowania się administracji powojennej przebiegał niezwykle podobnie, również tutaj dają się zauważyć dwie podstawowe zasady nowego systemu: zasada ludowładztwa i zasada jedności władzy państwowej. Po wyzwoleniu ziem polskich przez armię radziecką, przejęcie władzy przez przedstawicieli rządu londyńskiego było niemożliwe. Ziemie polskie powoli opanowywane były przez przedstawicieli obozu ludowo - demokratycznego. Szybko zajął się on przekształcaniem Polski w państwo o strukturach przystosowanych do nowego typu ustroju. Wydany 22 lipca 1944 r. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) zakładał, że władza w Polsce zostanie przejęta przez lud pracujący miast i wsi, sankcjonował Krajową Radę Narodową (KRN) jako jedyne prawdziwe i słuszne źródło władzy, które zadania swe wypełnia za pośrednictwem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.

Zgodnie z założeniami manifestu lipcowego, PKWN objął w imieniu KRN zarząd nad ziemiami wyzwolonymi. Administracja dzieliła się na działy określane mianem resortów, na czele których stali kierownicy resortów. Przedwojenny resort spraw wewnętrznych podzielono na dwa nowe: Bezpieczeństwa Publicznego oraz Administracji Publicznej. Po 31 grudnia 1944 r., kiedy to powstał Rząd Tymczasowy, termin resort zmieniono na ministerstwo. 28 czerwca 1945 r. powstał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Po tym wydarzeniu jednak struktura administracji centralnej właściwie się nie zmieniła. 19 lutego 1947 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę konstytucyjną o organizacji i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej. Akt ten zwany „Małą Konstytucją" regulował strukturę polityczną państwa na okres przejściowy do czasu uchwalenia Konstytucji. „Mała Konstytucja" (nawiązywała do zasad Konstytucji Marcowej z 1921r., a aktywowany samorząd terytorialny nawiązywał do niektórych zasad ustawy samorządowej z 1933r.) ustaliła sytuację prawną Rady Ministrów, zwanej też Rządem. Rada Ministrów powoływana była przez Prezydenta, z tym że najpierw powoływany był Prezes Rady Ministrów, następnie na jego wniosek inni członkowie Rady Ministrów. Doświadczenia działalności aparatu państwowego pod rządami „Małej Konstytucji" stały się jednym z elementów Konstytucji PRL, uchwalonej dnia 22 lipca 1952 roku. W czasie trwania kadencji Sejmu Ustawodawczego, w latach 1948 - 1956 malała zdecydowanie rola Sejmu na rzecz władzy wykonawczej sprawowanej faktycznie przez PPR, a następnie przez PZPR. Społeczeństwo traciło wpływ na skład osobowy parlamentu liczba ministerstw ulegała stałemu i systematycznemu wzrostowi.

W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Konstytucja z 1952 r. odrzucała tradycyjny trójpodział władzy, wprowadzając nowy system organizacji aparatu państwowego. Wszystkie organy państwowe zostały podzielone na organy władzy państwowej, administracji państwowej oraz sądowe. W konstytucji zostały zapisane pojęcia naczelnych organów administracji z nadrzędną pozycją wobec innych organów centralnych i jednostek organizacyjnych. W 1976 r. w wyniku nowelizacji konstytucji Prezydium Rady Ministrów uzyskało rangę konstytucyjną. Od połowy lat osiemdziesiątych status naczelnego organu administracji wchodzącego w skład RM uzyskał także minister- Szef Urzędu Rady Ministrów. Pełnił on funkcję usługową względem innych naczelnych organów. Organ ten funkcjonował do 1996 r. W skład resortowych naczelnych organów administracji wchodzili ministrowie, wykonując określone zadania. Powoływał i odwoływał ich sejm, a w przerwie między jego kadencjami Rada Państwa na wniosek Prezesa Rady Ministrów. W całym omawianym tu okresie czasu (1944 - 1989), równolegle restrukturyzowano organy administracji terenowej.

Dla powojennej Polski równie istotną sprawą była kwestia powołania służb policyjnych. W nowych uwarunkowaniach politycznych pojawiło się, wspomniane nieco wcześniej, pojęcie Milicji Obywatelskiej (MO), zawarte w projekcie deklaracji programowej Polskiego Komitetu Narodowego. Milicja Obywatelska została utworzona na podstawie dekretu z 7 października 1944 roku Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, jako prawno publiczna formacja Służby Bezpieczeństwa Publicznego.

Tworząca się w warunkach niezakończonej jeszcze wojny, Milicja Obywatelska na długie lata przyjęła metody i formy bardzo restrykcyjnego działania. Sprzyjała temu silnie scentralizowana struktura administracji ogólnej, której pozostawiono „społeczną kontrolę” nad działalnością MO. Pomimo ciągłych zmian i upolitycznienia formacji milicyjnej odniosła ona wiele sukcesów zawodowych na polu walki z przestępczością pospolitą. Początkowo MO była strukturą wyraźnie odrębną od UB. Jej autonomia wyrażała się równorzędną pozycją komendantów obu służb na szczeblu województwa i powiatu. Stan ten uległ zmianie w 1949 r., kiedy to, zgodnie z rozkazem Ministra Bezpieczeństwa Publicznego, działalność MO na wszystkich szczeblach została zespolona i powiązana z pracą całego aparatu bezpieczeństwa. Dopiero w grudniu 1954 r., po likwidacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, MO stała się na krótki czas, odrębną strukturą. Separacja tych służb trwała zaledwie dwa lata, gdyż pod koniec roku 1956 w strukturze naczelnych organów administracji państwowej dokonano kolejnych zmian. Powiązano wówczas działania Milicji Obywatelskiej i nowo powstałej policji politycznej - Służby Bezpieczeństwa (SB). Powstały model organizacyjno-kompetencyjny przetrwał bez większych zmian do upadku realnego komunizmu.

Postanowienia konferencji poczdamskiej z 1945 r. oraz podpisana w sierpniu 1945 r. w Moskwie umowa o polsko-radzieckiej granicy kończyły proces zmian terytorialnych i granicznych Polski, ustalając jej miejsce w Europie. W wyniku tych zmian Polska w stosunku do okresu międzywojennego zyskała nowy kształt i granice, jej terytorium znalazło się w historycznych piastowskich granicach między Bugiem a linią Odry i Nysy Łużyckiej oraz Karpatami i Bałtykiem. Nastąpiła więc zasadnicza zmiana jej położenia geograficznego. Obszar Polski w stosunku do okresu międzywojennego uległ zmniejszeniu z 388 634 km² do 312 683 km². Utracone ziemie wschodnie pozostały po stronie Związku Radzieckiego. Od Polski odpadły obszary Wileńszczyzny, Polesia, części Wołynia i Podola oraz tzw. Galicja Wschodnia ze Lwowem, Tarnopolem i Stanisławowem. Polska natomiast odzyskała Warmię i Mazury, część Prus Książęcych, byłe Wolne Miasto Gdańsk, Pomorze Zachodnie, Ziemię Lubuską oraz Śląsk Dolny i Opolski.

Nowe granice poprawiły geograficzne, polityczne i strategiczne położenie Polski. Istotne znaczenie dla ochrony granic ma fakt, iż ponad 75% ich długości ma oparcie naturalne, 34,5% granic przebiega górami, 27% korytami rzek, 14,8% brzegiem morza i tylko 23,7% nie ma oparcia o naturalne elementy fizyczne.

Polska w nowych granicach w 1945 r. miała tylko trzech sąsiadów: Związek Radziecki, Czechosłowację i Niemiecką Republikę Demokratyczną. Zmieniły się zatem nie tylko granice, lecz także układy sąsiedzkie. Polska weszła do tzw. rodziny krajów socjalistycznych pod protektoratem ZSRR i teoretycznie odtąd na wszystkich granicach miała samych przyjaciół połączonych jednakowym ustrojem, układami gospodarczymi, politycznymi, ideologicznymi i wojskowymi. Takich układów zarówno granicznych, jak i w stosunkach między sąsiadami Polska do tej pory nie miała.

Wyzwolenie kraju postawiło na porządku dziennym kwestię zabezpieczenia jego nowo kształtujących się granic. Szczególnie pilna była sprawa zorganizowania ochrony granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Zadanie to otrzymało Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego, przegrupowanie części wojsk do nowych zadań zakończono 10 czerwca 1945 r. (dzień ten został ustanowiony świętem Wojsk Ochrony Pogranicza). Do końca czerwca 1945 r. zdołano obsadzić granicę zachodnią i południową Polski i rozpoczęto przygotowania do obsadzenia granicy wschodniej. Zabezpieczenie granic wojskami liniowymi trwało do listopada 1945 r.

Ochronę granicy przez jednostki liniowe traktowano przejściowo do czasu powołania do życia formacji granicznej odpowiadającej celom i zadaniom służby granicznej. Podobnie jak po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., tak i obecnie zastanawiano się nad modelem formacji granicznej, jak i resortem, któremu miałaby podlegać. W tych warunkach zachodziła pilna potrzeba powołania formacji specjalistycznej, przeznaczonej wyłącznie do ochrony granic, odpowiednio do tego przygotowanej i przystosowanej. Wzmocnienie międzynarodowej pozycji Polski po utworzeniu 28 VI 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej oraz decyzji konferencji poczdamskiej, aprobującej oparcie zachodnich granic polski na linii rzeki Odry i Nysy Łużyckiej umożliwiło stanowcze działania w tym zakresie.

W połowie sierpnia 1945 r. Ministerstwo Obrony Narodowej powołało zespół organizacyjny do opracowania szczegółowego projektu organizacji ochrony granic państwa. 13 września 1945 r. ukazał się rozkaz organizacyjny nr 0245/org. Naczelnego Dowódcy WP powołujący do życia Wojska Ochrony Pogranicza (WOP). Ustalał on strukturę organizacyjną wojsk oraz ich liczebność.

Jesienią 1946 r. przeprowadzono pierwszą reorganizację WOP. Rozkaz MON z 20 marca 1948 r. wprowadzał dalszą modernizację w strukturze organizacji WOP. 1 stycznia 1949 r. Wojska Ochrony Pogranicza przeszły z podległości Ministerstwa Obrony Narodowej pod Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Miało to zapewnić lepszą koordynację współdziałania z organami bezpieczeństwa i władzami administracji publicznej.

Lata 1945-1948 były okresem doskonalenia struktury organizacyjnej WOP i dostosowywania jej do potrzeb terenowych. W tym czasie rozeznano najbardziej zagrożone odcinki granic kierując tam odpowiednią ilość sił i środków. Priorytetowe znaczenie miała granica morska jako „okno na świat” oraz granica zachodnia. Te granice były zawsze najlepiej obsadzone i strzeżone.

Dnia 1 stycznia 1950 r. Główny Inspektorat Wojsk Ochrony Pogranicza przemianowano na Dowództwo Wojsk Ochrony Pogranicza. W 1954 r. Wojska Ochrony Pogranicza wyszły spod kompetencji Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, które przemianowano na Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, i przeszły pod komendę Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych zapoczątkowano zmiany organizacyjne w organizacji WOP, które związane były z przeobrażeniami, jakie nastąpiły w życiu społeczno-politycznym kraju. Przełomem w Polsce stały się wówczas wydarzenia październikowe w Poznaniu, a także „odwilż” w stosunkach Wschód-Zachód. Wydano wówczas nowe przepisy prawne dotyczące ochrony granic, między innymi dekret z 23 marca 1956r. o ochronie granic państwa. W listopadzie 1958 r. powołana została do życia Eskadra Lotnictwa Rozpoznawczego WOP.

Z dniem 1 lipca 1965 r. nastąpiła kolejna zmiana podległości resortowej Wojsk Ochrony Pogranicza. Z powrotem podporządkowano je Ministerstwu Obrony Narodowej pod względem operacyjnym, a 1 stycznia 1966r. pod względem gospodarczym. Jednolity dotąd system ochrony granic rozbity został na dwa człony. Podporządkowane resortowi obrony narodowej WOP, ochraniać miały granicę zieloną, natomiast ochrona przejść granicznych i kontrola ruchu granicznego pozostawały w gestii Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Decyzją Prezydium Rządu z 30 lipca 1971 r. Wojska Ochrony Pogranicza z dniem 1 października 1971 r. pod względem dowodzenia, a z dniem 1 stycznia 1972 r. pod względem gospodarczym przechodziły pod kompetencje Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W tak ukształtowanej strukturze Wojska Ochrony Pogranicza przetrwały do końca ich istnienia, czyli do 1990 r., kiedy w ich miejsce utworzono Straż Graniczną.

3.3.3. Transformacja ustrojowa po 1989 roku

Zmiany w przestrzeni bezpieczeństwa niemilitarnego po 1989 roku zdeterminowane zostały postawą ówczesnych elit politycznych, dysponujących pełną legitymizacją społeczną, która była wyrazem poparcia dla dążeń niepodległościowych i potrzeby umacniania niezawisłego państwa. Niezależnie bowiem od zaistniałych warunków środowiska, w którym przyszło wtedy tworzyć przestrzeń bezpieczeństwa, problemem podstawowym i względnie stałym była potrzeba zapewnienia zrównoważonego bytu oraz bezpieczeństwa istnienia Polski, dalszego jej rozwoju i realizacji żywotnych interesów. Trudno określić, nawet z bieżącej perspektywy czasowej, czy ówczesne pragnienia i dążenia zostały w pełni zrealizowane, bowiem nawet wśród animatorów tamtych działań istnieją rozbieżne opinie. Za jedną z najistotniejszych spraw uznano wówczas konieczność rozwiązania „palącego” problemu służb specjalnych, na działalności których skupiła się cała niechęć zarówno elit politycznych (dawnej opozycji, inwigilowanej przez te służby) jak i społeczeństwa przekonanego, że cale zło uprzedniego systemu to wina tylko i wyłącznie służb specjalnych. Ta niechęć i wyrosłe z niej przekonanie, całkowicie „przysłoniły” oczywisty fakt, że za działalnością służb specjalnych stoją zawsze (niezależnie od formy sprawowania władzy) określone elity polityczne. To od nich (elit politycznych) zależy jak służby postrzegane są w społeczeństwie oraz dla kogo są przeznaczone i jak są wykorzystywane informacje pozyskane w trakcie ich działalności operacyjnej.

Po przemianach politycznych w Polsce, w czerwcu 1989 roku, ówczesne elity polityczne rozważały zastosowanie tzw. „opcji zerowej” czyli całkowitą likwidację dotychczasowych służb specjalnych oraz ich odbudowę na bazie zupełnie nowych struktur i pracowników. Plany te nigdy nie zostały zrealizowane, chociażby ze względu na całkowity „brak wykwalifikowanych ludzi, którzy mogliby się zająć działalnością wywiadu i kontrwywiadu w demokratycznym już państwie”. Łatwiejszym okazało się więc stworzenie nowych instytucji na bazie „personelu mieszanego”, czyli oficerów zweryfikowanych pozytywnie, którzy przysięgli lojalność „nowej” Rzeczpospolitej Polskiej oraz zupełnie nowych agentów, którzy przeszli proces rekrutacji spośród antykomunistycznej opozycji. Stworzono zatem swoistą hybrydę wiedzy i doświadczenia agenturalnego z li tylko dobrymi chęciami rekrutów, co z całą pewnością odbiło się na jakości działalności informacyjnej. Sytuacja taka umożliwiała również manipulowanie działalnością młodych „agentów” przez doświadczonych rezydentów wywiadu służb obcych. Należy bowiem pamiętać, że okres ten to również zmiana układu sił politycznych na świecie, rozpad bipolarnego układu oraz ingerencja wszelkich służb innych państw w obszar Polski, które uzyskały niesamowitą możliwość bezpośredniego wglądu w najpilniej strzeżone tajemnice Układu Warszawskiego (UW), a co za tym idzie również w tajemnice żywotne dla interesów Polski. Nie każda bowiem tajemnica UW dotyczyła „spraw Moskwy”, jak sądzono i czasami sądzi nadal wielu polityków. Przyczyną, dla której „opcja zerowa” stała się niemożliwa do zrealizowania, było również „dążenie elit i aparatu byłego reżimu do utrzymania swoich wpływów i władzy” Co zresztą jest immanentną cechą każdej elity politycznej sprawującej władzę, niezależnie od jej orientacji politycznej

W kwietniu 1990 roku uchwalono Ustawę o Urzędzie Ochrony Państwa, która weszła w życie z dniem 10 maja 1990 roku. Rok 1990 uznano wówczas za początek budowania nowych służb specjalnych III Rzeczpospolitej Polskiej. Urząd Ochrony Państwa został podporządkowany Ministrowi Spraw Wewnętrznych, a jego powołanie rozpoczęło proces umiejscawiania służb specjalnych w odpowiednich strukturach państwa demokratycznego. Urząd Ochrony Państwa (UOP) przejął zadania cywilnego wywiadu i kontrwywiadu, a także zadania informacyjno-analityczne i dochodzeniowo-śledcze i właśnie na tych zadaniach początkowo koncentrowała się ta instytucja. W roku 1996 Urząd Ochrony Państwa został wyodrębniony ze struktur Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i bezpośrednio podporządkowany Prezesowi Rady Ministrów. Miało to na celu całkowite oddzielenie służb cywilnych od służb wojskowych oraz jakichkolwiek innych służb bezpieczeństwa państwa. W latach 1999-2001 trwały publiczne (!) dyskusje odnośnie sformułowania założeń reform służb specjalnych, okres ten zaowocował szeregiem mniej lub bardziej rozbudowanych koncepcji reformy służb specjalnych.

W efekcie takich działań, postanowiono zlikwidować struktury UOP. Powołano Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), która zajęła się bezpieczeństwem wewnętrznym Rzeczpospolitej Polskiej, i przejęła znaczną część uprawnień Urzędu Ochrony Państwa. Równolegle z Agencją Bezpieczeństwa Wewnętrznego powstała kolejna instytucja realizującą zadania z dziedziny bezpieczeństwa państwa: Agencja Wywiadu (AW) - służba wywiadowcza, której zadania polegają na pozyskiwaniu informacji zarówno jawnych jak i niejawnych poza granicami kraju, które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo i interesy kraju.

Przy Radzie Ministrów, podobnie jak to miało miejsce w sytuacji Urzędu Ochrony Państwa, funkcjonuje Kolegium do spraw Służb Specjalnych, jako organ doradczy zajmujący się sprawami programowania, nadzorowania i koordynowania działalności służb specjalnych (ABW, AW, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego i Centralnego Biura Antykorupcyjnego) oraz koordynacją działalności Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, urzędów skarbowych, izb skarbowych, organów kontroli skarbowej itp. „Najmłodszym” urzędem Cywilnych Służb Specjalnych jest Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA), które działa na podstawie Ustawy z dnia 9 czerwca 2006 roku. Urząd ten służy do zwalczania korupcji w życiu publicznym i gospodarczym. Dodatkowo, CBA zajmuje się zwalczaniem wszelkiej działalności, która godzi w interesy Rzeczpospolitej Polskiej (każde zachowanie, które w stosunku do mienia państwowego którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 złotych, powodując przy tym znaczną szkodę). CBA jest jednostką finansowaną z budżetu państwa, którą kieruje Szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Sam Szef CBA nadzorowany jest przez Prezesa Rady Ministrów, a jego działalność podlega kontroli Sejmu.

Równie istotnych zmian, chociaż nie tak drastycznych dokonano w sferze administracji, dotyczyło to zwłaszcza problemu utożsamiania administracji publicznej z administracją państwową. Zmiany w tym zakresie nastąpiły w 1990 r., kiedy to ustawą z dnia 8 marca zapoczątkowano przywracanie samorządu terytorialnego, uprawnionego do działania w sferze lokalnych praw publicznych. Poszerzenia tych uprawnień dokonano w Konstytucji RP z 1997 r., w której jako zasadę przyjęto konieczność decentralizacji władzy publicznej (art.15 ust. 1) W skład administracji publicznej w Polsce wchodzą administracja rządowa oraz administracja samorządowa. Istotne uregulowania w zakresie administracji rządowej wnosi Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r., w której zawarowano, że ustrój RP będzie opierać się na trójpodziale władzy. Wyodrębniono władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zasada ta odnosi się jedynie do najwyższych szczebli państwa. W skład władzy ustawodawczej wchodzi Sejm i Senat, władzę wykonawczą sprawuje Prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały (art.10).

W Polsce, zgodnie z art.95 ust.1 konstytucji, władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat. Obie te izby parlamentu, jeśli obradują razem, maja status Zgromadzenia Narodowego. Zgromadzenie Narodowe uchwala konstytucję, odbiera przysięgę od nowo wybranego Prezydenta i podejmuje uchwałę o postanowieniu Prezydenta przed Trybunałem Stanu.

Zgodnie z art.126 Konstytucji RP, Prezydent jest najwyższym przedstawicielem władzy RP i gwarantem ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Prezydent pełni, zatem najwyższy urząd w państwie, stanowiąc obok Rady Ministrów organ władzy wykonawczej.

Trzecią władzą jest władza sądownicza składająca się z sądów powszechnych, Sądu Najwyższego, sądów administracyjnych oraz sądów wojskowych. Konstytucja RP stanowi, iż władzę sądowniczą sprawują także Trybunały, tj. Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu a w czasie wojny sądy wyjątkowe.

W zakresie administracji samorządowej, od 1.01.1999r., tj. od chwili wejścia w życie ustaw reformujących administrację publiczną, w Polsce funkcjonuje trójstopniowa struktura samorządu terytorialnego. Obejmuje ona samorząd gminny, samorząd powiatowy, samorząd wojewódzki. Na każdym z wymienionych szczebli działają organy stanowiące oraz wykonawcze.

W 1989 roku w Polsce, a następnie w innych krajach Europy środkowo wschodniej, miały miejsce zmiany istotne dla bezpieczeństwa niemilitarnego państwa. Zaczęto wprowadzać zasady wolnego rynku i przedsiębiorczości prywatnej w życiu ekonomicznym tych państw, przy jednoczesnej demokratyzacji systemów ustrojowo-prawnych w tej części Europy. Reformy objęły swym zasięgiem również instytucje chroniące porządek i bezpieczeństwo publiczne. Należy stwierdzić, iż w Polsce, w porównaniu z innymi krajami Europy Wschodniej sytuacja społeczno - polityczna była nader liberalna. Dzięki temu Milicja Obywatelska pomimo wielu ograniczeń, starała się skupić swój wysiłek na walce z przestępczością, a efekty tej walki były wymierne. Z tego też względu transformacja służb porządkowych zapoczątkowana w 1989 roku mała przebieg ewolucyjny. Ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji zmieniono nazwę dotychczasowej formacji.

W kwietniu 2000 roku połączono dwa działające w Komendzie Głównej Policji biura: Biuro dw. z Przestępczością Zorganizowaną (funkcjonowało ono od 1994 roku) i Biuro dw. z Przestępczością Narkotykową (działało od 1997 roku) tworząc Centralne Biuro Śledcze. Wzorowano je na nowoczesnych tego typu instytucjach działających w Europie Zachodniej czy Stanach Zjednoczonych.

Polska policja jest obecna w międzynarodowych strukturach policyjnych od 1923 roku, kiedy to przedstawiciele polskiej policji uczestniczyli w kongresie założycielskim Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnych. W 1952 roku na skutek uwarunkowań politycznych strona polska zerwała wszelkie kontakty z Interpolem, chociaż formalnie nigdy z niego nie wystąpiła. Po raz drugi Polska została przyjęta w poczet członków M.O.P.K. Interpol w 1990 roku podczas Sesji Zgromadzenia Ogólnego Interpolu w Ottawie. Od początku 1999 roku, w związku z wprowadzoną reformą administracyjną Polski, Policja funkcjonuje w systemie administracji jako administracja zespolona.

Straż Graniczna, jako kolejna formacja działająca w obszarze bezpieczeństwa niemilitarnego została powołana do życia ustawą z dnia 12 października 1990r. Funkcjonowanie formacji rozpoczęło się 16 maja 1991r. i właśnie ta data jest dniem święta SG. Jest spadkobierczynią i kontynuatorką tradycji Korpusu Ochrony Pogranicza oraz Straży Granicznej, formacji których działalność przypadła w okresie międzywojennym oraz od 1945 r. Wojsk Ochrony Pogranicza. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej a także obszaru państw grupy Schengen zadania oraz kompetencje funkcjonariuszy Straży Granicznej zostały zmodyfikowane oraz poszerzone o nowe obowiązki. W chwili obecnej formacja stoi na straży nie tylko granic Polski ale również całej zjednoczonej Europy.

KONKLUZJE

Jednym ze strategicznych celów działalności każdego państwa, jest osiągnięcie zdolności do stabilnego rozwoju i przetrwania w jemu tylko właściwej przestrzeni bezpieczeństwa, kreowanej w wielowymiarowym środowisku. Zgodnie z wcześniejszymi konstatacjami bezpieczeństwo nie jest stanem, który raz osiągnięty trwa w nieskończoność. Jest procesem, którego realizacja wymaga rozwoju starych i kreowania nowych zdolności do sprostania wyzwaniom jakie generowane są przez dynamiczne zmiany zachodzące w bliższym i dalszym otoczeniu podmiotu. Państwa, co jest rzeczą oczywistą, starają się zatem nie tylko o osiągnięcie stanu bezpieczeństwa, ale także dążą do jego utrzymania. Zdolność ta jest przedmiotem ciągłych starań i zabiegów elit politycznych.

Autorzy skupili wysiłek badawczy na stosunkowo wąskim zakresie szeroko rozumianego bezpieczeństwa, podjęli próbę zdefiniowania obszarów bezpieczeństwa niemilitarnego oraz wskazania najważniejszych podmiotów odpowiedzialnych za jego kształtowanie w różnych okresach funkcjonowania Polski.

Odpowiedzi na wygenerowane w toku preparacji badań problemy szczegółowe znalazły swe odzwierciedlenie w poszczególnych rozdziałach pracy. Autorzy starali się jednocześnie pokazać, chociażby skrótowo, rys historyczny i międzynarodowe tło polityczne wydarzeń, które poprzedziły narodziny, bądź towarzyszyły głębokim zmianom w siłach i służbach zaangażowanych w proces kreowania bezpieczeństwa niemilitarnego Polski. Równocześnie zespół autorski doskonale zdaje sobie sprawę z niedostatków i pewnej względności przedstawionego materiału końcowego pod względem jego wartości merytorycznej i metodologicznej. Stopień uzasadnienia i zweryfikowania prezentowanych rezultatów może nie zawsze jest wystarczający i jak wspomniano we wstępie, wymaga dalszych, pogłębionych badań w znaczenie większym obszarze problemowym.

  1. PODSTAWY BEZPIECZEŃSTWA MILITARNEGO

    1. ISTOTA SIŁY ZBROJNEJ

Atrybutem szczególnym sił zbrojnych jest możliwość stosowania przez nie przemocy zbrojnej, ich funkcje i role w najbardziej popularnej percepcji postrzega się przez właściwą im od zawsze formę działań, jaką jest walka - walka zbrojna.

Przemoc zbrojna jest ściśle powiązana, nawet splątana z inną kategorią, jaką jest walka, która ma szeroki zakres znaczeniowy - jest pojęciem wieloznacznym. W jej kilku istotnych znaczeniach odnosi się do relacji społecznych i tym wymiarze jej istota zawiera się w zmuszaniu innych podmiotów do postępowania niezgodnego z ich wolą czyli narzucania innym swojej woli tj. stosowania przemocy.

Istotą walki jest przemoc, czyli zmuszanie kogoś do przyjęcia narzucanej mu woli. Stosowanie walki jest powszechne również w stosunkach międzynarodowych. Przemoc w społecznym rozumieniu to narzucanie komuś swojej woli, wywołanie pożądanej reakcji wbrew woli reagującego. W sferze stosunków międzynarodowych to wymuszanie pożądanego, z punktu widzenia naszych interesów, działania innego państwa (podmiotu stosunków międzynarodowych). Z kolei przemoc zbrojna to taka, która jest związana z zastosowania uzbrojenia, czyli z użyciem broni.

Narzędziem walki jest jakaś broń - każda rzecz służąca do obrony własnej lub do rażenia nieprzyjaciela; środek lub sposób walki z kimś lub czymś. Istotą broni jest jej zdolność do rażenia czyli do destrukcyjnego oddziaływania na: ludzi, ich materialne i niematerialne wytwory oraz otaczającej przyrody w celu wytworzenia nieakceptowanych, dla przeciwnika walki, skutków. Główną zdolnością broni jest więc generowanie jakiejś formy destrukcji.

Historia rozwoju cywilizacji wiąże się z równoległym rozwojem broni. Obecnie w dalszym ciągu pojawiają się nowe, coraz bardziej „cywilne” rodzaje broni. Są to chociażby: broń biologiczna, informacyjna, psychotroniczna, klimatyczna, ale również broń ekonomiczna, kulturowa. Historia wskazuje, że proces rozwoju broni trwa nieustannie.

W wyniku rozważań podjętych nad istotą broni przyjęto, że broń to narzędzie walki zdolne do energetycznego lub informacyjnego rażenia ludzi oraz elementów ich otoczenia w celu wytworzenia nieakceptowanych dla przeciwnika skutków. W sferze stosunków międzynarodowych najbardziej niepożądanymi skutkami są: całkowita eliminacja elementów państwa lub zakłócenie sprawności ich funkcjonowania. Wobec tego, znaczenie ma tu nie tyle charakter broni lecz wywoływany przez nią skutek.

Od zarania dziejów skrajną formą przemocy była walka zbrojna, a jej istotą jest destrukcja. Również obecnie należy uznać, iż niezależnie od rodzaju broni zdolność do destrukcji jest głównym atrybutem sfery militarnej, której główną częścią są siły zbrojne, a destrukcja jest istotą przemocy zbrojnej. Wobec tego „militarny” to zdolny do legalnego stosowania przemocy zbrojnej, której istotą jest destrukcja.

W rezultacie powyższych rozważań przyjęto, iż walka zbrojna to bezpośrednie zastosowanie potęgi militarnej (Military Power - tłumaczonej też przez część autorów jako siła militarna) do niszczenia elementów organizacji innego państwa oraz ochrony przed podobnym działaniem przeciwnika dla osiągnięcia własnych celów politycznych.

Według B. Balcerowicza sensu posiadania i funkcjonowania wojska upatruje się w istocie jedynie w kontekście wojny - jej przygotowania, prowadze­nia bądź w ogólnej pokojowej funkcji odstraszania od agresji (odstraszania od wojny).

Autor ten jest przekonany, że współcześnie zadania i miejsce sił zbrojnych w państwie, jako instrumentu polityki, można dobrze odczytać po­przez cele strategii bezpieczeństwa, strategii obronnej państwa, a następnie w strategii wojskowej, z której bezpośrednio generuje się zadania dla sił zbrojnych.

Balcerowicz jest przekonany, że wyabstrahowana, charakterystyczna formuła celu strategii militarnej (woj­skowej) brzmi: „obrona i ochrona za pomocą środków militarnych substancji państwa oraz jego interesów narodowych przed zagrożeniami militarnymi oraz wspieranie polityki państwa, również środkami militarnymi". Z treści tego celu ogólnego wyprowadza się cele pośrednie i cele cząstkowe. Przyjmuje się, że w zakresie obrony i ochrony państwa celami tymi są:

Za cele pośrednie w zakresie wspierania polityki uznaje się:

Balcerowicz uważa też, że realizacja powyższych celów wymaga użycia sił zbrojnych w różnych formach - pośrednich lub bezpośrednich. Granica między bezpośrednim a pośrednim użyciem sił zbrojnych nie jest zbyt wyraźna i trudno ją obecnie określić.

O roli przemocy w tym przemocy zbrojnej w stosunkach międzynarodowych interesująco wypowiada się Józef Kukułka. Twierdzi on, że stosowanie przemocy zbrojnej jest zależne od potrzeby i możliwości realizacji swoich interesów.

Kukułka podkreśla, że środki przemocy z reguły służą do osiągania celów państw wówczas, gdy inne środki nie przyniosły pożądanych skutków. Wolę przeciwnika może w takim razie ugiąć lub zmienić jedynie zastosowanie siły. Na ten czas każdy z przeciwników chce być silniejszy, a zarazem skuteczniejszy w wykorzystywaniu wszystkich elementów siły.

Kukułka zauważa też, że zastosowanie przemocy jako środka osiągania przez państwo jego celów w środowisku międzynarodowym pociąga za sobą określone ryzyko. Podejmowanie ryzyka jest wyrazem woli państwa, stawka ryzyka może być bowiem różna, państwo zaś powinno tak kalkulować ryzyko, aby nie przegrać żadnej stawki. Przegrana odbija się ujemnie nie tyle na samych decydentach polityki zagranicznej, ile na całej zbiorowości państwowej, którą może osłabiać lub wręcz rujnować.

Problematyka stosowania siły w stosunkach międzynarodowych regulowana jest przez prawo międzynarodowe w dwu sferach:

Przed końcem I wojny światowej normy prawa międzynarodowego nie regulowały tych kwestii. Atrybutem każdego państwa było prawo użycia siły w stosunkach międzynarodowych. Istniały jedynie pewne porozumienia co do niektórych sposobów czy narzędzi stosowanych w walce zbrojnej. Państwo, jeśli uznało to za celowe mogło stosować siłę i posługiwać się przemocą militarną w określonym przez siebie zakresie.

Karta ONZ zdecydowanie reguluje te kwestie. Według zapisów tej karty zakaz użycia siły zbrojnej w stosunkach międzynarodowych jest powszechny co potwierdza art. 2 ust. 4 Karty NZ: „Wszyscy członkowie pow­strzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycz­nej któregokolwiek państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z cela­mi Narodów Zjednoczonych".

Od zakazu tego przewidziano w rozdziale VII KNZ dwa wyjątki: naturalne prawo samoobrony (art. 51 KNZ) oraz użycie siły za zgodą RB. Karta przewiduje ponadto, iż zakaz in­terwencji przez ONZ w sprawy wewnętrzne państw członkowskich nie doty­czy działań podjętych lub akceptowanych przez RB w ramach rozdziału VII (art. 2 ust. 7 KNZ) czyli, że działania takie nie są uznawane za nielegal­ne użycie siły i nie stanowią naruszenia suwerenności.

Karta NZ stanowi rewolucję gdy idzie o zakaz użycia siły, jej przepisy da­lekie są jednak od rozwiniętej kodyfikacji. Sądzić można, iż konkretyzację tych norm państwa negocjujące tekst Karty zamierzały pozostawić praktyce, a zwłaszcza RB i wielkim mocarstwom. Zakres wspomnianego zakazu jest ciągle przedmiotem sporów politycznych i prawnych. Wbrew pozorom, poję­cia siły, agresji, interwencji, samoobrony lub zbrojnej napaści nie są zdefinio­wane w KNZ, a ich treść pozostaje przedmiotem stałych sporów w praktyce państw i w doktrynie. Pod pojęciem siły w rozumieniu art. 2 ust. 4 rozumie się siłę zbrojną. Uznać można najogólniej, że użycie siły jest pojęciem najszerszym, węższym jest agresja, a jeszcze węższym zbrojna napaść.

Ciągła potrzeba utrzymywania siły zbrojnej wynikająca z konieczności realizacji interesów zaspokajania potrzeb państwa oraz nieufność w stosunkach międzynarodowych jest podstawowym źródłem zagrożeń militarnych.

Bardzo istotny wpływ na stan bezpieczeństwa ma istnienie dylematu bezpieczeństwa, który wynika z tego, iż starania państw o zapewnienie sobie bezpieczeństwa we własnym zakresie prowadzą, niezależnie od motywów takiego działania, do wzrostu poczucia zagrożenia u ich partnerów, ponieważ każde państwo interpretuje własne kroki jako obronne, a cudze jako potencjalnie zagra­żające. Jeśli nawet przypisuje się państwu pokojowe intencje, pozostaje zawsze podejrzenie, że mogą się one zmienić. Całkowita ufność państwa jest dla jego partnerów zaproszeniem, by z niego skorzystać z konsekwencjami, które dla ufnego mogą się okazać katastrofalne. Państwa w rządzącym się zasadą samopomocy środowisku, jakim jest system międzynarodowy, są skazane na „nierozstrzygalną niepewność" co do przygotowań wojskowych czynionych przez inne państwa - co do tego, czy chodzi w nich tylko o obronę, czy też są one częścią jakiegoś planu zaczepnego? Dlatego każdy rząd uważa wszelkie zbrojenia innego państwa za przygotowania do agresji, choć sam będzie się oburzał na podejrzenia wysuwane wobec jego własnych, podobnych zbrojeń. Skoro niepewności nie da się rozwiać, państwa nie mają szans ufać sobie nawzajem a przy wzajemnym braku zaufania „łatwo rozkręca się spirala akcji-reakcji, wzmagająca oba­wy obu stron". Poczucie zagrożenia napędza się więc samo, a ryzyko wybuchu wojny jest stale obecne.

Wiąże się to z problemem oszukiwania co poważnie ogranicza możliwości współpracy w obawie państw o próby łamania przez ich partnerów porozumień, na których współpraca ma się opierać, i osiągnięcie zysków ponad nimi. Niebezpieczeństwo takiej nieuczciwości pogłębia fakt, że przy obecnym poziomie rozwoju technologii wojskowej możliwe stają się bardzo szybkie zmiany stosunku sił między państwami. Proces ten otwiera przed nieuczciwą stroną szanse na skuteczne pokonanie oszukanego państwa. Państwa zdają sobie z tego sprawę, toteż nawet zawierając sojusze i podpisując porozumienia o kontroli zbrojeń, zachowują ostrożność i gotowość, by w ostateczności czynnie zapewnić sobie bezpieczeństwo.

    1. POWSTANIE I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NAUKI
      O BEZPIECZEŃSTWIE (SECURITOLOGII)

Zdaniem L.F. Korzeniowskiego odkąd człowiek uświadamia sobie swoje miejsce wśród innych ludzi na Ziemi, bezpieczeństwo zaliczane jest do najważniejszych potrzeb i wartości. I też ten sam człowiek wraz z rozwojem cywilizacji generuje coraz to nowe i większe zagrożenia. Zagrożonym stało się życie współczesnego człowieka, kultura będąca jego wytworem, społeczeństwo w którym żyje, państwo którego powinnością jest zapewnienie bezpieczeństwa, kontynent na którym przebywa i glob, gdzie zaistniało życie. Zagrożenia początkowo mało znaczące obecnie stały się tak istotne, że człowiek zamiast czerpać radość z życia wśród tych wszystkich dóbr, które sobie wytworzył i świata, który sobie podporządkował - poczuł strach i ułomność swojej potęgi.

Korzeniowski jest przekonany, iż zagadnienie bezpieczeństwa stało się wartością, której znaczenie docenia codziennie każdy człowiek i całe społeczeństwo, a naukowcy próbują je zdefiniować, zbadać i wyjaśnić. Kwestia bezpieczeństwa jest obecna w programach wyborczych licznych polityków, władza usprawiedliwia zwiększenie podatków wydatkami na bezpieczeństwo a zwykli ludzie pragną poczucia bezpieczeństwa.

Według niego nauka o bezpieczeństwie zajmuje się w swojej istocie systematycznym rozpatrywaniem problemów życia ludzi i działalności organizacji społecznych. Jej paradygmatem nie jest jakaś abstrakcyjna zasada poznawcza, lecz występujące w praktyce problemy istnienia, rozwoju i normalnego funkcjonowania człowieka i organizacji społecznych.

Pisząc o metodologii securitologii Korzeniowski jest przekonany, iż z faktu, że bezpieczeństwo jako obiekt badań ma charakter Multi interdyscyplinarny, wynika konieczność przekraczania granic między dziedzinami nauki i dyscyplinami naukowymi oraz możliwość korzystania z warsztatu metodologicznego i dorobku teoretycznego innych nauk: filozofii, psychologii, socjologii, historii, nauk ekonomicznych, politycznych i prawnych, nauk o kulturze fizycznej, w niektórych zagadnieniach także nauk przyrodniczych, rolniczych, leśnych, górniczych, medycznych, wojskowych, pedagogicznych a nawet teologicznych i artystycznych. To przekraczanie granic, a więc podejście transdyscyplinarne staje się wyznacznikiem tożsamości securitologii.

Autor ten twierdzi ponadto, że oddziaływanie zagrożeń badane jest przez nauki podstawowe i stosowane, teoretyczne i praktyczne - co wynika ze wspomnianej właściwości bezpieczeństwa jako obiektu badań, z faktu że bezpieczeństwo uwarunkowane jest przez wielorakie czynniki obiektywne i subiektywne, wewnętrzne i zewnętrzne, abstrakcyjne i konkretne, potencjalne i aktualne, konstruktywne i destrukcyjne, statyczne i dynamiczne, pozostające także wzajemnie w nierozerwalnych związkach. Ze względu na wyzwania cywilizacyjne współczesnego społeczeństwa świat doszedł do takiej sytuacji, że sam generuje zagrożenia swojej dalszej egzystencji i wytwarza spiralę zagrożeń, a rozwój osiągnął poziom koniecznego holistycznego pojmowania czynników bezpieczeństwa.

Deklaruje też, że programową podstawą metodologiczną securitologii jest równoczesne:

Uważa, że securitologia należy do nauk praktycznych, które w sposób naukowy wskazują perspektywę niwelowania zagrożeń dla istnienia, rozwoju i normalnego funkcjonowania człowieka i organizacji społecznych.

Korzeniowski twierdzi, że securitologia jako wyodrębniająca się dyscyplina naukowa podejmuje badania zagrożeń dla istnienia, rozwoju i normalnego funkcjonowania człowieka i organizacji społecznych wśród, których wyróżnia człowieka (istotę ludzką), małą grupę, wielką grupę oraz ludzkość.

Dostrzega też, że niektórzy rozróżniają pozytywne rozumienie bezpieczeństwa jako kształtowanie pewności przetrwania, posiadania i swobód rozwojowych podmiotu oraz rozumienie negatywne definiujące bezpieczeństwo jako brak zagrożeń. Bezpieczeństwo jako przedmiot badań ma charakter multilateralny (wielostronny) i jest czymś więcej, niż sumą braku zagrożeń.

Według Korzeniowskiego zagrożenie jest to potencjalna przyczyna niepożądanego stanu.

    1. POGLĄDY WYBRANYCH AUTORÓW NA BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE

Według P. Sienkiewicza bezpieczeństwo i jego poczucie w sytuacjach egzystencjalnych i sytuacjach szczególnych (wyjątkowych) to z pewnością jedna z podstawowych naturalnych potrzeb ludzkich. Od „lokalnego” wymiaru egzystencji człowieka (społeczeństwa) do wymiaru globalnego przewijają się ludzkie dążenia do uzyskania pożądanego stanu bezpieczeństwa, czyli niezagrożonego, wolnego od ryzyka, trwałego i zrównoważonego rozwoju.

Wszystkie istniejące w rzeczywistości obiekty (naturalne i sztuczne, w tym ludzie) mogą powodować ryzyko dla człowieka ze względu na sam fakt ich istnienia lub działania. Dlatego też termin bezpieczeństwo ma sens antropocentryczny. Jest nieodłącznie związany (bezpośrednio lub pośrednio) z człowiekiem (grupą ludzi, społeczeństwem).

Sienkiewicz jest przekonany, iż współcześnie należy mówić o naukach o bezpieczeństwie, jako grupie nauk, których wspólnym celem jest badanie ryzyka przetrwania i rozwoju dowolnego obiektu, pozostającego w relacjach z otoczeniem, ocenianym z punktu widzenia bezpieczeństwa człowieka a nauki o bezpieczeństwie zajmują się badaniem wszystkich istniejących realnie obiektów w kontekście ryzyka, jakie stwarzają one dla człowieka. Badają one układ: człowiek (społeczeństwo) - otoczenie.

Autorzy monografii zatytułowanej Zarządzanie bezpieczeństwem narodowym są przekonani o tym, iż od niepamiętnych czasów bezpieczeństwo państw było przez to utożsamiane z ich siłą wojskową. Ich zdaniem powoduje to, że bezpieczeństwo militarne jest kategorią podstawową bezpieczeństwa państwa. Nadal o bezpieczeństwie państwa decyduje w bardzo dużej mierze przede wszystkim siła militarna.

Według tych autorów kategoria bezpieczeństwo militarne jest pochodną istnienia podmiotu, którym jest państwo oraz jego otoczenie zewnętrzne (środowisko międzynarodowe). Przy czym warunkiem koniecznym do istnienia problemu bezpieczeństwa militarnego jest istnienie czynnika militarnego (siły wojskowej) przede wszystkim w środowisku międzynarodowym. Przyjmują oni, że zawsze tak było i jest obecnie, że problem militarnego zagrożenia danego państwa wynika z faktu przygotowywania przez potencjalnego przeciwnika potencjału militarnego do zbrojnej agresji. Wobec tego autorzy ci uznali, iż można twierdzić, że bezpieczeństwo militarne danego państwa to relacja (stan, proces, zależność) jaka zachodzi między tym państwem a otoczeniem (środowiskiem) międzynarodowym, w którym uczestniczy czynnik (siła) militarny. Jednocześnie faktowi istnienia czynnika militarnego musi towarzyszyć wynikające z niego zagrożenie militarne dla danego państwa. Zagrożenie to zwykle jest realne lub potencjalne, bezpośrednie lub pośrednie. Musi jeszcze z niego wynikać możliwość naruszenia kluczowych interesów państwa, w tym przede wszystkim takich jak: niepodległość, suwerenność, integralność terytorialna (nienaruszalność granic) oraz tożsamość ustrojowa, która gwarantuje wolność wytyczania kierunków rozwoju.

Wspomniany zespół autorów akceptuje więc definicję bezpieczeństwa militarnego w postaci sformułowanej przez W. Grygolca oraz L. Kościuka o treści:

Bezpieczeństwo militarne państwa to w istocie relacja, jaka zachodzi między tym państwem a środowiskiem międzynarodowym, w której uczestniczy czynnik militarny, ze strony którego może dojść lub dochodzi do zagrożenia interesów państwa, związanych z jego istnieniem, rozwojem i funkcjonowaniem.

Ciekawe rozważania na temat bezpieczeństwa militarnego przeprowadzili W. Grygolec i L. Kościuk. Zauważyli oni, że w gąszczu rozważań na temat bezpieczeństwa stosunkowo mało miejsca zostało poświęcone opisowi i wyjaśnieniu pochodnej kategorii - bezpieczeństwu militarnemu państwa. Według nich paradoksalność tej sytuacji uwydatnia to, że bardzo wielu badaczy wskazuje na fakt, że przed­miotowo bezpieczeństwo militarne pozostaje kategorią podstawową, że o bezpieczeństwie państwa decyduje przede wszystkim siła oraz, że od niepamiętnych czasów bezpieczeństwo państw było utożsamiane z ich siłą wojskową. Są oni ponadto przekonani, że bezpieczeństwo narodowe czy bezpieczeństwo państwa cechu­je wielopłaszczyznowość a jako bezsporne uznaje się istnienie militarnej płaszczyzny bezpieczeństwa narodowego i wyodrębnia się na podstawie kryterium przedmiotowego bezpieczeństwo militarne jako jeden z rodzajów bezpieczeństwa.

W. Grygolec i L. Kościuk twierdzą, iż bezpieczeństwo militarne jest często sprowadzane w polskiej literaturze do porównań potencjałów militarnych i formułowania na tym tle ocen o jego zagrożeniu. Często jest również mowa o stanie bezpieczeństwa, a więc właściwie o jego oszacowaniu, kalkulacji w danym momencie.

Omawiani autorzy podejmując próbę zdefiniowania i opisu tej kategorii uznali, że należy w pierwszym rzędzie zidentyfikować to, co składa się na jej treść, jej przedmiotowy i podmiotowy charakter.

Według nich podobnie jak generalna kategoria - bezpieczeństwo - tak i kate­goria bezpieczeństwa militarnego państwa jest przede wszystkim po­chodną istnienia podmiotu-obiektu, w tym przypadku państwa, i zewnętrznego środowiska - środowiska międzynarodowego. Co więcej, aby można było mówić o istnieniu kwestii bezpieczeństwa militarnego, konieczne jest istnienie czynnika militarnego czy siły militar­nej i to przede wszystkim w środowisku międzynarodowym.

Mając powyższe na uwadze, autorzy ci przyjęli, że bezpieczeństwo militarne państwa to w istocie relacja, jaka za­chodzi między tym państwem a środowiskiem międzynarodowym, w której uczestniczy czynnik militarny. Przy czym jest to relacja związana z towarzyszącym istnieniu czynnika militarnego za­grożeniem - realnym lub potencjalnym, bezpośrednim lub pośrednim.

W rezultacie W. Grygolec i L. Kościuk dochodzą do rozszerzonej definicji, którą sformułowali następująco: bezpieczeństwo militarne państwa to w istocie relacja, jaka zachodzi między tym państwem a środowiskiem międzynarodowym, w której uczestniczy czynnik militarny - relacja, w której ze strony czynnika militarnego może dojść lub dochodzi do zagrożenie dla interesów państwa, związanych z jego istnieniem, rozwojem i funkcjonowaniem.

Autorzy ci są przekonani, że definicja ta bierze przede wszystkim pod uwagę określenie bezpieczeństwa militarnego państwa jako obszaru (czy dziedziny), charakte­ryzującej się wielopłaszczyznową, rozległą, złożoną praktyką, trwającą ciągle, dopóty istnieją państwo i środowisko międzynarodowe. Wskazuje ona jednocześnie, że kategoria bezpieczeństwo militarne państwa może i powinna być traktowana jako specyficzny, wyraźnie wyodrębniający się obszar poznania naukowego. Należy przy tym podkreślić, że jest to dziedzina, która poddaje się wielorakiej interpretacji, można ją bowiem postrzegać jako zjawisko, system czy wreszcie proces.

Ten procesualny charakter, zdaniem autorów wymaga szczególnego podkreślenia. Nie bez podstaw można się bowiem w kategorii bezpieczeństwo militarne państwa dopatrywać procesowo-systemowych cech. Bezpieczeństwo militarne jest w istocie nieustająco funkcjonującym w czasie i przestrzeni procesem (systemem), na który składają się między innymi ciągle zmieniające się struktury, relacje, uwarunkowania, możliwości, itp. Jest to gra różnorodnie motywowanych interesów wielu różnych partnerów. Można w efekcie sformułować pogląd, że bezpieczeństwo militarne daje się zinterpretować jako pewne kontinuum działań, możliwości, interesów, intencji i relacji między państwem a jego otoczeniem.

Określając treść pojęcia bezpieczeństwo militarne, omawiani autorzy zwracają uwagę na zagadnienie jego oszacowania, oceny. Podobnie jak w przypadku generalnej kategorii - bezpieczeństwa - pojawia się w tym kontekście kwestia percepcji bezpieczeństwa, funkcjonowania kategorii poczucia bezpieczeństwa. Rozciąga to zdaniem omawianych autorów zakres bezpieczeństwa militarnego państwa również na kategorie świadomościo­we i zmusza do dostrzegania w jego obrębie zarówno aspektów obiektywnych, jak i subiektywnych.

W. Grygolec i L. Kościuk zauważają, iż wielu badaczy i ekspertów sprowadza problem bezpieczeństwa, w tym i kwestię bezpieczeństwa militarnego państwa, do wysiłku na rzecz zapewnienia tego bezpieczeństwa czy określania jego stanu. Takie podejście sprowadza problematykę bezpieczeństwa militarnego do szacowania, czy bezpieczeństwo to jest zachowane czy nie, a także do jej analizy pod kątem wzmocnienia tegoż bezpieczeństwa. I chociaż podejście takie eksponuje niejako utylitarny charakter, to i w jego obrębie ujawnia się złożoność i rozległość przedmiotowa tej kategorii.

Oceniając stan bezpieczeństwa militarnego państwa, dokonuje się przede wszystkim oszacowania stopnia jego zagrożenia, a więc skonfrontowania skali negatywnych bodźców płynących z zewnątrz ze skalą wysiłków skierowanych na umocnienie zdolności obronnych państwa oraz uwzględnia pozytywne bodźce, pochodzące ze środo­wiska międzynarodowego. Przy czym skonfrontowanie, zważenie tych dwu wektorów: zagrożenia i odporności - zabezpieczenia się przed tym zagrożeniem - nie może dać ostatecznego, jednoznacznego wyniku. Oszacowaniu podlegają bowiem czynniki mierzalne i niemierzalne, ilościowe i jakościowe, subiektywne i obiektywne, materialne i niematerialne - intencjonalne, psychologiczne, moralne itp., które nie dają się sprowadzić do jednego wspólnego mianownika. W efekcie, formułując nawet po wnikliwej i wszechstronnej analizie ocenę, że w sferze militarnej bezpieczeństwo państwa jest zachowane, dokonuje się tego szacunku do pewnego stopnia subiek­tywnie. Co więcej, prawdopodobnie nie da się osiągnąć stanu, w którym można by powiedzieć, że dane państwo jest absolutnie i niepodważalnie bezpieczne.

Niemniej jednak zdaniem omawianych autorów ocena stanu bezpieczeństwa militarnego powinna uwzględniać:

  1. Czynniki sprzyjające możliwości pojawienia się zagrożenia militarnego:

  1. Czynniki redukujące możliwość pojawienia się zagrożenia militarnego:

  1. Ocenę własnych możliwości i zdolności do przeciwstawienia się potencjalnemu i realnemu zagrożeniu militarnemu:

Nie jest to oczywiście pełny katalog wszystkich elementów, które należy uwzględnić w analizie i ocenie stanu bezpieczeństwa militarnego państwa. Autorom chodzi w tym miejscu przede wszystkim o wskazanie obszarów, które muszą być wzięte pod uwagę, aby tego rodzaju ocena miała pełnowartościowy, racjonalny charakter. Co więcej, takie podejście do oceny stanu bezpieczeństwa militarnego państwa prowadzi między innymi do uzyskania obrazu zagrożeń o najwyższym stopniu prawdopodobieństwa. W efekcie postępowanie takie dewaluuje między innymi częstą praktykę przygotowywania potencjału obronnego państwa pod kątem sprostania zagrożeniu najbardziej niekorzystnemu, ale jednocześnie najmniej prawdopodobnemu.

Autorzy opracowania Zarządzanie bezpieczeństwem militarnym w ujęciu narodowym i sojuszniczym proponują przyjęcie rozumienia bezpieczeństwa militarnego jako stan uzyskany w rezultacie utrzymywania na wymaganym poziomie potencjału militarnego oraz zawartych sojuszów wojskowych i umów polityczno - militarnych, a także posiadania koncepcji strategicznej, operacyjnej i taktycznej wykorzystania tego potencjału, stosownie do zaistniałej sytuacji i ocenianych zagrożeń wymagający użycia siły militarnej.

W przedstawionej wyżej definicji proponują wyróżnienie trzech jej części o wyraźnej tożsamości:

W konsekwencji takiego zdefiniowania bezpieczeństwa militarnego autorzy proponują jego hierarchizację. Na najwyższym poziomie umieszczają bezpieczeństwo, w którym ze względu na zasięg wyróżniają: bezpieczeństwo globalne, regionalne i narodowe. W odniesieniu do bezpieczeństwa narodowego, przyjmując kryterium zakresu odpowiedzialności, dzielą je na bezpieczeństwo: militarne, polityczne, społeczne. Przy kryterium podmiotowości dzielą je na bezpieczeństwo: fizyczne, psychiczne, socjalne, strukturalne i personalne. W każdym z wymienionych elementów dostrzegają związki z bezpieczeństwem militarnym.

Autorzy ci uznają, iż z analizy treści definiowanych wcześniej terminów wynika podrzędność bezpieczeństwa militarnego w stosunku do bezpieczeństwa narodowego, przy jednoczesnym priorytetowym jego znaczeniu w ramach tego bezpieczeństwa. Ponadto, w literaturze przedmiotu dostrzegają także możliwość zamiennego użycia terminów „bezpieczeństwo militarne" i „bezpieczeństwo wojskowe". Jednak w swojej pracy używają terminu „bezpieczeństwo militarne", bowiem ich zdaniem bardziej oddaje on istotę problemu w obecnych, narodowych i sojuszniczych uwarunkowaniach.

    1. BEZPIECZEŃSTWO MILITARNE W POGLĄDACH GŁÓWNYCH
      SZKÓŁ I PODEJŚĆ

      1. Realizm

Realizm, mimo rozwoju konkurencyjnych kierunków, takich jak neoliberalizm w latach 50. czy konstruktywizm w latach 80., wciąż pozostaje dominującą teorią polityki międzynarodowej, jako że skupia się na podstawowych elementach systemu międzynarodowego: bezpieczeństwie państw, mechanizmom pokoju i wojny. Naczelnym celem państw bowiem, jest zapewnienie sobie za pomocą wszelkich dostępnych środków, przetrwania i możliwości rozwoju.

Realizm nie jest pojedynczym, jasno sprecyzowanym podejściem badawczym, a szeroką rodziną teorii i argumentów, między którymi niezgodności dotyczą czynników które kierują międzynarodowa polityką, implikacjami kluczowych założeń, rola siły militarnej czy możliwościami międzynarodowej współpracy dla względnego pokoju między państwami

Podstawowe założenia dzielone przez różne nurty realizmu to: