Dłużne papiery wartościowe
Papiery wartościowe reprezentujące wierzytelności pieniężne na sumy oznaczone, płatne we wskazanych terminach, w szczególności obligacje oraz bony skarbowe, jak również papiery wartościowe reprezentujące wierzytelności pieniężne uwarunkowane przez zaistnienie zdarzeń losowych (m.in. losy loteryjne, polisy ubezpieczeniowe, wygrane rzeczowe lub pieniężne) oraz czeki, weksle, bony handlowe, listy zastawne, warranty.
Do najczęściej występujących papierów wartościowych wierzycielskich (dłużnych) należą:
Obligacje
Jest papierem wartościowym poświadczającym wierzytelność, obejmującą zobowiązanie dłużne remitenta wobec jej właściciela na określoną sumę wraz ze zobowiązaniem do wypłaty oprocentowania w ustalonych terminach. Tak definiuje się obligacje klasyczne, nazywane również tradycyjnymi. Oprócz nich istnieją walory, w których remitent zobowiązany jest do realizacji świadczenia niepieniężnego np. zamiany obligacji na akcje.
Emitent obligacji odnosi z emisji korzyść, gdyż nie musi płacić prowizji bankowi, naliczanej przy pobieraniu kredytu. Podstawową wadą emisji obligacji jest niepewność, co do wielkości pozyskanego kapitału, wynikająca z problemów z ich sprzedażą. Niepewna jest również sytuacja finansowa remitenta w momencie wykupu papierów.
Według kryterium oprocentowania wyróżniamy:
Obligacje o stałej stopie oprocentowania, przynoszące obligatoriuszom równe oprocentowanie w odpowiednich terminach przez cały okres, aż do moment wykupu
Obligacje o zmiennej stopie oprocentowania, przynoszące ich właścicielom zróżnicowane oprocentowanie w szczególnych okresach
Obligacje o kuponie zerowym(odmiana obligacji o stałej stopie oprocentowania), emitowane z dyskontem w stosunku do ich wartości nominalnej (nabywa płaci zatem za obligacje jej wartość nominalną, pomniejszoną o należne w przyszłości oprocentowanie)
Wg kolejnego kryterium ze względu na termin wykupu obligacje można podzielić na
Długoterminowe- o terminie wykupu powyżej 5 lat
Średnioterminowe- o okresie zapadalności od roku do 5 lat
Krótkoterminowe- mające termin wykupu krótsz niż jeden rok
Ze względu na źródło pokrycia zobowiązań wynikających z obligacji można wyróżnić obligacje ogólne mające źródło realizacji świadczeń w ogólnych dochodach emitenta papierów oraz obligacje przychodowe w przypadku, których świadczenia realizowane są z dochodów jakie przynosi przedsięwzięcie finansowane z emisji obligacji
Ze względu na sposób oznaczenia obligatariusza, obligacje dzielą się na imienne i na okaziciela.
Ze względu na miejsce emisji wyróżniamy obligacje występujące na rynkach narodowych, zagranicznych i eurorynkach
Uwzględniając ryzyko związane z realizacja zobowiązań wynikających z obligacji, wyróżnić można obligacje o dużym stopniu wiarygodności oraz obligacje wysokiego ryzyka.
Weksel
Jest zobowiązaniem osoby wystawiającej weksel lub osoby przez nią wskazanej do zapłaty określonej kwoty pieniężnej w oznaczonym terminie.
Wyróżniamy dwa rodzaje weksli:
Własny- jest zobowiązaniem wystawcy weksla do zapłaty za weksel beneficjentowi
Trasowany/ciągniony- wystawca weksla zleca osobie trzeciej zapłatą za weksel osobie beneficjenta
Wyróżnia się również weksle handlowe (odnoszące się do weksli powstałych w wyniku transakcji handlowych pomiędzy przedsiębiorstwami) oraz finansowe (obejmują te instrumenty, które powstały w oparciu o transakcje finansowe)
Podstawowa różnica pomiędzy wekslem trasowanym a własnym polega na tym, ze przy wekslu własnym wystawca sam zobowiązuje się do zapłacenia sumy wekslowej, a w odniesieniu do weksla trasowanego poleca zapłacenie tej sumy osobie trzeciej.
Weksel pełni następujące funkcje:
Funkcję płatniczą
Funkcję gwarancyjną, która polega na wykorzystywaniu weksla jako zabezpieczenie kontraktu, zapłaty, spłaty pożyczek
Służy do regulowania bieżących zobowiązań przedsiębiorstwa
Funkcję kredytową- odracza termin płatności
Przenoszenie praw z weksla
Przenoszenie praw z weksla odbywa się poprzez indos.
Indos jest pisemnym oświadczeniem woli przeniesienia praw z weksla. Przeniesienie wymaga nie tylko indosu, lecz także fizycznego przeniesienia (wręczenia) weksla. Indos przenosi prawo własności weksla na inną osobę. Dokonywany jest przez umieszczenie na odwrocie weksla odpowiedniej notatki. Weksel można indosować na każdego, musi być to bezwarunkowe.
W drodze indosu można weksel zdyskontować. Polega to na wykupie weksli przez bank przed terminem ich płatności, co odbywa się z jednoczesnym potrąceniem odsetek od sumy wekslowej. Odsetki pomniejszające wpłaconą sumę wekslową nazywamy dyskontem.
Banki mogą również dokonać operacji redyskonta, czyli przeniesienie weksla na NBP.
Przedsiębiorstwo może również skorzystać z operacji awalizowanie weksli. Awal jest poręczeniem wekslowym, co jest równoznaczne z udzieleniem kredytu awalowego i polega na wpisaniu słów: ,,poręczam”, ,,gwarantuję” albo ,,per awal”. Bank udzielając awalu za wystawcę weksla, odpowiada z niego ja wystawca.
Bony skarbowe
Bon skarbowy- są instrumentem dłużnym, emitowanym przez Skarb Państwa za pośrednictwem Ministerstwa Finansów. Emisja bonów skarbowych (zwanych też wekslami skarbowymi) odbywa się w celu finansowania bieżących wydatków budżetu państwa i dla zapewnienia płynności na rynku pieniężnym.
W Polsce bony skarbowe emitowane są na podstawie następujących aktów prawnych i regulacji:
Ustawa z 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych,
Rozporządzenie Ministra Finansów z 26 czerwca 1999 r. w sprawie warunków emitowania bonów skarbowych,
Regulamin pełnienia funkcji dealera skarbowych papierów wartościowych,
Listów emisyjnych ministra finansów w sprawie emisji bonów skarbowych
Bony skarbowe cechuje:
wartość nominalna - wartość, którą Skarb Państwa płaci posiadaczowi w terminie wykupu; w Polsce minimalna wartość nominalna bonu skarbowego to 10 tys. zł.,
ich rętowność liczona jest na bazie 360 dni,
są instrumentem dyskontowym,
emitowane są na okres od 1 do 90 dni lub od 1 do 52 tygodni
są emitowane na okaziciela
Emisja bonów skarbowych dokonywana jest na przetargach, organizowanych w pierwszy dzień tygodnia przez NBP, który jest agentem emisji. Od 2003 r. w przetargach mogą brać udział wyłącznie banki wybierane, co roku przez ministra finansów na tzw. dealerów skarbowych papierów wartościowych.
Polskie bony skarbowe emitowane są w postaci zdematerializowanej, czyli w formie elektronicznego zapisu w Rejestrze Papierów Wartościowych dokonywanego przez agenta, który rejestruje zmiany stanu posiadania wynikające z obrotu.
Wyróżniamy dwa rynki bonów skarbowych:
rynek wtórny tworzony przez oferty kupna i sprzedaży składane przez podmioty (banki, inwestorzy instytucjonalni oraz indywidualni)chcące nabyć bądź sprzedać bony skarbowe między przetargami. Stopy oprocentowania bonów na rynku wtórnym kształtują się pod wpływem gry rynkowej.
rynek pierwotny tworzą przetargi organizowane co dwa tygodnie przez agenta emisji - NBP. Oferty na zakup bonów składać mogą jedynie podmioty mające status dilera skarbowych papierów wartościowych (DSPW). Są nimi banki, z którymi minister finansów zawarł umowę przyznającą im prawo składania ofert przetargowych. Uczestnicy przetargu są zobowiązani do określenia liczby bonów, którą chcą nabyć oraz ceny przetargowej. Przedstawiona przez uczestnika przetargu wartość nominalna oferty z daną ceną przetargową nie może być niższa od określonej w liście motywacyjnym, podawanym do publicznej wiadomości przez ministra finansów przed pierwszym w danym miesiącu przetargiem
Wyróżniamy też inne rodzaje bonów
Oprócz bonów skarbowych na rynku pieniężnym występują inne instrumenty, które na polskim rynku są mniej dostępne dla indywidualnych inwestorów. Zaliczamy do nich w szczególności:
- bon komercyjny (inne nazwy: bon handlowy, krótkoterminowy papier dłużny) - jest to instrument dłużny emitowany przez przedsiębiorstwo;
- certyfikat depozytowy - jest to instrument dłużny emitowany przez bank, różni się od zwykłego depozytu bankowego tym, że można nim obracać na rynku, w szczególności można go odsprzedać temu samemu bankowi, w którym został kupiony;
- bon pieniężny NBP - kupują tylko banki; dominują 7-dniowe.
Bony skarbowe uważa się za papiery wartościowe pozbawione ryzyka. Zdematerializowany obrót nimi chroni przed ryzykiem kradzieży lub fałszerstwa. Są to najbardziej pewne formy lokaty, ponieważ ich gwarantem jest Skarb Państwa.
Czek
Stanowi jedną z form bankowych rozliczeń pieniężnych, w której to rozliczenia przeprowadzane są w wykonaniu porozumienia, zwanym też „umową czekową”. Jest ono zawierane pomiędzy wystawcą czeku (nazywamy trasantem) posiadającym w tym banku fundusze, a bankiem, który uprawnia wystawcę do rozporządzania tymi funduszami przy pomocy czeków. Podstawą prawną funkcjonowania czeków w Polsce jest ustawa Prawo Czekowe z 1936 r.
Wyróżniamy czeki:
gotówkowe - zlecające bankowi wypłatę gotówki,
rozrachunkowe - służące do rozliczeń bezgotówkowych, odbiorcą takiego czeku może być wyłącznie posiadacz rachunku bankowego,
zakreślone - mogą być zrealizowane wyłącznie na ręce bankiera lub stałego klienta banku
Znane są również czeki:
Potwierdzone- potwierdzenia dokonuje bank. Potwierdzenie czeku przez bank skutkuje blokadą rachunku bankowego wystawcy weksla, która trwa przez czas oznaczony lub do chwili realizacji czeku.
Bez pokrycia, z którym mamy do czynienie w dwóch przypadkach:
jeżeli na rachunku bankowym wystawcy już w chwili wystawiania czeku nie ma środków pieniężnych na pokrycie kwoty czekowej,
jeżeli po wystawieniu czeku, a jeszcze przed jego realizacją doszło do rozporządzenia środkami zgromadzonymi na rachunku bankowym w wyniku czego czek stracił pokrycie
Wystawienie czeku bez pokrycia rodzi odpowiedzialność zarówno cywilną jak i karną wystawcy takiego czeku.
Inaczej ma się sytuacja w przypadku sfałszowanego czeku. Ryzyko zapłaty za czek sfałszowany obciąża bank. Bank może jednak dochodzić odszkodowania od klienta opierając się na zarzucie niedochowania warunków umowy zawartej z bankiem.
Listy zastawne
Są to dłużne papiery wartościowe, do emitowania ich uprawnione są tylko banki hipoteczne, a obrót nimi reguluje ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych.
Ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych wprowadza dwa rodzaje listów zastawnych: publiczne i hipoteczne.
Publiczne listy zastawne są to papiery wartościowe imienne lub na okaziciela, którego podstawę emisji stanowią udzielone przez bank hipoteczny kredyty zabezpieczone gwarancją lub poręczeniem:
Skarbu Państwa
Narodowego Banku Polskiego
Wspólnot Europejskich lub ich państw członkowskich
Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju
Europejskiego Banku Inwestycyjnego
Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego)
albo kredyty udzielone powyższym instytucjom publicznym
Hipoteczne listy zastawne są to papiery wartościowy imienne lub na okaziciela, którego podstawą emisji jest wierzytelność zabezpieczona hipoteką. Jest rodzajem obligacji i może być emitowany jedynie przez banki hipoteczne, które zobowiązują się do spełnienia określonych świadczeń pieniężnych takich jak wypłata odsetek i wykup listów zastawnych.
W celu podniesienie pewności zabezpieczenie wprowadzono:
zasadę pokrycia, która wyklucza sytuację, w której bank hipoteczny wyemitował list zastawny bez posiadania wierzytelności pieniężnej zabezpieczonej hipoteką
pokrycie zastępcze emisji hipotecznych listów zastawnych, które ma chronić przed spadkiem wartości zabezpieczenia. Do form tego pokrycia należą przede wszystkim środki na rachunkach w banku centralnym lub w innych określonych bankach, gotówka, skarbowe papiery wartościowe.
granicę obiegu listów zastawnych, która stwierdza, że łączna kwota nominalnych wartości w obrocie listów zastawnych nie może przekroczyć 40-krotności funduszy własnych banku
zasadę kongruencji, która polega na przestrzeganiu zgodności terminów zapadalności listów zastawnych i wymagalności kredytów hipotecznych