Wzorzec osobowy rycerza w średniowiecznej literaturze czeskiej
dodany: 01.02.2001 | autor: Stefania Szostok
I.POJĘCIE ETOSU RYCERSKIEGO
Powstanie ideologii rycerskiej oraz jej recepcja na grunt słowiański wywarły wielki wpływ na literaturę krajów tego obszaru. Pojawili się w niej bowiem nowi bohaterowie - świeccy wojownicy. Mężczyźni szlachetni i odważni, nigdy nie ustępujący pola przeciwnikowi, wyróżniający się wiernością wobec swego pana i kurtuazją wobec dam. W tym sensie etos rycerski (z gr. éthos zwyczaj) to całokształt zasad, obowiązujących w tej grupie społecznej i regulujących zachowania jej członków. Pojęcie to obejmuje więc zarówno ideologię, religię, wojnę, jak i skomplikowane zasady honoru oraz normy dworności.
Trzeba jednak pamiętać, że wzorce osobowe istnieją zawsze w sferze fikcji literackiej, choć roszczą sobie prawa do wywierania wpływu na realne społeczeństwo. Tworzenie idealnych wizerunków podyktowane było ogólną tendencją parenezy (z gr. paraínesis zachęta, ostrzeżenie, rada) obowiązującej w średniowiecznym piśmiennictwie. Cały czas obracamy się więc w sferze postulatów, a nie odwzorowania rzeczywistości. Moja praca zasadniczo śledzić będzie (w sposób absolutnie nie wyczerpujący tematu) obraz rycerza wyłaniający się z literatury. Tym niemniej jednak od czasu do czasu nie można uniknąć skonfrontowania ideału z rzeczywistością historyczną. Bowiem przyjęcie przez warstwę wojowników wspólnej kultury i obyczajów, choćby tylko w sferze intencji, pomogło zintegrować tę grupę, nadało jej pewien status i wyodrębniło jej granice. Polska i Czechy oczywiście były pod tym względem nieco spóźnione w stosunku do krajów zachodnich. Kultura rycerska przybyła tu dopiero wraz z falą XIII-wiecznej kolonizacji niemieckiej, która zbiegła się w czasie z upowszechnieniem prawa lennego na tych ziemiach.
Johann Huizinga pisze, że powstanie i rozwój ideologii rycerskiej były próbami uwznioślenia zajęcia prymitywnego i okrutnego - wojny. Fikcja ideałów rycerskich miała być jedyną formą, w jakiej kronikarz potrafił ująć pragmatyczne pobudki poczynań władców. Nadawała im etyczną i estetyczną oprawę. Podczas gdy duch jego unosi się w idealnej sferze dzielności rycerskiej i wielkiej sprawności wojennej, dziennikarskie pióro kronikarza pisze bez przerwy o zdradzie i okrucieństwie, o przebiegłej chciwości i przemocy.
Ten zniewolony konwencjami portret jest pewną projekcją wyobraźni zbiorowej a zarazem czynnikiem, który ją kształtuje. Jest bowiem pewną stylizacją, kanonem zachowań wzorcowych, przeznaczonych do naśladowania. Jego wpływ potrafi być tak silny, że życie rycerza, przynajmiej z zewnątrz, będzie stanowiło jego odwzorowanie. Tak stało się w wypadku króla Jana Luksemburczyka, który nawet swą śmierć potraktował w zgodzie z normami etosu rycerskiego.
II. RYCERZ W ŹRÓDŁACH CZESKICH
Analiza semantyczna wyrazów, używanych w zabytkach literatury może pomóc nakreślić z grubsza portret rycerza idealnego. Słowo rytieř pojawia się w języku staroczeskim około roku 1300 i pochodzi od niemieckiego Ritter (jeździec). W dużej mierze jest to odpowiednik łacińskiego miles, występującego już w najstarszych źródłach z X i XI w. Podstawowe znaczenia miles są dwa: pierwsze odpowiada walczącemu konno wojownikowi, drugie podkreśla rolę służebną, podporządkowanie się seniorowi. Desygnatem tego pojęcia był więc przede wszystkim członek družiny, obejmującej feudałów z najbliższego otoczenia księcia, wszystkich jego wojowników i towarzyszy. Wraz ze zmianą stosunków społecznych pole semantyczne słowa rytieř znacznie się rozszerzyło. Charakterystyczny jest jednak fakt, że jeszcze w XIVw. pojęcie to nie posiadało określonego kontekstu społecznego. Podział bowiem na możnych i niższą szlachtę (później zwanych rycerzami) dopiero zaczynał się krystalizować.
Dziełem, w którym najpełniej znalazł odwzorowanie typ rycerza idealnego była czeska Aleksandreida - powstały na przełomie XIII i XIV wieku rozległy epos w języku czeskim. Średniowieczna legenda o Aleksandrze Wielkim miała wiele różnojęzycznych przeróbek i wariantów. Anonimowy autor wersji czeskiej opierał się przede wszystkim na łacińskiej Aleksandreidzie Francuza Gautiera de Châtillon (napisanej w latach 1178 - 1182), ale znał także niemiecką wersję Ulricha von Etzenbacha z 1287r. Pamiętając jednak o poglądach średniowiecza na problem autorstwa i oryginalności dzieła, nie możemy patrzeć na czeską Aleksandreidę jako na tłumaczenie. Jest to raczej bardzo swobodna adaptacja, wplatająca w treść wątki typowo czeskie, obrazująca świat przedstawiony na wzór rzeczywistości państwa Przemyślidów. Aleksander to typowy władca średniowieczny, jego rycerze często noszą imiona czeskie, (np. Radvan, Mladota, Jan, Radota), ich uzbrojenie odpowiada współczesnym normom. Inny przykład to koronacja w Koryncie, która odbywa się według czeskiego obyczaju, w dziele obecne są poza tym akcenty antyniemieckie i postulaty wprowadzenia silnej władzy królewskiej. Josef Hrabák radzi postrzegać mnogość Aleksandreid po prostu jako współzawodnictwo. Współzawodnictwo twórczości czeskiej z łacińską i niemiecką. To właśnie napływ obcojęzycznej literatury dawał impuls do prób stworzenia podobnych dzieł w rozwijającym się dynamicznie własnym języku. W czeskim eposie, prezentującym bardzo wysoki poziom artystyczny (wers ośmiosylabiczny) wielokrotnie występuje słowo rytieř, np.:
A ti vši byli rytieři, / těch komonstvo pod kropieři
Tis'úc na jednoho tvého / jmám rytieřstva výborného
Genezy terminu rycerstwo można się także doszukiwać w kontekście wojskowym. Tak określano ciężką jazdę, zwaną też zemské hotovosti. Składała się ona bowiem z bogatych panów ziemskich, których stać było na kosztowną zbroję i ekwipunek rycerski.W tak zwanej Kronice Dalimila, tym razem dziele oryginalnie czeskim słowo rytieř występuje w znaczeniu wielmoża. Następnie wraz z upowszechnieniem ceremoniału pasowania wyraz ten zaczyna oznaczać wasala, któremu dano pas i ostrogi. Čechové mnoho rytieřóv učinichu, pisze domniemany Dalimil, z pewnością mając na myśli ceremoniał pasowania.
Dalsza ewolucja semantyczna pojęcia rytieř zmierza w kierunku religijnym. W związku z rozpowszechnieniem w drugiej połowie XIVw. na ziemiach czeskich idei krucjat, słowo to zaczyna nawiązywać do łacińskiego miles Christi - wojownika walczącego za wiarę. Wreszcie wyraz ten doczekuje się w końcu XIVw. także i kontekstu społecznego. Rycerz to teraz niższy szlachcic, w odróżnieniu od członka potężnego rodu (łac. barones). Smil Flaška z Pardubuc w swoim alegorycznym utworze z tego okresu pt. Nová rada rozróżnia trzy grupy szlachetnie urodzonych: kniežata, rytieři i páni vókol na vše strony. Pojawiają się wtedy też pojęcia šlechtic i šlechta, również pochodzenia niemieckiego, odnoszące się zarówno do panów jak i do rycerzy. W Aleksandreidzie šlechticami nazywa się wszystkich dobrze urodzonych: Jméj dvór svój po kněžskéj vnadě, své šlechticě jměj v svéj radě [...] neb nejvěčšie šlechta tu je, kdež smysl nravy okrašluje. Granice grupy, zwanej szlachtą były jeszcze wówczas dosyć płynne, dopiero zamknięcie prawne barier stanowych na przełomie XV i XVIw. nadało temu pojęciu precyzyjny desygnat społeczny.
III. PORTRET RYCERZA IDEALNEGO
Wojciech Iwańczak określa cnoty konstytutywne rycerza analizując pewne pojęcia języka staroczeskiego, określające jego cechy. Najważniejszą zaletą rycerza, w podstawowym znaczeniu tego słowa, jest dzielność w boju. W literaturze pojawiają się dwa słowa oznaczające bohatera. Są to hrdina i rek oraz pochodne od nich przymiotniki i przysłówki, odnoszące się do jego zachowania: hrdinný, hrdinský, rekovný, rekovně, rekovstvie. Pierwsze znaczenie rzeczownika hrdina to po prostu wojownik, bez określania jego statutu i pochodzenia. W Aleksandreidzie czytamy: pravě ty noviny, / že juž řečské hrdiny / s svým králem i svú všú mocú / zasě běžie i dnem i nocú. Ewolucja semantyczna postępuje jednak w kierunku dzisiejszego znaczenia bohater. Zredagowana w końcu XIVw. Kronika Trojańska używa już tego słowa w odniesieniu do postaci wybitnych, odróżniających się od reszty wojska. Czytamy o Hektorze: jeden [Řek] druhého tázáše se u veliké žalosti, ktery by to był hrdina [Hektor].
Słowo rek pojawia się w źródłach później niż hrdina i od początku jest określeniem indywidualnym, nigdy nie odnosi się do tłumu wojowników. Nie każdy zasługuje na nazwę rek, wyraz ten oznacza więc osobowość wyróżniającą się - czyli rycerza wzorcowego. Kronika Trojańska podaje: Tot [Achilles] rek predivný, mezi Řeky nad jine silný. Określenie to występuje również w staroczeskiej wersji legendy o Tristamie i Izoldzie, pt. Tristam a Izalda.: Rek Tristam sem i tam pomysli, je mu to nechutno na jeho mysli.
Inne pojęcia oznaczające rycerskie męstwo i odwagę w walce to m. in.: smělý, smělost, statečný, albo udatný. Pojawiają się one np. w Kronice Trojańskiej: Menelaus král [...] muž udatný a smělý. Tomaš ze Štítného używa podobnych słów: kniežata světska [...] pasuji rytieře, čest i dary slibuji, a skrz to budu [rytieři] udatnějše.
Z kulturą dworską wiążą się pojęcia dobrodružnie, dobrodružský, początkowo odnoszące się do dzielności i zasad honoru rycerza. W Aleksandreidzie czytamy: již dobrodružnie dle chwaly / silně se potykovali. W dzisiejszej czeszczyźnie słowo dobrodružný znaczy tyle co awanturniczy, przygodowy. To znaczenie pojawia się w eposach rycerskich adaptowanych z języka niemieckiego, jak np. Vévoda Arnošt z drugiej połowy XIVw. Występuje tam zdanie: a tak jedú dobrodružský, które Iwańczak tłumaczy jako jadę po przygodę lub na przygodę. Poszukiwanie przygody, sprawdzenie się w walce, próba sił jest bardzo ważnym aspektem etosu rycerskiego. Zawiera w sobie także elemeny dworności (cortesia). W tym sensie dobrodružství będzie czeską wersją franc. aventure czy niem. aventiure.
Rycerz idealny posiada także inne cechy wyróżniające go, a jedną z nich jest hojność i pogarda dla bogactw. Oczywiście rzeczywistość empiryczna jest zupełnie inna - główną motywacją do walki jest tu przecież chęć zdobycia łupów wojennych. Postulat szczodrości dotyczy jednak przede wszystkim władców. Oto co radzi Arystoteles swemu wychowankowi Aleksandrowi: Snad jsi chud, že nejmáš dáti? / Uč sě v tom rady chovati: / když dobudeš, tehdy dávaj, / a když nejmáš, oběcávaj.
Ważnym elementem, dopełniającym wizerunek rycerza wzorcowego jest uczestnictwo w rozmaitych przejawach kultury rycerskiej, takich jak np. turnieje. W tym względzie ideał reprezentował konkretny władca - Jan Luksemburczyk. Informacje o jego pełnym fantazji żywocie podaje Kronika Zbrasławska, a jej autor, opat Piotr z Żytawy niejednokrotnie narzeka na koszt królewskich turniejów. Barwność tego typu uroczystości opisuje Smil Flaška z Pardubic: tanec, turnej, časté klánie, / szuova krásné panny, panie, / ať sě tiem tvé srdce kojí, / když sě sjedú páni tvoji.
To właśnie dwór panującego miał główny udział w propagowaniu obyczajowości i kultury rycerskiej. Król taki jak Jan Luksemburczyk samą swoją postawą i stylem życia stał się wzorem do naśladowania. Znamienna jest jego śmierć w bitwie pod Crécy w 1346r., kiedy to zasady etosu rycerza kazały mu uwznioślić ten ostatni akt. Ślepy już wówczas władca kazał się przywiązać do konia i mając tylko dwóch rycerzy po bokach, ruszył w największy zgiełk bitewny. Miał przy tym krzyknąć: Tot, Boh da, ne bude, by král český z boje utiekal. Honorowa śmierć w beznadziejnej walce ze zwycięskimi Anglikami potwierdziła jego status władcy uosabiającego cnoty rycerskie w pełni i do samego końca.
Etos rycerski pozostał nośnym motywem literackim jeszcze długo w XIV i XV stuleciu, ale nabierał coraz bardziej narodowego odcieniu. Chociaż nie można jeszcze mówić o pojęciu świadomości narodowej, już Kronika Dalimila odcina się od uniwersalizmu idei rycerskiej. Większym zagrożeniem jest Niemiec - rycerz, noszący pas i ostrogi niż przedstawiciel stanu chłopskiego, mówiący po czesku tak jak jego pan. Chłop może być nawet sprzymierzeńcem w walce z obcym najeźdżcą, co wielokrotnie potwierdziła historia. Książę Oldřich według Dalimila woli więc czeską chłopkę Boženę od niemieckiej księżniczki. Legendarna Libuše krytykuje zachodni system feudalny, w którym władca - mężczyzna żelazną ręką rządzi swym państwem, jednocześnie pozwalając na rozprzestrzenianie obcych wzorów i języka. Libuše Dalimila przeciwstawia temu swoistą demokrację słowiańską, której symbolem jest łagodność i mądrość rządzącej kobiety.
Kronika Dalimila jest jednym z pierwszych przejawów rosnącej plebeizacji literatury czeskiej, która stanie się tendencją dominującą w dobie husyckiej. Etos rycerski, jako etymologicznie obcy, coraz bardziej oddala się od wyobraźni zbiorowej, ustępując na rzecz ideału bożego bojownika, o którego dzielności stanowią nie herb i urodzenie, ale wiara i osobiste zasługi.