Zrozumieć ucznia z ADHD

Czym jest ADHD?

ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej, to stan choroby charakteryzujący się zaburzeniami pracy mózgu (znaczną przewagą procesów pobudzania nad hamowaniem) sprawiający, że dana osoba ma trudności z kontrolowaniem zachowania i utrzymaniem koncentracji. Przyczynami takiego stanu mogą być różne czynniki uszkadzające CUN, do których zalicza się:

• choroby zakaźne lub inne w czasie ciąży

• uszkodzenie komórki nerwowej wskutek nadużywania przez matkę alkoholu lub narkotyków

• zatrucia ciąży (leki, alkohol, papierosy)

• niewłaściwe odżywianie w czasie ciąży

• urazy mechaniczne w okresie ciąży

• urazy mechaniczne lub niedotlenienie podczas porodu

• poważne choroby lub urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym (np. zapalenie opon mózgowych, wypadki połączone ze wstrząsem mózgu).

Objawy tej choroby widoczne są u dzieci już przed ukończeniem szóstego roku życia i towarzyszyć mogą (w nieco zmienionej formie) przez całe dorosłe życie.

Każdemu z nas od czasu do czasu mogą zdarzyć się takie zachowania i jest to normalne, jednak w przypadku osób z ADHD częstotliwość i intensywność tych zachowań jest znacznie większa.

Czy zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) to zjawisko charakterystyczne dla naszych czasów?

Pozornie wydawać by się mogło, że tak , ponieważ wielu z nas do niedawna o nim nie słyszało. Od zawsze wśród społeczności uczniowskiej wyróżniane były dzieci:

spokojne oraz nieposłuszne

grzeczne pilne złośliwe egoistyczne

miłe koleżeńskie leniwe roztargnione

sumienne pracowite hałaśliwe agresywne

O ile ta pierwsza grupa spotykała się z szerokim uznaniem i akceptacją, to ci drudzy często „zwalczani” byli różnorodnością kar i traktowani jako „zakały” szkoły.

Przypadłość ta towarzyszy ludziom już od dawna, lecz rozpoznana i opisana jako stan choroby została dopiero w dwudziestym wieku. Swoje miejsce znalazła w amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń i chorób DSM-IV w 1994 roku.

Poniższa lista imion i nazwisk osób borykających się z ADHD może stanowić dowód na to, iż nadpobudliwość psychoruchowa nie jest oznaką naszych czasów, i że nie musi być przyczyną życiowej porażki.

Faktem jest również to, iż w ostatnich czasach zwiększa się liczba dzieci przejawiających cechy nadpobudliwości psychoruchowej, co wg T. Opolskiej i E. Potempskiej autorek książki pt. „Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań”¹

jest konsekwencją zmian społeczno - ekonomicznych tj.

• sposobu spędzania wolnego czasu (telewizja, gry komputerowe),

• tempa życia (zajęci, zapracowani i przemęczeni rodzice),

• obcowania z propagowanymi przez mass media głośnymi i agresywnymi wzorcami kontaktów międzyludzkich.

Zdaniem H. Weyhretera ² są to skutki

• konsumpcyjnego podejścia do życia

• wzrastania w poczuciu, że wszystko co robimy musi przychodzić nam bez większego wysiłku

• spadku motywacji do nauki

• zwiększonej liczby rozwodów

• wygórowanych wymagań stawianych przez rodziców.

W fachowej literaturze podaje się, że w ogólnej populacji dzieci od 3-8% to dzieci z ADHD. Istnieje również grupa dzieci z tzw. pogranicza ADHD, u których objawy nadpobudliwości są mniej różnorodne i intensywne oraz dzieci z objawami zachowań nadpobudliwych, które pojawiły się później tj. po szóstym roku życia, a wynikają ze źródeł społecznych (środowiskowych).

W jakich sferach objawia się nadpobudliwość psychoruchowa?

Mianem nadpobudliwości psychoruchowej określa się zespół objawów występujących w jednej, dwóch lub wszystkich sferach funkcjonowania dziecka: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej.

Najczęściej występuje typ mieszany z objawami uwidaczniającymi się w dwóch sferach tj. poznawczej i ruchowej. Rzadziej spotykane są typy mieszane, ale w innej kombinacji (poznawczo-emocjonalna, emocjonalno - ruchowa). Najrzadziej spotykane są zburzenia przejawiające się w trzech sferach.

Oto tabela zawierająca podstawowe objawy ADHD przejawiające się w poszczególnych sferach funkcjonowania dziecka.

Sfery aktywności dziecka
poznawcza	ruchowa	emocjonalna
wrażliwość na wszystkie bodźce w otoczeniu trudności w koncentracji uwagi duża przerzutność uwagi chaos w myśleniu i działaniu pochopność i pobieżność w myśleniu i działaniu nie wykonywanie poleceń nie kończenie prac dziecko wywołane do odpowiedzi nie wie o co było pytane brak samodzielności przy wykonywaniu zadań zapominanie o pracy domowej	niepokój ruchowy wstawanie z miejsca kręcenie się na krześle manipulowanie przedmiotami obgryzanie paznokci szarpanie garderoby lub włosów niszczenie przyborów szkolnych i sprzętu klasowego bieganie po klasie zaczepianie kolegów siłowanie z kolegami bójki z kolegami komentowanie rozmawianie zadawanie wielu pytań i nie słuchanie odpowiedzi	wyrywanie się do odpowiedzi przed wysłuchaniem pełnego pytania nie czekanie na swoją kolej podczas gier i zabaw brak umiejętności godzenia się z przegraną w grach zespołowych krytykowanie innych przezywanie innych gwałtowne reakcje na słowa krytyki lub uwagi (krzyk, agresja) brak umiejętności współpracy w grupie niski poziom empatii niska samoocena egocentryzm wycofywanie się ze świata

Co sprzyja wystąpieniu zaburzeń towarzyszących ADHD?

Na podłożu syndromu nadpobudliwości psychoruchowej bądź w korelacji z nim rozwijać się mogą zaburzenia nerwicowe lub agresja czy negatywizm. Wynikać to może z zaburzonej równowagi procesów nerwowych lub wielokrotnego i przedłużającego się doświadczania frustracji potrzeb. Wyżej wymienione czynniki u jednych dzieci prowadzą do nerwic, zaś u innych wywołują wzmożoną wybuchowość, drażliwość, agresję czy zachowania antyspołeczne.

Nerwice i reakcje nerwicowe wystąpić mogą u dzieci, które oprócz wrodzonej skłonności do silniejszych i bardziej labilnych reakcji na bodźce otoczenia, wzrastały w środowisku wymuszającym karą posłuszeństwo i hamowanie nadpobudliwych zachowań. Duże trudności w sprostaniu wymaganiom, lęk przed odrzuceniem wywołują u tych dzieci silne napięcie nerwicowe prowadzące do zaburzeń nerwicowych (np. zaburzeń snu, lęków, moczenia nocnego, jąkania, natręctw itp.)

Dzieci , u których na podłożu nadpobudliwości psychoruchowej rozwinęła się agresja, czy negatywizm przyjmują postawę walki z otoczeniem, które nie zaspokaja ich podstawowych potrzeb psychicznych: akceptacji, szacunku, uznania, samorealizacji.

Inną grupą zaburzeń skorelowaną z ADHD, są fragmentaryczne deficyty rozwojowe, które u dziecka z przeciętną inteligencją powodują trudności w zakresie sprawności ruchowej, percepcji wzrokowej czy słuchowej i przejawiają się w postaci tzw. specyficznych trudności w uczeniu się zwanych dysleksją rozwojową.

Jak zmieniają się objawy nadpobudliwości psychoruchowej wraz z wiekiem?

Okres niemowlęcy i przedszkolny

Według niektórych specjalistów cechy zespołu są widoczne już u niemowląt w postaci wzmożonej drażliwości, mniejszego zapotrzebowania na sen i zaburzeń łaknienia, a w momencie, gdy dziecko zaczyna chodzić dołącza się nadmierna ruchliwość. W wieku przedszkolnym zaobserwować można u dziecka typowe cechy nadpobudliwości (wzmożona ruchliwość, impulsywność). Takie przedszkolaki preferują zabawy ruchowe, gonitwy siłowanie. Często działają w sposób ryzykowny i niebezpieczny. Trudno jest na tym etapie zbadać poziom uwagi dziecka, dlatego też nie można jeszcze postawić pełnej diagnozy ADHD.

Okres szkolny

Rozpoczęcie nauki w szkole dla dzieci z ADHD jest bardzo trudnym momentem, gdyż stawiane są mu wymagania niełatwe, a nawet niemożliwe do spełnienia (siedzenie w ławce, skupienie uwagi przez 45 min., hamowanie reakcji emocjonalnych, współdziałanie w grupie). Niemożność sprostania wymaganiom otoczenia, odbierania najczęściej negatywnych sygnałów na temat własnej osoby powodować może wystąpienie u dzieci, współtowarzyszących ADHD, objawów zaburzeń emocjonalnych (nerwic, agresji). Dzieci nadpobudliwe zostają wyobcowane z grupy rówieśniczej z powodu licznych konfliktów wynikających z braku empatii z ich strony oraz postaw egocentrycznych. Mimo to poszukują one stale kontaktu i chcą się z kimś zaprzyjaźnić, a wszystkie niepowodzenia w tej sferze powodują, iż dzieci mogą czuć się mniej szczęśliwe i mieć zaniżoną samoocenę.

Okres dojrzewania

Objawy ADHD utrzymują się u około 70% w wieku dojrzewania. W okresie dojrzewania objawy nadpobudliwości psychoruchowej zmieniają się. Znika nadruchliwość na rzecz wzmożonego napięcia i niepokoju emocjonalnego. Utrzymuje się impulsywność, kłopoty z koncentracją, skłonność do ryzykownych zachowań poszukiwania wrażeń. W zachowaniu młodych ludzi może pojawić się skłonność do kłamstwa czy kradzieży oraz postawy opozycyjno - buntownicze. U 25% dzieci z ADHD w okresie dojrzewania rozwija się osobowość antyspołeczna (konflikt z prawem, nadużywanie narkotyków).

Dorosłość

30-50% dzieci z ADHD ma objawy aż do dorosłości. U osób takich utrzymują się głównie zaburzenia koncentracji uwagi. Dorośli z nadpobudliwością mogą być spostrzegani jako trudni we współżyciu partnerzy oraz niesumienni, mimo kwalifikacji i wykształcenia, pracownicy.

Jak przebiega diagnozowanie ADHD?

Właściwe zdiagnozowanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej powinno odbywać się wielopłaszczyznowo z uwagi na konieczność wykluczenia obecności występowania u dziecka innych czynników natury medycznej, emocjonalnej lub środowiskowej, które mogą powodować zbliżone objawy. W przypadku stwierdzenia ADHD powinna być postawiona diagnoza:

• psychologiczna

• medyczna (pediatra, psychiatra dziecięcy, neurolog dziecięcy)

Ponadto stosowany jest:

• wywiad z rodzicami

• informacje od osób trzecich (nauczyciel, wychowawca)

• obserwacja dziecka poczyniona przez rodziców

• obserwacja dziecka przez osobę badającą

• pomiar pojemności koncentracji uwagi

• biochemiczne badania

Po zakończeniu badań następuje ocena wyników i analiza ich wpływu na dziecko i osoby z jego otoczenia.

Jakimi zasadami kierować się powinien nauczyciel - wychowawca pracując z uczniem nadpobudliwym psychoruchowo?

Wskazówki ogólne:

1. Postaraj się zrozumieć dziecko

2. Ustal przejrzyste zasady

3. Z góry określaj jakie są twoje oczekiwania

4. Bądź konsekwentny

5. Na bieżąco komentuj zachowania dziecka

6. Opracuj system nagród i kar

7. Oceniaj zachowania ucznia, a nie jego samego

8. Wypracuj najwłaściwszą metodę kontrolowania agresji

ad. 1) Zrozumieć dziecko z ADHD to głównie uświadomić sobie, że mamy do czynienia z dzieckiem chorym a nie złośliwym oraz, że jego niepoprawne zachowania nie wynikają ze złej woli lecz z niemożności panowania nad własną aktywnością.

ad.2) Zasady ustalamy z całą grupą klasową w następujących etapach:

1 etap: Ustal zasady z uczniami. Przedstaw konsekwencje nie przestrzegania regulaminu oraz nagrody za odpowiednie zachowanie.

2 etap: Nawiąż współpracę z rodzicami (opiekunami) dziecka

w celu ujednolicenia oddziaływań.

3 etap: Ponownie przeanalizuj listę zasad.

Regulamin nie może być spisem zakazów lecz zawierać listę oczekiwanych zachowań, dlatego też nie powinien zawierać słowa „nie” Np. zamiast pisać „Nie hałasujemy na lekcji” napiszemy

„Zachowujemy ciszę na lekcji”.

ad.3) Zanim dziecko przystąpi do wykonywania zadania powiedz czego oczekujesz, w jaki sposób zadanie powinno być wykonane i co ocenisz pozytywnie.

ad.4) Przestrzegaj umów, zasad, terminów nie zmieniaj bez potrzeby planów. Nie odkładaj kar i nagród.

ad. 5) Mów dziecku co w danym momencie robi dobrze a co źle. Nie oceniaj czegoś co wydarzyło się wcześniej.

ad. 6) Nagrody z reguły mają lepsze działanie niż kary.

Dopasuj system nagród do potrzeb i zainteresowań dziecka oraz do włożonego wysiłku. Uwzględnij różnorodne nagrody np. społeczne, materialne, symboliczne, zgodę na aktywność.

Nagradzając pamiętaj o :

1. celach nagrody: - nauczenie czegoś nowego

- oduczenie złych zachowań

2. regułach nagradzania: - nagradzaj bezpośrednio po

wykonaniu przez dziecko

czynności

- nagroda ma być nieoczywista,

nieprzewidywalna, nie za częsta

- nagradzaj nawet za chęć podjęcia

zadania nie tylko za jego

wykonanie

- na małe dzieci lepiej działają

nagrody rzeczowe

- niektóre dzieci nie znają

nagród społecznych (uśmiech, pochwała, pogłaskanie )

Oto kilka propozycji nagród:

• pozytywne komentarze

• znaczki, naklejki, punkty, dyplomy, tytuły itp.

• dodatkowe miłe obowiązki

• lekcje poza szkołą

• dodatkowy czas wolny

• informowanie rodziców o postępach dziecka

• dodatkowe atrakcyjne zajęcia plastyczne, muzyczne bądź sportowe

• swoboda ruchu

• możliwość wyboru ćwiczeń

• wycieczki

• obiad z wychowawcą

• mniejsza ilość pracy domowej

Karząc pamiętaj o:

1. regułach karania:

• kara powinna nastąpić niezwłocznie po przewinieniu

• nie karz dziecka publicznie

• zanim ukarzesz podkreśl, że karzesz zachowanie dziecka, a nie jego samego

• w sytuacji dalszego nie wypełniania przez ucznia polecenia stosujemy kolejne kary

• możesz zastosować „karę w zawieszeniu”, która może ulec odwołaniu, jeśli uczeń przestanie łamać regulamin

• panuj nad swoimi emocjami, bądź spokojny pomimo gniewu i frustracji)

• dostosuj karę do dziecka (ta sama kara nie musi działać na każde dziecko jednakowo)

Oto kilka przykładowych kar:

• okazanie niezadowolenia

• odbieranie punktów, tytułów itp.

• przesadzenie

• ograniczenie czasu wolnego

• poinformowanie rodziców o złym zachowaniu

• odebranie specjalnych przywilejów

• czasowe usunięcie ze szkoły

ad.7) Oceniając ucznia nie używaj słów typu: Jesteś niegrzeczny Jesteś nieuważny - piętnują one samego ucznia, a nie jego zachowanie.

ad.8) Każdy przejaw agresji fizycznej, czy psychicznej wobec rówieśników bądź nauczyciela powinien spotkać się z natychmiastową negatywną reakcją.

Musimy pamiętać o tym, że w momencie wybuchu agresji u dziecka nadpobudliwego najważniejsze jest bezpieczeństwo wszystkich dzieci i nauczyciela. Jeżeli jest ono zagrożone to powinniśmy wezwać pomoc, po czym zabezpieczamy uczniów, kierując komunikaty do dziecka staramy się go unieszkodliwić. Pozwalamy dziecku na uspokojenie się. Omawiamy całe zajście w atmosferze spokoju.

Po wystąpieniu zachowań agresywnych powinno nastąpić wyciąganie konsekwencji. Uczeń np.

• przeprasza pokrzywdzonego

• naprawia szkodę

• ponosi karę ( odebranie miłej aktywności)

Opracowała Beata Rybińska - pedagog

 Literatura:

1. T.Opolska , E. Potempska : Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań ,CMPP-P MEN, Warszawa 1998

2. H. Weyhreter: Zaburzenia koncentracji u dzieci, Bauer - Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. K. KDC, Warszawa 2001

3. H. Nartowska: Dzieci nadpobudliwe ruchowo. Zaburzenia w zachowaniu i trudności szkolne, PZWS, Warszawa 1972

Alexander Graham Bell

Hans Chrystian Andersen

Albert Einstein

Thomas Edison

Walt Disney

Bill Cosby

oraz

Koziołek Matołek

Kaczor Donald

Świnka Piggy

Zwierzak

Tygrysek

---