Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 Maja

Konstytucja, Kołłątaj, Targowica

Austria, Prusy i Rosja dokonując w 1772 r. rozbioru Polski, pomniejszyły kraj o jego trzecią część. Już wcześniej wiadome było, że w Rzeczpospolitej konieczne jest przeprowadzenie szeregu reform, jednakże pełna mobilizacja w tym kierunku nastąpiła dopiero po pierwszym rozbiorze. W przeprowadzeniu zmian miała pomóc ówczesna sytuacja międzynarodowa.

Po aneksji części ziem polskich Prusy z Austrią powróciły do poprzedniej, antagonistycznej wobec siebie sytuacji, a zdobycie przez Rosję Krymu w 1784 r. oraz chęć aneksji europejskiej części Turcji spowodowały, że sojusz prusko-rosyjski nie był już taki zwarty.

Będąca nieprzerwanie od 1768 r. pod protektoratem Rosji (Traktat wieczystej przyjaźni) Rzeczpospolita dążąc do przeprowadzenia reform wewnątrzpaństwowych, wniosła o zawarcie traktatu polsko-rosyjskiego, w którym zobowiązałaby się do pomocy militarnej w walce z Turcją. Na zjeździe w Kaniowie w 1787 r. w ręku carycy Katarzyny II znalazły się dwa projekty takiego sojuszu. Pierwszy pochodził od przeciwnej królowi i Radzie Nieustającej magnaterii, drugi od pragnącego reform króla. Katarzyna II po namyśle zdecydowała się na projekt Stanisława Augusta, swego faworyta i niegdyś kochanka. Projekt jednak zmodyfikowała na niekorzyść Polski. Pomoc Polski dla Rosji miała być zmniejszona z liczby 20 tysięcy żołnierzy do 12 tysięcy. Zgodziła się również jedynie na zwołanie sejmu konfederacyjnego, a wszelkie pomysły i wnioski w sprawie reform w Rzeczpospolitej puszczała mimo uszu.

Końcem pertraktacji w sprawie traktatu polsko-rosyjskiego okazał się pruski sprzeciw. Było to powodowane chęcią dalszej aneksji ziem polskich na rzecz Prus, co ów sojusz mógł uniemożliwić. Katarzyna II zdecydowała zakończyć rozmowy.

W efekcie ogólnopolskiego niezadowolenia antykrólewska opozycja podzieliła się na dwa obozy. Pierwszy pozostał przy dotychczasowych staraniach, a drugi przyjął stronę Prus, stając się tym samym przeciwnikiem Rosji. Ta propruska część magnaterii szukała niemieckiego wsparcia, a na jej czele stanęli Ignacy Potocki i Karol Radziwiłł. Ożywienie polityczne, jakie pojawiło się tuż przed zwołaniem sejmu konfederacyjnego 6 października 1788 roku, zakończyło antyrosyjską i antykrólewska ciszę. Środowiska magnackie były zdania, że taka polityka na kolanach Rzeczpospolitej wobec Rosji prowadzi do hamowania zmian. Stronnictwa dworskie i patriotyczne na pewno łączyły  chęć zreformowania ustroju, zmian społecznych oraz reformy armii.

Przeciwne reformom i skierowane prorosyjsko było stronnictwo hetmańskie. Jeszcze przed zwołaniem sejmu konfederacyjnego (później nazywanego Wielkim lub Czteroletnim) zwoływano sejmiki, na których uchwalano instrukcje, które były swego rodzaju programem reform. Tzw. stronnictwo patriotyczne reprezentujące nurt staroszlachecki chciało rozbudowy niezależnej od króla kawalerii i obalenia ustroju opartego na władzy króla i Rady Nieustającej (nazywanej przez opozycjonistów "zdradą nieustającą"). Dwór zaś reprezentował idee oświeceniowe i pragnął stworzyć republikę rycerską, gdzie król byłby głową państwa, ale jego zakres rządów chciano ograniczyć.

6 października 1788 r. w Warszawie (pierwszy poniedziałek po dniu św. Michała) pod laską marszałków Stanisława Małachowskiego oraz Kazimierza Nestora Sapiehy zwołano sejm.

UWAGA!

Temat reform został tutaj ujęty problemowo, a nie chronologicznie!

Stanisław August Poniatowski złożył projekt umowy militarnej z Rosją wymierzonej przeciw Turcji. Z projektu się jednak wycofał, kiedy 13 października 1788 r. przybył do Polski pruski poseł - Ludwik Heinrich Buchholtz. Jego celem było odsunięcie Rzeczpospolitej od planów pomocy Rosji w wojnie z Turcją. W zamian za to Prusy oferowały przymierze polsko-pruskie, dzięki któremu Rzeczpospolita miała stać się całkowicie suwerenna. Rzeczpospolita wystąpiła z żądaniem, aby wojska rosyjskie wycofały się z jej terytorium. Wraz z usunięciem armii rosyjskiej zlikwidowane zostały jej magazyny, co było sporym utrudnieniem w wojnie z Turcją. Rozgniewana Katarzyna II poszła jednak za radą Austrii i wycofała wojska z Ukrainy. Prusacy oczekiwali, że Rzeczpospolita poprosi o pomoc, stało się jednak inaczej, a odzyskaną w ten nagły sposób niezależność Sejm Wielki postanowił wykorzystać.

Po pierwsze ważne było przeprowadzenie reform wojskowo-skarbowych, toteż 20 października 1788 r. Michał Walewski, wojewoda sieradzki, zgłosił projekt aukcji wojska do 100 000 żołnierzy, co posłowie przyjęli. Rada Nieustająca utraciła władzę nad wojskiem, kiedy w miejsce Departamentu Wojskowego powołano Komisję Wojskową Obojga Narodów.

Pobór do wojska miał odbywać się systemem pruskim. Ujednolicono mundury i wprowadzono oficerskie gwiazdki. W celu wsparcia i utrzymania gotowości bojowej powołano Komisariat Wojskowy (17 marca 1790 r.). Podział na dywizje pozostał bez zmian (4 dywizje w Koronie i 2 na Litwie). Z powodu słabo rozbudowanej artylerii powstały Główna Szkoła Inżynierów i Główna Szkoła Artylerii. Powstało 10 brygad kawalerii (8 w Koronie, dwa na Litwie), 10 pułków straży przedniej (po 5 w Koronie i na Litwie), 2 pułki kozackie i 2 tatarskie, a później powołano również formację strzelców. 8 października 1789 r. zatwierdzono etat wojska, które sejm chciał utrzymać dzięki społecznej ofiarności. Ponieważ pieniądze te były niewystarczające, obarczył duchowieństwo i szlachtę tzw. ofiarą dziesiątego grosza (zwaną również ofiarą wieczystą), według której piąta część dochodów duchowieństwa i dziesiąta część dochodów szlachty miała być przeznaczana na wojsko. Niestety pieniądze te nie wystarczyły i ostatecznie powołano armię 65-tysięczną. Podczas drugiej kadencji Sejmu Wielkiego, Tadeusz Kościuszko zgłosił projekt reformy wojskowej, ale mimo że posłowie ów projekt przyjęli, nie wszedł on w życie.

Jeszcze w roku 1788 Deputacją Spraw Zagranicznych zastąpiono Departament Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej, przez który Rosja kontrolowała polską politykę zagraniczną. Aż w końcu zlikwidowano całą Radę Nieustającą dnia 19 stycznia 1789 roku. Tę datę można uznać za koniec protektoratu rosyjskiego. Adam Poniński został postawiony przed sądem i wygnany z kraju. Od tej pory posłowie mogli brać tylko pensję narodową, nie można było udzielać żywnościowej pomocy Rosji, a obce wojska miały zostać usunięte z Rzeczpospolitej.

Wraz z rosyjskimi sukcesami w wojnie z Turcją rósł konflikt prusko-rosyjski. Fryderyk Wilhelm II zaproponował Polsce dwuznaczny sojusz, przy czym konieczna była reforma rządu. Sejm uchwalił więc Zasady do formy rządu i rozpoczął prace nad Administracją Ekstraordynaryjną. Stanisław August, z nadzieją, proponował Austrii i Rosji przymierza na podobnej zasadzie jak to z Prusami, ale Rosja nie chciała wojny z Prusami, a Austria pragnęła sojuszu tylko dla niej korzystnego. Stronnictwo patriotyczne ukryło przed resztą posłów jednak sprawy, że Rzeczpospolita będzie musiała dobrowolnie oddać Toruń i Gdańsk, a cały projekt dla większości posłów był tajny, by nie nastąpił przewrót w sejmie oraz by nie chciano powrócić do rozmów z Rosją.

29 marca 1790 r. podpisano przymierze polsko-pruskie. Fryderyk Wilhelm nie podpisał jednak umowy handlowej z Polską, która dla Rzeczpospolitej była bardzo ważna. Na mocy przymierza Polska i Prusy zobowiązały się do wzajemnej pomocy militarnej. Pierwszym krokiem ku temu była pomoc w postaci broni, którą Prusy dostarczyły Polakom w Galicji. W lutym 1790 r. zmarł cesarz Józef II, a jego następca, Leopold II postanowił nie dopuścić do konfliktu z Polską i Prusami. Wycofał się więc z wojny z Turcją, podpisał z nią traktat pokojowy, a także zawarł sojusz z Prusami. Traktat prusko-austriacki spowodował de facto wygaśnięcie sojuszu Rzeczpospolitej z Prusami. Kiedy we wrześniu 1790 roku sejm przyjął uchwałę o nierozdzielności ziem Rzeczypospolitej, Prusy chcąc kolejnego podziału Polski, chciały wznowić dobre stosunki z Rosją. Rzeczpospolita mogła powoli zapominać o przywróceniu jej Galicji.

Podczas rozmów na temat reformy podatkowej, ze względu na rozbieżność interesów, następowały kolejne podziały. Ignacy Potocki i Stanisław Małachowski wraz z częścią posłów zaczął szukać podobieństw w stronnictwie królewskim i w nim szukać ewentualnego wsparcia. Przeciwna zarówno Potockiemu jak i Stanisławowi Augustowi była grupa posłów, na której czele stali Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski (stronnictwo hetmańskie). Stronnictwo hetmańskie (konserwatywne) w rzeczywistości chciało jedynie reform korzystnych dla Rosji. Hugo Kołłątaj zebrał wokół siebie grupę działaczy (tzw. Kuźnica Kołłątajowska), która najpierw związała się z opozycją. Kiedy jednak opozycja się podzieliła, Kuźnica dążyła do jej ponownego zespolenia oraz połączenia ze stronnictwem dworskim.

Na przebieg obrad duży wpływ miała też rewolucja francuska. W 1789 roku odbył się zjazd przedstawicieli 141 miast z Janem Dekertem na czele. Zjazd miał na celu przyznanie praw mieszczaństwu. 2 grudnia 1789 roku miała miejsce tzw. czarna procesja. Składała się ona z ubranych na czarno delegatów miast, którzy przeszli przez warszawskie ulice aż do królewskiego zamku, gdzie wręczyli królowi petycję o nadanie praw politycznych mieszczaństwu. Wydarzenia te doprowadziły do powstania komisji do spraw postulatów mieszczaństwa - Deputacja do Miast Naszych Królewskich (później jej funkcje przejęła Deputacja do Ułożenia Formy Rządu powołana we wrześniu 1789 r., by przygotować projekt zmian ustrojowych, kierowana była przez biskupa kamienickiego Adama Stanisława Krasińskiego). Projekt tej instytucji jednak nie został zatwierdzony i skierowano wniosek o opracowanie nowego do Deputacji Konstytucyjnej, ale i ten przepadł. Projekt własnego autorstwa przygotował i zgłosił poseł kaliski, wojski wschowski - Jan Suchorzewski i ostatecznie w dniach 18-21 kwietnia 1791 (druga kadencja) roku Sejm Wielki uchwalił Prawo o miastach. Jego główne postanowienia:

• nietykalność osobista mieszczan (prócz bankrutów),

• prawo mieszczan do nabywania majątków ziemskich,

• możliwość piastowania urzędów przez mieszczan,

• mieszczanie mogą być więzieni tylko na podstawie wyroku sądu,

• mieszczaninowi mogło zostać nadane szlachectwo (nobilitacja), np. za zasługi dla nauki lub tytułu posiadania ziemi

• mieszczanie mieli dostęp do godności duchownych oraz stopni wojskowych,

• samorząd miejski nie był podległy szlachcie,

• władze samorządowe nadano magistratom,

• magistrat większych miast składał się z prezydenta i rady,

• mieszczanie nie zyskali takich samych praw jak szlachta,

• na sejm mieszczanie mogli wysyłać swych pełnomocników (plenipotentów), którzy głos mieli jedynie w sprawach miasta.

W listopadzie 1790 r. w sejmikach wyborczych wyłoniono 172 nowych posłów, którzy w grudniu tego samego roku przyłączyli się do posłów pierwszej kadencji. Wraz z nowym wyborem zwiększyła się liczba posłów popierających politykę Stanisława Augusta, z którym stronnictwo patriotyczne podpisało umowę wzajemnego wsparcia.

24 marca 1791 r. Sejm Wielki uchwalił prawa o sejmikach. Zdecydowano wówczas o zakresie działania sejmików, z których wykluczono szlachtę nieposiadającą majątków ziemskich. Od tej pory głos należeć miał tylko do tych, których roczny dochód wynosił co najmniej 1000 zł.

Wraz z porozumieniem króla i stronnictwa patriotycznego rozpoczęto początkowo tajne prace nad konstytucją. Nad nową ustawą zasadniczą w głównej mierze pracowali Stanisław August, Hugo Kołłątaj oraz Ignacy Potocki, ale swój udział w jej tekście ma również Stanisław Małachowski. Autorzy i zwolennicy nowej ustawy rządowej chcieli jej projekt przedstawić na posiedzeniu podczas ferii, kiedy to przeciwne reformom stronnictwo hetmańskie było na nieobecne. Zgromadzenie składające się z ilości 2/3 posłów (można więc uznać, że był to zamach stanu, ponieważ nie było większości opozycji, a wokół Zamku Królewskiego ustawiono wojsko) 3 maja 1791 roku uchwaliło niemal jednogłośnie i entuzjastycznie konstytucję i od tej pory Rzeczpospolita stała się monarchią konstytucyjną. Niedługo po przyjęciu projektu nazwanego Ustawą Rządową powstało Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej, a jego członkowie solidaryzując się z mieszczanami, przyjmowali miejskie obywatelstwo. Tymczasem przywódcy stronnictwa konserwatywnego namawiali Katarzynę do napaści militarnej na Rzeczpospolitą. Główne postanowienia Konstytucji 3 Maja, która zawierała się w 11 artykułach:

• podział władzy na ustawodawczą (dwuizbowy sejm - senat i izba poselska), sądowniczą oraz wykonawczą (ministerialna Straż Praw z królem na czele, jej członkiem był również prymas). Król stanowił głowę państwa i stał na czele rządu, a do zatwierdzenia wydanych przez niego aktów konieczny był podpis odpowiedniego ministra (tzw. kontrasygnata), przez co obowiązywała zasada, że król nigdy się nie myli. Ministrowie byli wybierani przez króla i odpowiadali za politykę przed królem i sejmem, a sądzeni byli przed sądem sejmowym. Sejm poprzez wotum nieufności mógł odwołać ministra. Powołano ministerialne urzędy: policji, spraw wewnętrznych (policji), skarbu, spraw zagranicznych i wojny.

• kadencja sejmu: 2 lata, sejm gotowy (zawsze gotowy do pracy)

• Izba poselska: 204 posłów i 24 pełnomocników miejskich (plenipotentów), a sejmów nie można było zrywać

• Senat składał się ze 132 przedstawicieli: senatorów, biskupów, kasztelanów, ministrów, wojewodów

• król stał się zwierzchnikiem sił zbrojnych

• kontrola sądów miejskich przez Trybunał Koronny i sąd asesorski

• dziedziczność tronu dynastii Wettinów (po śmierci Stanisława Augusta królem miał zostać Fryderyk August Saski), a co się z tym wiąże - zniesienie wolnej elekcji

• uchwały miały zapadać większością głosów

• zmniejszono znaczenie sejmików

• artykuły henrykowskie zostały ograniczone

• zniesiono liberum veto

• prawa szlachty nieposiadającej ziemi, czyli gołoty (nieposesjonatów) zostały ograniczone (m.in. odebranie praw wyborczych)

• zniknął dualizm polityczny - od teraz nie było podziału na Koronę i Litwę; Litwa stała się prowincją obok Małopolski i Wielkopolski

• król nosił miano króla polskiego, a państwo zostawiło swoją nazwę - Rzeczpospolita

• dołączono do Konstytucji Prawa o miastach

• przybywający do kraju osadnicy zyskiwali wolność osobistą

• językiem urzędowym stał się polski

• panującą religią stał się katolicyzm, przy czym inne wyznania uzyskały pełną tolerancję

• umowy chłopów będących pod opieką szlachty nie mogły być zmieniane; chłopów od tej pory chroniło państwo

• szlachcie zapewniono dotychczasowe przywileje i to ona nadal przewodziła w życiu publicznym

• Sejm Konstytucyjny miał być zwoływany co 25 lat.

Konstytucję podpisali m.in. Stanisław Małachowski, Kazimierz Nestor Sapieha, Józef Kossakowski, Stanisław Kostka Potocki, Kazimierz Konstanty Plater, Józef Zabiełło. W związku z późniejszymi wydarzeniami, ustawa zasadnicza obowiązywała tylko przez rok, po czym została obalona. Konstytucja miała być swego rodzaju ugodą pomiędzy stronnictwem patriotycznym a stronnictwem dworskim, kierowanym przez króla. Choć konstytucja była objawem chęci demokratyzacji kraju, to tak naprawdę władzę nadal miała szlachta. Uchwalenie konstytucji było dowodem patriotyzmu, wiary i pragnienia naprawy będącego w stanie rozkładu państwa.

Na konstytucji prace Sejmu Wielkiego się nie skończyły, bowiem przez ostatni rok jego kadencji wprowadzono kolejne ustawy reformujące administrację, dobra królewskie i sądownictwo. Cały czas trwały prace nad ustawami dotyczącymi chłopów, którym chciano nadać wolność. Armia miała zostać unowocześniona, ale, jak już wcześniej wspomniałem, projekt Tadeusza Kościuszki nie zdążył wejść w życie.

Osobną dyskusję toczono na temat Litwy, która stając się prowincją Rzeczypospolitej, utraciła w pewnym stopniu swą niezależność i odrębność. Litwa otrzymała więc połowę przedstawicieli w komisjach wojskowej i skarbowej, tyle samo stanowisk ministerialnych. W Zaręczeniu wzajemnym obojga narodów zawarto również postanowienie o oddzielnej kasie skarbowej i sądzie skarbowym, a w Komisji Policji Litwini mieli stanowić trzecią część ogółu przedstawicieli. Dokument ten dołączono do ustawy zasadniczej.

Trwały prace nad kolejnymi dokumentami. Majową konstytucję nazwano "polityczną" i zaczęto przygotowywać kolejne - reformującą oświatę i sądownictwo - konstytucję moralną, oraz wprowadzającą zmiany w gospodarce - konstytucję ekonomiczną.

Zahamowanie zmian w Rzeczypospolitej przyszło wraz z zakończeniem wojny rosyjsko-tureckiej i rozpoczęciem wojny Austrii i Prus z Francją. Wówczas Katarzyna II popierana przez stronnictwo hetmańskie, znalazła wyczekiwany moment, by interweniować w Rzeczypospolitej. 27 kwietnia 1792 r. przedstawiciele stronnictwa hetmańskiego podpisali konfederację w Targowicy. Katarzyna II wystąpiła w roli sojusznika. Rozpoczęła się wojna o konstytucję, w której nieprzygotowana Rzeczpospolita poniosła klęskę. Prusy mimo zawartego wcześniej sojuszu nie pomogły. Stanisław August nie wierzył w zwycięstwo, w czym fałszywie przekonywał go Kołłątaj, by później oskarżyć go o zdradę. Katarzyna nie była skora do jakichkolwiek sojuszów, kompromisów, ponieważ zdawała sobie sprawę, iż to ona w tym konflikcie dominuje. W końcu ogłosił kapitulację, do której niektórzy się przyłączyli, a inni pojechali szukać pomocy dla Polski za granicą.

Stanisław August chciał jeszcze Rzeczpospolitą ratować wstępując do konfederacji targowickiej, jednak jego przedsięwzięcie zakończyło się fiaskiem. Nowa władza obaliła Konstytucję, a w 1793 r. do Polski wkroczyły wojska pruskie, by zabezpieczyć ewentualne nabytki terytorialne.

CIEKAWOSTKI

• Stanisław August Poniatowski, zanim został królem, miał romans z Katarzyną II (wówczas nie była jeszcze cesarzową). Anna Piotrowna była owocem tego romansu. Dzięki Katarzynie II został on królem Polski.

• W drugiej kadencji Sejmu Wielkiego 20% posłów stanowiła masoneria.

• Stanisław August Poniatowski był wolnomularzem (masonem). 

• Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 r. jest pierwszą w Europie i drugą na świecie (nie licząc korsykańskiej z 1755 r.).  

Słowniczek

Rada Nieustająca - powołany przez Katarzynę II najwyższy organ władzy w Rzeczpospolitej.

Adam Poniński - marszałek sejmu rozbiorowego (I rozbiór Polski), wygnany przez Sejm Wielki; konfederacja targowicka wróciła mu jednak tytuły i uchyliła wyrok Sejmu Czteroletniego. Traktat wieczystej przyjaźni - traktat zawarty pomiędzy Rzeczpospolitą a Rosją, w którym władcy obydwu tych krajów: potwierdzają jak najuroczystszym sposobem stały, i wieczysty pokój, nieprzerwaną szczerą przyjaźń, ścisłe porozumienie się, i dobre sąsiedztwo, inter respectivos Status , posesjami i własnościami, według formalnego opisu traktatu Moskiewskiego w roku 1686 między obiema Najjaśniejszymi traktującemi Stronami zawartego, którego tenor, moc, ważność, i obowiązki reasumują się per expressum, et formaliter , przez ten nowy traktat, we wszystkim ich określeniu, jak gdyby ten wspomniony dawny roku 1686 traktat był w niniejszy słowo w słowo inserowany. (Traktat wieczystej przyjaźni pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą z 1768 r.)

---