HISTORIA: „PARTIE POLITYCZNE NA PRZEŁOMIE XIX - XX WIEKU”

PARTIA POLITYCZNA	CZAS POWSTANIA	PROGRAM POLITYCZNY	DZIAŁACZE
I Proletariat (Wielki Proletariat; Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat)	Partia założona w Warszawie 1 IX 1882 - istniała do 1886 roku. Działała głównie w Królestwie Polskim.	Głosiła program walki mas pracujących o ekonomiczne, polityczno-społeczne i moralne wyzwolenie polskich robotników we współpracy z chłopstwem, "postępową inteligencją" i międzynarodowym ruchem robotniczym. Oprócz idei marksistowskich program I Proletariatu zawierał elementy anarchistyczne. Prowadził działalność propagandowo-oświatową. Swoje poglądy działacze Proletariatu propagowali na łamach pism:: „Proletariat”, „Przedświt”, „Walka Klas”, „Robotnik”. Władza w partii należała do Komitetu Robotniczego, a później do Komitetu Centralnego, które były ciałami wieloosobowymi, a decyzje podejmowano demokratycznie.	Założycielem był Ludwik Waryński; czołową rolę odgrywali w niej także Stanisław Kunicki, Maria Bohuszewiczówna, Marian Stefan Ulrych i Edmund Płoski.
II Proletariat (Mały Proletariat, Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat)	Partia działająca w latach 1883-1893 na obszarze byłego Królestwa Polskiego.	Zamierzano poprawić byt robotników oraz osiągnąć autonomię dla „Kraju Nadwiślańskiego” (oficjalna nazwa ziem zlikwidowanego po powstaniu styczniowym Królestwa Polskiego). Stosowano terror ekonomiczny oraz polityczny (przeprowadzono kilka zamachów na dygnitarzy rosyjskich, w tym na generała-gubernatora warszawskiego Iosifa Hurkę - zamach nieudany).	Na czele stronnictwa stali Ludwik Kulczycki i Marcin Kasprzak.
Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SND) „Endecja”	Poprzedniczką SND była Liga Polska, założona w 1893 r. Ligę Polską przekształcono w SND w 1897 roku.	Głównym celem partii było budzenie w Polakach świadomości narodowej, bez względu na to, w jakim mieszkali zaborze. Zagrożeniem dla narodu byli zaborcy, podziały klasowe oraz mniejszości narodowe, w tym przede wszystkim Żydzi. Każdy naród, w tym polski, miał prawo do własnego państwa, ale w przypadku Polaków walkę o niepodległość należało odłożyć na później - społeczeństwo nie było jeszcze na nią gotowe.  Ponieważ Roman Dmowski był zwolennikiem panslawizmu, endecy wiązali nadzieję na polepszenie bytu narodowego z Rosją - stąd aktywność SND w pracach rosyjskiej Dumy po 1905 roku. Doktryna obozu wszechpolskiego określona została w dwóch broszurach politycznych: „Egoizm narodowy wobec etyki” Zygmunta Balickiego oraz „Myśli nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego. Na bieżąco poglądy wszechpolaków prezentowane były w pismach „Przegląd Wszechpolski” oraz „Polak”.	Radykalni działacze Ligi: Roman Dmowski, Teofil Waligórski, Karol Raczkowski, Jan Ludwik Popławski i Zygmunt Balicki.
Polska Partia Socjalistyczna (PPS)	Partia polityczna założona w 1893 roku na zjeździe socjalistów w Paryżu. Istniała do listopada 1906 roku (rozłam na zjeździe w Wiedniu).	Program łączył idee walki o niepodległość z walką o prawa ekonomiczne robotników (uznawano, że warunkiem pełnego zrealizowania programu socjalistycznego na ziemiach polskich jest odzyskanie przez Polskę niepodległości). Na początku skupiono się na działalności propagandowej: drukowaniu ulotek i bezpośredniej agitacji. Bardziej zdecydowane akcje partia zaczęła przeprowadzać po wybuchu rewolucji 1905 roku: organizowano strajki, zakładano związki zawodowe, przeprowadzano akcje zbrojne przeciwko władzom rosyjskim (ale też polskim przeciwnikom politycznym). Dzięki temu PPS przekształciła się w partię masową. Z drugiej strony osłabiały ją spory wewnętrzne, między zwolennikami uzyskania najpierw niepodległości, a potem ustanawiania ustroju socjalistycznego (PPS-Frakcja Rewolucyjna) a działaczami opowiadającymi się za równorzędnością celów socjalnych i narodowych oraz potrzebą współdziałania polskiego i rosyjskiego ruchu rewolucyjnego (PPS-Lewica).	Program działania polskich socjalistów opracowali już wcześniej: Bolesław Limanowski i Stanisław Mendelson. W Królestwie Polskim do najaktywniejszych działaczy PPS należeli: Józef Piłsudski, Stanisław Wojciechowski, Jan Stróżecki.

Socjaldemokracja Królestwa Polskiego I Litwy (SDKPiL)	Partia robotnicza założona w 1893 roku. W grudniu 1918 w wyniku połączenia z PPS-Lewicą utworzyła Komunistyczną Partię Polski.	Jej działacze zmierzali do obalenia caratu i ustanowienia socjalizmu w drodze rewolucji robotniczej - chłopów uznawano za grupę społeczną niechętną przemianom, zachowawczą. Rozwiązaniem kwestii narodowej nie miało być osiągnięcie niepodległości, ale zawarcie bratniego sojuszu wolnych ludów, w przypadku Polski: sojuszu z narodem rosyjskim. Walkę o niepodległość traktowano wręcz jako zło, czynnik niszczący solidarność między robotnikami różnych krajów. Podczas rewolucji 1905-07 partia inicjowała i organizowała strajki, wiece i manifestacje, tworzyła związki zawodowe.	Głównym teoretykiem ruchu była pochodząca z Zamościa Żydówka, Róża Luksemburg. Innymi znanymi członkami partii byli Leon Jogiches, Julian Marchlewski, Adolf Warszawski, Feliks Dzierżyński jego żona Zofia Muszkat, Józef Unszlicht i Karol Radek.
Stańczycy	Ugrupowanie polityczne w zachodniej części Galicji, powstałe w latach 60.XIX w.	Nieformalne ugrupowanie galicyjskich „ugodowców”. Manifest programowy został opublikowany w 1869 roku w krakowskim miesięczniku polityczno-literackim „Przegląd Polski”. „Teka Stańczyka” opracowana została przez krakowskich historyków, literatów i publicystów o konserwatywnych poglądach. Stańczycy ostro potępiali powstania zbrojne i wszelką działalność konspiracyjną. Celem Polaków nie powinno być uzyskanie niepodległości, a dążenie do autonomii w obrębie trzech zaborów. Sposób realizacji: lojalność i ugoda wobec pruskich, austriackich i rosyjskich władz. W sprawach społecznych stańczycy reprezentowali stanowisko konserwatywne, szlachecko-arystokratyczne.	Głównymi działaczami byli: Stanisław Tarnowski, Józef Szujski, Stanisław Koźmian, Michał Bobrzyński, Walerian Kalinka.
Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji I Śląska Cieszyńskiego (PPSD)	Partia socjalistyczna założona w 1892 roku we Lwowie.	Formalnie będąca częścią Socjaldemokratycznej Partii Austrii. Celem działaczy była walka o niepodległą Polskę i ustanowienie w niej ustroju socjalistycznego. Miała swoich przedstawicieli w austriackiej Radzie Państwa. Czasopisma: „Praca”, „Robotnik”, „Naprzód”, „Ognisko”, „Robotnik Śląski”.	Główni przedstawiciele: Ignacy Daszyński, Herman Lieberman, Jędrzej Moraczewski.
Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) - do 1903 Stronnictwo Ludowe (SL)	Partia o charakterze chłopskim, założona w Galicji w 1895 roku.	Początkowo  domagano się rozszerzenia praw obywatelskich dla chłopów i równego rozłożenia ciężarów publicznych. W 1903 roku do tych postulatów dołożono żądania demokratyzacji życia politycznego i powszechnego i równego prawa wyborczego (system wyborczy w Galicji faworyzował ziemiaństwo oraz bogatych przemysłowców i handlowców). Podobnie jak PPSD PSL posiadało swoich przedstawicieli w austriackiej Radzie Państwa. W 1913 w wyniku rozłamu PSL podzieliło się na Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” i Polskie Stronnictwo Ludowe-Lewica. Organami prasowymi: "Przyjaciel Ludu", "Kurier Lwowski" i "Gazeta Ludowa".	Czołowymi działaczami byli: Karol Lewakowski, Henryk Rewakowicz, Jan Stapiński, Jakub Bojko, Bolesław Wysłouch i Wincenty Witos.
Polskie Stronnictwo Ludowe - Lewica (PSL-Lewica)	Partia ludowa utworzona w 1913 roku w wyniku rozłamu w PSL.	Głosiła radykalne hasła, m.in. wzywała do przymusowego wywłaszczenia ziemian bez odszkodowania. Związane z partią było czasopismo polityczno-społeczne "Przyjaciel Ludu", pełniące rolę trybuny koncepcji i poglądów partii, a także informatora o bieżących jej działaniach.	Założycielem stronnictwa był Jan Stapiński. Czołowymi działaczami byli Jan Stapiński oraz Józef Putek.
Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” (PSL „Piast”)	Partia ludowa utworzona w 1913 roku w wyniku rozłamu w PSL.	Opowiadała się za ustrojem demokracji parlamentarnej i reformą rolną za odszkodowaniem, postulowano tworzenie dużych gospodarstw chłopskich, odwoływano się do tradycji  i zasad chrześcijańskich. Ugrupowanie założyli działacze skupieni wokół tygodnika "Piast" oraz członkowie PSL - Zjednoczenia Niezawisłych Ludowców (wcześniejsza secesja PSL).	Na czele partii stanął Jakub Bojko, którego na krótko zastąpił w 1918 dotychczasowy prezes połączonego z PSL "Piast" Zjednoczenia Ludowego Jan Sadlak, by w końcu został nim poprzedni wiceprezes Wincenty Witos.

---