„Pałuba. Sny Marii Dunin” (wyd. 1903)
Karol Irzykowski (1873-1944)
„Pałuba” składa się z dwóch komplementarnych części, które przewijają się w całym utworze:
- fikcyjnej historii życia Piotra Strumieńskiego (sprowadzonej do ukazania głównego aspektu, jakim jest dla bohatera kompleks Angeliki, z wszystkimi wynikającymi z niego zależnościami i uwikłaniami)
- warstwy niezwykle rozbudowanych, analitycznych komentarzy odautorskich.
Obie płaszczyzny uzupełniają się i stanowią nierozerwalną całość, decydując o specyfice utworu. Opowieść snuta jest przez narratora wszechwiedzącego, rozgrywa się w głównej mierze w majątku Wilcza, w pewnym powiecie w Galicji, będącym własnością szlacheckiej rodziny Strumieńskich. Czas akcji nie jest dokładnie podany, ale ramy powieści obejmują kilka lub kilkanaście lat końca XIX wieku (punktem odniesienia jest powieść H. Sienkiewicza Bez dogmatu, wydana w 1891, z którą zarówno główny bohater, jak i narrator prowadzą polemikę).
W centrum opowieści znajduje się osoba Piotra Strumieńskiego (de facto Włoska). Na skutek szczęśliwych zbiegów okoliczności został on usynowiony przez Adama Strumieńskiego, a po śmierci ojczyma i jego prawowitego syna, Roberta, wszedł w posiadanie nie tylko rodowego nazwiska, ale i znacznego majątku. Z podróży do Włoch Piotr przywozi żonę, Niemkę, Angelikę Kauffman, z którą próbują (nieskutecznie) trwać w idealnej i czystej miłości. Potwierdzeniem platonicznego związku jest stworzona przez nich Księga Miłości, czyli rodzaj pamiętnika erotycznego w obrazach. W opuszczonej kaplicy ogrodowej Piotr urządza atelier dla swojej żony malarki i muzeum jej ekscentrycznych, symboliczno-alegorycznych obrazów, które admiruje. Wkrótce jednak oboje dochodzą do wniosku, że codzienne życie nie wytrzymuje próby ideału: Angelika nudzi się w Wilczy , nie ma ochoty mówić po polsku
i chce wyjechać za granicę. W chwilach załamania roztacza przed mężem wizję wspólnej śmierci przez miłość. Kiedy zachodzi w ciążę boi się, że utraci talent artystyczny, a tym samym miłość Piotra. W dość tajemniczych okolicznościach traci dziecko podczas porodu,
a kilka tygodni później popełnia samobójstwo, skacząc nocą do studni. Wraz ze śmiercią Angeliki dla Piotra rozpoczyna się nowy okres życia, polegający na stopniowym odsłanianiu kolejnych pokładów półprawd i zafałszowań, z jakich w rzeczywistości składał się jego związek z pierwszą żoną. Najpierw popada w całkowitą prostrację i osamotnienie, całymi dniami myśli o Angelice, próbuje nawet skontaktować się z jej duchem podczas seansów spirytystycznych i poprzez sny. Po jakimś czasie zaczyna jednak odczuwać wewnętrzny konflikt między idealizowaną estetyką smutku a lubieżną chucią, która rozsadza go od środka. Rozwiązaniem tych problemów staje się drugie małżeństwo( z rozsądku) z Olą, wychowanicą Mariuszów-Strumieńskich, którą poślubia ze względów rodzinno-finansowych. Mimo odmienności charakterów obojga małżonków, związek okazuje się całkiem udany, podobnie jak urodzone w nim troje dzieci (Pawełek i dwie córki). Kolejne lata pożycia z Olą upływają Piotrowi na weryfikowaniu dawnego stosunku do Angeliki; z jednego bieguna skrajności wpada w drugi - z modernisty przeistacza się w pozytywistę. Życie toczy się jednak własnym torem, podważając nieustannie konstrukcyjne wysiłki i zabiegi bohatera, który cały czas próbuje wyzwolić się z garbu przeszłości, chce być kimś normalnym. Po okresach otrzeźwienia Piotr znowu powraca myślami do Geli; staje się nawet kochankiem swej zmarłej żony, a platoniczne uczucia żywione niegdyś do ekscentrycznej malarki, przelewa teraz na synka, Pawełka, czyniąc zeń syna pierwszej żony i duchowego pasierba Oli. Po jakimś czasie Piotr próbuje ostatecznie rozprawić się z wizerunkiem Angeliki, zawartym w jego sercu.
W końcu zdobywa się na obnażenie prawdy: ich całe pożycie było pasmem różnych kłamstw: on wmawiał w nią, że ma talent, a sam jej wszystko poddawał, ba, sztuka była tylko formą miłości zmysłowej, nowym płaszczykiem, zabawką. Oboje pracowali nad dziełem uszlachetnienia miłości - co za komedia! A w gruncie rzeczy oboje poprzestawali ciągle na tym samym.
Jako dopełnienie wyznania następuje zburzenie muzeum Angeliki, a także tragiczna
w skutkach historia Pawełka, uwiedzionego przez wiejską wariatkę, Kseńkę-Pałubę (niejako tajemnicze alter ego Angeliki). Strumieński w desperacji zabija obłąkaną dziewczynę; w jakiś czas potem Pawełek rozbija sobie głowę podczas jazdy konnej i umiera. W taki oto sposób kończy się historia kultu Angeliki i podszytego pierwiastkiem pałubniczym idealnego związku dwojga nieszczęśliwych kochanków. Ujmują to słowa Piotra: Czymże była cała historia Angeliki, jeżeli nie arabeskami naokoło całkiem prostych świństw?
=> Pałuba to pierwsza polska powieść eksperymentalna o charakterze autotematycznym. Jest też znakomitym studium psychologicznym. Krytyka mówi o dziele jako klęsce ideałów człowieka. Według autora jest to walka dwóch przeciwstawnych pierwiastków: konstrukcyjnego i pałubicznego, synonimu chaosu i bezładu.
I. MIEJSCOWOŚĆ opis dworu w Wilczy.
II. PIERWSZE ZŁAMANIE Rodzina Strumieńskich ma dwa odłamy - Mariusze z Królestwa i Adam z Galicji, ten ma dwóch wychowanków - Roberta (syna) i Piotrusia (syna kowala przypadkiem zastrzelonego przez Adama), którego adoptował po śmierci słabowitego Roberta. O śmierć tę obwinia rodzinę Mariuszów.
III. INTRUZ Piotr Strumieński osamotniony, poszukujący miłości, ładny, dobrze zbudowany, dumny romantyk.
IV. ANGELIKA Włoszka, malarka, z którą Piotr przyjeżdża do Wilczy. Tam kochają się w wyniku czego Angelika zachodzi w ciążę. Przedwczesny połóg spowodował śmierć dziecka. Od tej pory Angelika stała się zimna i odpychająca. Wkrótce popełnia samobójstwo rzucając się do studni.
V. PRÓBA W GŁĄB Strumieński cierpi dotkliwie po śmierci żony. Szuka jej duchowymi ścieżkami, mistycyzmem; ciągle odnawia w sobie jej wspomnienia. Piotr pojmuje Angelikę jako wszechobecną w naturze, jako wszechmoc - panteizm. Litując się nad wściekłym psem, próbując przynieść mu szybki zgon, zostaje pogryziony. Wraca do zdrowia gdy powódź nawiedza jego dziedziny. Mariusze z Królestwa mają co do niego plany.
VI. OLA Z Mariuszów Strumieńskich zostaje drugą żoną Piotra, po niedługich konkurach z malarzem Gasztoldem. Piotr zapisuje dwa folwarki stryjowi. Małżeństwo odbywa podróż do Szwajcarii, po czym wraca do Wilczy.
VII. NOWA PRÓBA W GŁĄB - Kłótnia Piotra z Olą o uległość, którą kończy liścik małżonki powiadamiający męża o ciąży. Piotr pokazuje Oli muzeum Angeli. Piotr jest egoistą, żąda od Oli niemożliwości (jest też niekonsekwentny w pragnieniach). Ola rodzi im syna. Uczucia Piotra krystalizują się w kształt parodii. Ola często podróżuje do Warszawy. Syn nazwany zostaje Pawłem (od imienia apostoła, który nie lubił kobiet). W Piotrze narasta mizoginizm, aczkolwiek odpuszcza grzechy żonie i zapomina o Angeli.
VIII. NATURAM EXPELLAS FURCA... chcąc działać społecznie Strumieński zostaje oszukany. Stale kłóci się z Mariuszem (brutalnym gwałtownikiem). Przyjaźni się natomiast z księdzem Hukiem (jest on dla niego surogatem duchowym Angeli). Piotr pomaga budować kościół. Jednak jest samolubem, oportunistą, „artystą życia”.
IX. O PUNKTACH WSTYDLIWYCH I O GARDEROBIE DUSZY(KONTRABANDZIE) Mossorowa uwodzi Piotra- ów pozostaje jednak obojętny. Kuzynka Oli spulchniła ziemię, na której rosnąć ma zdrada Piotra. Garderoba duszy, gdzie kryją się motywy naszych postępowań, często przebranych w płaszczyk świadomości.
X. TAMEN USQUE RECURRET? Strumieński skaleczył się w nogę, odnawia się rana spowodowana pogryzieniem psa. Jest chory. Pisze biografię Angeliki (trochę zmyśla, ubarwia) jest to dla niego lekarstwo, zwie je „życiem podziemnym”. Piotr ulubował sobie Pawełka, Ola zaś kolejne ich dzieci.
XI. PIERWIASTEK PAŁUBICZNY Strumieńscy czytają „Marię Dunin”. Piotr pisze biografię podsycając swój egoizm, napotyka jednak tajemnicze trudności. Wspomina Angelikę i martwe dziecko. Jakaś tajemnica, motywu samobójstwa pierwszej żony, dochodzi w nim do głosu.
XII. TENŻE SAM PIERWIASTEK Z WIZYTĄ U GASZTOLDA Gasztold popełnia zamach samobójczy - wstrzykuje sobie morfinę. Znaleziono go jednak jeszcze żywego i uratowano. Wobec tego co przeżył postanawia napisać powieść. Nadaje jej tytuł „Chora miłość”. Powieść jest przeciętna, nasycona aforyzmami i muzykalnością.
XIII. DALSZE FLUKTUACJE Ola po kłótni z mężem (które zresztą często się zdarzają) jedzie do Warszawy. Spotyka tam Gasztolda, on jednak zajęty jest inną panią. Ola kokietuje go, a gdy ten chce „zerwać kwiat”, zostaje ze sztucznym oburzeniem odrzucony. Strumieński przepędza czas w towarzystwie przeróżnych zepsutych ludzi, opozycjonistów, hulaków.
XIV. ARCHITEKTURA Stryj Mariusz umiera po chorobie. Piotr rozpoczyna budowę pałacu, początkowo korzysta z projektu Angeliki, później z architekta, który zostawił parę szczegółów ze szkicu zmarłej. Piotr wychowuje Pawełka, chce odcisnąć na nim nieświadome piętno. Zaczyna też brakować pieniędzy i zapału na budowę, którą teraz zajmuje się Ola.
XV. GWIAZDA PODZIEMIA Pod nieobecność Strumieńskiego Pawełek odwiedza kaplicę Angeliki, gdzie ogląda jej przedśmiertny obraz i nawet mówi do niego. Śledząca go Ola wraca do domu zła. Po powrocie Piotra (obojętnego) rośnie w niej zazdrość o Angelę.
XVI. PRÓBA PRÓBY Do Strumieńskich przyjeżdżają goście - pan Jelonek- fotograf i Berestrajka - rosyjska aktorka, którą próbuje, bezskutecznie, uwieść Piotr. Ola jest dla jego zapędów pobłażliwa. Strumieński odwiedza groby i na jednym zostawia kartkę. Ola jest dla niego czulszą, co ten wyzyskuje.
XVII. KOMEDIA TRYUMFALNA W nocy do Piotra przychodzi Ola - zbudzony ze snu chce ją udusić. Opamiętuje się jednak, po czym razem idą do muzeum i obrazu. Tam Strumieński bezcześci obraz Angeli i gwałci Olę. Chce od żony usprawiedliwienia przed samym sobą, chce wyzbyć się strachu strąconego do nieświadomości. Próba ta udaje się mu. Przezwycięża myśl, iż to on pchnął Angelę do samobójstwa.
XVIII. ZROBIENIE FAZY Strumieński oswoił się z myślą o zdradzie. Berestrajka wyzywa go na pojedynek. Piotr z rewolwerem idzie na spotkanie z nią. Spotykają się na drodze. Piotr zbywa Berestrajkę stu złotowym banknotem. Romansuje zaś z Pauliną guwernantką i nauczycielką dzieci. Ola wie o tym i równoważy swoje krzywdy wyrozumiałą dumą, tolerancją i czystością. Odwiedza ich Gasztold, ogląda obrazy Angeli, patrzy na nie z zazdrością
XIX. TRIO AUTORA Autor wylicza trudności pisarskie i egzystencjalne. Nalega by nie szukać zbyt głęboko (absolut) i zbyt płytko. Należy skupić się na introspekcji. Ukazanie warsztatu twórczego.
XX. PAŁUBA Ogromny drewniany taran do zabijania pali w rzece, już to manekin służący do przymierzania sukni kobiecych, pogardliwy przydomek brzydkich, nieprzyjemnych bab. Pawełek poszukuje swojej pozazmysłowej Pałuby i, przypadkiem, znajduje ją we wsi. Jest to brzydka baba -Ksenia-Pałuba. Początkowo lituje się nad nią, później sympatyzuje z nią. Dochodzi nawet do stosunków erotycznych. Pawełek podejrzany pewnego razu mdleje i upada do rzeki. Jego próba ucieczki z domu kończy się kolejnym upadkiem. W chorobie majaczy idealistyczną pornografią. Jednego z wieczorów Kseńka przychodzi do niego. Strumieński, po pogoni za nią, strzela z dubeltówki i zabija wieśniaczkę (jest ona dla niego wówczas uosobieniem wszystkiego czego się bał i nienawidził).
XXI. OSTATNIA WIEŻYCZKA NONSENSU Strumieński dalej prowadzi swoje życie z Olą, Pauliną i spotkaną Berestrajką. Pawełek, rozmiłowany w sportach, rozbija sobie czaszkę o bramę domu (wracał na koniu) i umiera. Uzupełnia tym samym cmentarny krajobraz.
4