24.05.2009

POJĘCIA: działanie, alienacja, klasy (świadomość klasowa, fałszywa świadomość), materializm dialektyczny, formacja społeczna.

1. MŁODY MARKS

1. ŹRÓDŁA FILOZOFICZNE I ŚWIATOPOGLĄD

Marks jest uznawany za klasyka socjologii, twórcę koncepcji klas (posiadającej i nieposiadającej), ale jego światopogląd wyrasta z motta: „istota ludzka jest bytem najważniejszym”, człowiek jest zniewolony.

Źródła filozoficzne:

• Feuerbach Ludwig - nie ma zjawisk duchowych, są tylko zjawiska materialne; u Marksa wszelkie formy są formami ateistycznymi (źródło u Feuerbacha), tylko aspekty materialne określają ludzkie życie - materializm; wszelkie koncepcje pomarksowskie zawsze będą ateistyczne;

• Epikur - twórca materializmu wolności zmetaforyzowanego doktryną clinamen, czyli alegorycznego odchylenia atomów; wolność człowieka u Marksa zawsze gdzieś się kończy;

• Rousseau Jan Jacub - koncepcja egalitarnego demokratyzmu - każdy ma prawo do decydowania;

• Smith Adam - fundamentem własności jest praca, poprzez pracę człowiek odzyskuje wolność (coś, co wyprodukuje należy do niego), praca jest asumptem do wolności lub zniewolenia (gdy to, co wyprodukujemy nie jest nasze);

• Hegel Georg Wilhelm Friedrich - skomplikowana filozofia historii, wnikanie ducha w historię, duch napędza dzieje; dialektyka Hegla:

TEZA	ANTYTEZA	SYNTEZA
Absolut	Natura	Duch absolutny
Logos	Uniwersalność	Duch subiektywny (homo duplex)
Rozum	Nieokreśloność	Duch obiektywny
DIALEKTYKA = zderzenie		Synteza to duch absolutny, który napędza naturę i tworzy dzieje.
To rzeczywistości sprzeczne, z ich zderzenia powstaje trzecia jakość - synteza
burżuazja	proletariat	komunizm

Filozofia według Marksa to mówienie o stosunkach, relacjach między ludźmi. Nie służy ona interpretowaniu świata, najważniejsza jest praktyka. Filozofia Marksa nie pretenduje do obiektywizmu. Ma natomiast zmienić chorą rzeczywistość, dać wyzwolenie ciemiężonym masom ludzkim. Jest to filozofia subiektywna - filozofia czynu.

Światopogląd Marksa:

• materializm dialektyczny - do każdego pojęcia wymagane jest wyjaśnienie, wszechświat widziany jest jako proces, którego przebieg wyznaczają konflikty przeciwstawnych sobie sił (teza-antyteza);

• historyczny materializm - Marks uznawał rzeczywistość jako materialny rozwój ludzkości;

• naturalizm - związek z ewolucjonistami, Marks widział naturę jako dynamiczny proces o niewyobrażalnym potencjale;

• materializm - świat nie jest stworzony na podobieństwo Boga, Marks nie uznawał religii, wyznawał klasyczny ateizm;

• historia jako ewolucja - zaczyna się od organizacji plemiennej (brak własności prywatnej), poprzez rozwój wspólnoty, podział pracy (pojawia się władza i dominacja), kontrolę nad środkami produkcji, aż po klasy społeczne. Historia to walka klasowa, wieczny antagonizm. W wyniku walki społecznej powstają materialne dobra (np. ekonomia, pieniądz) - są one kluczem do zrozumienia rzeczywistości społecznej. Proces ten marksiści nazywają bazą (np. ekonomia), nad bazą rodzi się zaś nadbudowa (np. sztuka, religia, moralność). Najpierw jednak ludzie muszą zapewnić sobie byt;

• zaangażowanie - uczony ma dokonać analizy chorej rzeczywistości i stanąć po stronie proletariatu, ludzi uciśnionych; w tym miejscu Marks przestaje być socjologiem, a staje się ideologiem;

• marksizm jako chrześcijańska herezja (określenie Kołakowskiego) - Chrystus też chciał wyzwolić żydowskie masy;

• ukąszenie Heglem - zbędne tworzenie wizji wielkich systemów, które przewidują rozwój ludzkości (meta narracja), np. Kołakowski, Bauman, Baczko.

2. MODEL - KONCEPCJA CZŁOWIEKA I PRACY JAKO KLUCZOWEJ DZIAŁANOŚCI
   LUDZKIEJ (Rękopisy ekonomiczne)

U Marksa znajdują się dwa obrazy, wizje człowieka:

• pozytywna - człowiek jest wolny (idealizm);

• negatywna - tu pojawia się teoria alienacji: człowiek w momencie wrastania w społeczeństwo staje się zniewolony, jest to alienacja od jego wolności (realizm, socjologizm); Marks patrzy tu na społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis (niezależna od człowieka, która go zniewala).

Wizja socjologiczna Marksa zakłada, że człowiek mimo wszystko może zrealizować się w działaniu, ale tylko w kontekście innych ludzi. Zawsze drugi człowiek nas ogranicza - człowiek jest wolny, ale jego istotę stanowi całokształt stosunków międzyludzkich.

Człowiek jest kształtowany przez przestrzeń, w której żyje - determinizm geograficzny.

Musimy posiąść wiedzę o człowieku w relacji człowiek-przyroda i człowiek-człowiek i obie rozpatrywać w historycznej zmienności, w kontekście historii (czym innym jest człowiek i jego relacja z otoczeniem w średniowieczu, a czym innym dziś).

Kluczem do zrozumienia człowieka jest działanie.

3. CHARAKTER DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO

Działania społeczne charakteryzuje:

• celowość;

• samoświadomość - działanie nieświadome (emocjonalne) nie jest zaliczane do działań społecznych; działanie świadome jest przewidywalne, celowo racjonalne;

• antycypowanie - przewidywalność;

• konsekwencja w realizowaniu pewnych programów tego działania.

Tylko przez działania możemy realizować się w szerszym kontekście poprzez:

• twórczość - aktywność,

• uczestnictwo - człowiek jest częścią całości.

4. TEORIA ALIENACJI (Praca wyobcowana)

Najważniejszą teorią Marksa jest teoria alienacji.

Alienacja to wyobcowanie z czegoś, proces, w którym wytwory pracy ludzi przeciwstawiają się swoim twórcom. Jeśli wytwory przeciwstawiają się swoim twórcom to mamy do czynienia z gospodarką towarową i własnością prywatną (kapitalizm łupieżczy).

Teoria alienacji - inspiracje:

• Św. Augustyn - koncepcja kenosis, czyli alienacja jako eksterioryzacja (pozostawienie cech boskich): w akcie kenosis Jezus jako Bóg wyzbywa się swych boskich cech, poniża i staje człowiekiem;

• Platon - koncepcja alloiosis, czyli alienacja mentalna; zachodzi w momencie ekstazy, podczas modlitwy do Boga duch odrywa się od ciała;

• Kalwin Jan - alienacja jako śmierć duchowa, odgrodzenie się od Boga;

• Rousseau Jan Jakub i Grotius Hugo - alienacja prawna, kiedy człowiek zrzeka się wolności przekazując ją umową władcy, dając mu tym samym prawo do dysponowania tą wolnością;

• Hegel Georg Wilhelm Friedrich - alienacja jako eksterioryzacja, alienacja mentalna i prawna;

• Feuerbach Ludwig - alienacja religii i zwrot ku materializmowi; człowiek ma wymiar materialny, w pewnym momencie zaczyna zadawać pytania egzystencjalne, następnie wymyśla Boga, wraz z ewolucją religii Bóg alienuje, staje się czymś obiektywnym i jest postrzegany jako twórca człowieka, choć to człowiek go stworzył;

• Bauer Bruno - religia jako opium dla ludu, służy do dominacji nad człowiekiem.

Rodzaje alienacji u Marksa:

• reifikacja - urzeczowienie, idee stają się rzeczami (Bóg staje się czymś obiektywnym i jest postrzegany jako twórca człowieka, choć to człowiek go stworzył - Durkheim i fakty społeczne jako rzeczy);

• obiektywacja - coś subiektywnego staje się obiektywne, staje się czymś niezależnym od nas;

• fetyszyzm (towarowy) - koncepcja, zgodnie z którą relacje ekonomiczne (dominacja pieniądza) skrywają rzeczywiste relacje społeczne.

Pięć rodzajów alienacji - alienacja od:

• wytworów pracy,

• procesu produkcji (wszystko łącznie z ideami),

• istoty ludzkiej, natury człowieka,

• innych ludzi,

• własnego „ja” (kryzys egzystencjalny).

5. MATERIALIZM I FUNKCJE (Ideologia niemiecka, zerwanie z istotą człowieka)

Materializm historyczny i dialektyczny to nauka o prawach rozwoju ludzkiego.

Materializm historyczny zawiera tezę o materialności, poznawalności i niezależnym istnieniu świata, o pierwotności materii i wtórności świadomości. Jest nauką o prawach rozwoju społecznego ujmującą całokształt tego rozwoju jako dialektycznego współoddziaływania człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych, prowadzących do postępowego rozwoju sił wytwórczych.

Myśliciel ma być przywódcą, ideologiem.

2. PÓŹNY MARKS - MATERIALIZM HISTORYCZNY I PRYZMAT CZYNNIKA
   EKONOMICZNEGO (Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej)

6. FORMACJE SPOŁECZNE (Kapitał, czyli nauka o gospodarowaniu jako
   nauka o stosunkach społecznych i teorii społecznej)

Formacje społeczne sprowadzają się do ekonomiki i stanowią ramy do analizy struktury i rozwoju społeczeństwa.

Marks proponuje badanie wzajemnych relacji pomiędzy jakimiś elementami społecznymi. Odrzuca czysty opis społeczeństwa w ogólności. Zakłada, że badacz ma do czynienia z wieloma społeczeństwami różniącymi się swymi elementami oraz ich wzajemnymi relacjami.

Bazą każdego społeczeństwa jest określony sposób produkcji.

Formacje społeczne Marks dzieli na:

• antyczną,

• azjatycką,

• formalną,

• burżuazyjną,

• przyszłą komunistyczną.

Formacje odnoszą się do specyficznej organizacji produkcji, która przyczynia się do rozwoju społeczeństwa - to zaś prowadzi do specyficznego rozumienia władzy (analogia z trzema stadiami u Comte'a).

7. KLASY I STRUKTURA KLAS - GŁÓWNY WKŁAD MARKSA DO WIEDZY SPOŁECZNEJ (18 Brumaire'a)

Klasy to grupy ludzi wyróżnione sytuacją ekonomiczną i interesami grupowymi oraz rolą w społecznej organizacji pracy (Marks nie podaje definicji klasy). Klasa społeczna jest zawsze definiowana przez aspekty ekonomiczne.

Stosunki produkcji to stosunki pomiędzy klasami, czyli grupami wyróżnionymi ekonomicznie. Stosunki produkcji napędzają rozwój społeczny.

Pojęcia związane z definicją klasy:

• geneza klas:

• podział pracy w komunie pierwotnej,

• rządzący-rządzeni - ludzie dominują nad innymi, bo mają odpowiednie narzędzia (np. pieniądze, władzę polityczną),

• posiadający-nieposiadający;

• świadomość klasowa - więź psychiczna, świadomość wspólnych interesów;

• struktura klasowa - dychotomiczna para posiadający-nieposiadający; jest to socjologia antagonizmu (konfliktu) społecznego; u Marksa konflikt jest zawsze dysfunkcjonalny (jedni mają zniszczyć drugich);

• klasa społeczna - pojawia się wszędzie tam, gdzie istnieje własność prywatna;

• klasa dla siebie - zorganizowana klasa społeczna charakteryzująca się wysokim stopniem świadomości klasowej, swego położenia, odrębności interesów i celów;

• klasa w sobie - niższa świadomość klasowa, rozproszona, niezorganizowana, nieświadoma swych celów i interesów.

8. MARKSA STOSUNEK DO PAŃSTWA

Państwo u Hegla to dobro, rozwój instytucji i społeczeństwo obywatelskie. Marks uważa, że państwo to osobny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku podziału pracy. Państwo to zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania innej - państwo stwarza represje. Celem rewolucji jest dyktatura proletariatu i społeczeństwo bezklasowe.

9. ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA (Ideologia niemiecka)

Świadomość społeczna to wytwór społeczny, który zależy od podłoża materialnego. Byt określa świadomość, idee kształtują się poprzez produkcję materialną. Świadomość jest więc odbiciem bytu społecznego.

Świadomość fałszywa to niezdolność rozpoznawania przez ludzi swego miejsca w procesie dziejowym - człowiek nie jest w stanie rozpoznać rzeczywistości, która go kształtuje. Odmiany fałszywej świadomości:

• fałszywa świadomość epoki - charakterystyczna dla społecznych przełomów ewolucyjnych, niewolniczego czy feudalnego;

• fałszywa świadomość klas społecznych - ograniczenia świadomości wszelkich klas społecznych poza proletariatem;

• fałszywa świadomość ideologów - szczególny przypadek wyspecjalizowanej grupy, oddzielenia teorii od polityki, pracy zmysłowej od fizycznej;

• fałszywa świadomość klasowa - poglądy nie stanowią adekwatnego ujęcia społecznej sytuacji tych, którzy je głoszą.

10. ROZWÓJ SPOŁECZNY

Materializm historyczny zmierza do wyjaśnienia rozwoju społecznego, do odkrycia jego prawidłowości (meta narracja Hegla) - nie jesteśmy jednak w stanie wskazać takich praw rozwoju. Podstawowymi elementami tego myślenia jest pozytywistyczna wiara (w to, że możemy to pojąć) i naturalizm.

Rozwojem społecznym rządzi:

• konieczność historyczna - zmiana w pewnej dziedzinie pociąga zmiany w pozostałych;

• historia jako proces historyczny - ponieważ społeczeństwo jest częścią przyrody, to w prawach przyrody należy szukać wyjaśnień dla niektórych zjawisk;

• siły napędowe procesu historycznego - postęp technologiczny, czyli zmiany procesów produkcji, nigdy nie doprowadzi według Marksa do czegoś dobrego; tylko rewolucja (przewrót w dziedzinach ideologicznych, politycznych) może coś zmienić; Marks neguje ewolucję.

11. HISTORYZM JAKO METODA - WIZJA DZIEJÓW LUDZKOŚCI

Marks czerpał inspiracje z Hegla - istnieją w historii niezmienne prawa, dzięki którym można zapobiegać złu, niesprawiedliwości społecznej. Wizja rzeczywistości u Marksa opiera się na założeniu, że człowiek to wytwór stosunków społecznych, określony w czasie historycznym.

Nauki społeczne są naukami nomotetycznymi - wykrywają prawdy ogólne (formułują prawa) poprzez abstrakcję, czyli metodę idealizacji i stopniowej konkretyzacji.

12. MARKS A SOCJOLOGOWIE XIX WIEKU

Dla innych socjologów społeczeństwo XIX wieku było nowe, zaś dla Marksa - niesprawiedliwe (burżuazja jest zła) i skazane na zagładę.

Zmiany społeczne nie polegają na zmianie świadomości, bo jest to świadomość wtórna.

Według Kołakowskiego myśl Marksa była najbardziej przemyślaną i najdoskonalszą z utopii.

Filozofia Marksa stwarza:

• niebezpieczeństwo teoretyczne - mieszanie narzędzia analizy z jej rezultatem, czyli świadomości potencjalnej z empiryczną, wiara w konstruowanie przyszłych stanów społecznych kończy się totalitaryzmami (Popper);

• niebezpieczeństwo polityczne - ziściło się komuną i państwem totalitarnym; istnieją grupy, ideolodzy, którzy wskazują, co jest świadomością klasową a co nie (Kołakowski: „Marksowi blisko do gułagu”).

PORÓWNANIE
SPENCER	MARKS
Rozwój organiczny	Rewolucja
Struktura	Polaryzacja
Ruch społeczny	Ścieranie się antagonizmów, grup my-oni
Ewolucja	Państwo to zło
Prawo do równej wolności	Instytucja to maska, fikcja
Instytucja

3. KAROL MARKS (1818-1883)

8

HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - WYKŁADY

---