Karol Marks

List do Wiery Zasulicz

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Karol Marks – List do Wiery Zasulicz (1881 rok)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 2 –

www.skfm­uw.w.pl

Karola Marksa „List do Wiery Zasulicz” stanowi 
odpowiedź   na   jej   list   z   16   lutego   1881   r.,   w 
którym m.in. pisała: „Jest Panu prawdopodobnie 
wiadoma rola, jaką Pański  «Kapitał» odgrywa w 
naszych dyskusjach nad kwestią agrarną w Rosji i 
nad   naszą   wspólnotą   wiejską...   Od   takiego   czy 
innego sposobu widzenia tej kwestii zależą nawet 
osobiste losy naszych rewolucyjnych socjalistów... 
Zrozumie   więc   Pan,   w   jakim   stopniu   interesuje 
nas   Pańskie   zdanie   w   tej   kwestii   i   jak   wielką 
przysługę   by   nam   Pan   oddał   wykładając   swoje 
poglądy  na następujące  kwestie:  jaki  los czekać 
może   naszą   wspólnotę   wiejską   i   czy   wszystkie 
kraje   świata   muszą   –   na   mocy   konieczności 
historycznej   –   przejść   przez   wszystkie   fazy 
produkcji kapitalistycznej”. List został napisany w 
języku francuskim 8 marca tegoż roku.

Podstawa   niniejszego   wydania:   Karol   Marks, 
Fryderyk Engels, „Dzieła”, tom 19, wyd. Książka i 
Wiedza, Warszawa 1972.

Karol Marks – List do Wiery Zasulicz (1881 rok)

8 marca 1881 r.

41 Maitland Park Road

London N. W.

Droga Obywatelko!
Choroba nerwów, która atakuje mnie okresowo w ciągu ostatnich dziesięciu lat, przeszkodziła mi 

odpowiedzieć   wcześniej   na   Pani   list   z   16   lutego.   Żałuję,   że   nie   mogłem   dać   Pani   krótkiego   i 
przeznaczonego do opublikowania wykładu moich poglądów na ową kwestię, z którą łaskawie zwróciła 
się Pani do mnie. Kilka miesięcy temu obiecałem już pracę na ten sam temat Komitetowi

1

 w Petersburgu. 

Wydaje mi się jednak, że wystarczy parę wierszy, by nie pozostawić Pani żadnej wątpliwości co do 
nieporozumienia w związku z moją rzekomą teorią.

Analizując genezę produkcji kapitalistycznej, powiedziałem:
„U podstaw systemu kapitalistycznego leży więc radykalne oddzielenie wytwórcy od środków 

produkcji... Podstawą całego tego procesu jest wywłaszczenie rolników. Dokonane ono zostało radykalnie 
jedynie   w   Anglii...  Ale   wszystkie   pozostałe   kraje   Europy   zachodniej   przechodzą   ten   sam   proces” 
(„Kapitał”, wyd. francuskie, str. 315

2

).

A więc „historyczna nieuchronność” tego ruchu jest  wyraźnie  ograniczona „do  krajów Europy 

zachodniej”. Na motywy tego ograniczenia wskazano w następującym ustępie rozdziału XXXII:

„Własność prywatna, oparta na własnej pracy... zostaje wyparta przez  kapitalistyczną własność 

prywatną, opartą na wyzysku pracy cudzej, na pracy najemnej” (1. c., str. 341

3

).

A więc w procesie, jaki przebiegał na Zachodzie, szło o  przekształcenie jednej formy własności 

prywatnej   w   inną   formę   własności   prywatnej.   U   rosyjskich   chłopów   trzeba   by   było,   na   odwrót, 
przekształcić ich wspólną własność we własność prywatną.

Analiza   dana   w   „Kapitale”   nie   dostarcza   zatem   dowodów   ani   za,   ani   przeciw   żywotności 

wspólnoty wiejskiej, ale specjalne badania, które w tej dziedzinie poczyniłem w oparciu o materiały 
wyszukane przeze mnie w źródłach oryginalnych, przekonały mnie, że wspólnota ta jest punktem oparcia 
dla odrodzenia społecznego Rosji; żeby mogła ona jednak spełniać taką rolę, trzeba by było najpierw 
wyeliminować owe zgubne wpływy, na jakie jest zewsząd narażona, a następnie zapewnić jej normalne 
warunki swobodnego rozwoju.

Mam zaszczyt, droga Obywatelko, dać wyraz memu całkowitemu oddaniu

Karol Marks

1

 Chodzi o Komitet Wykonawczy Narodnej Woli. – Red.

2

 Por. „Kapitał”, t. I, KiW 1951 i 1956, str. 772­774; 1970, str. 769­791; t. 23 niniejszego wydania, str. 849­851. – Red.

3

 Por. tamże, wydania 1951 i 1956, str. 822; 1970, str. 839; t. 23, str. 904. – Red.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

– 3 –

www.skfm­uw.w.pl