MARCIN LUTER A KWESTIA OBRAZÓW

1516 -

• pierwsza wypowiedź na temat sztuki religijnej; ostra krytyka luksusu i niepotrzebnych kosztów z nią związanych - z czasem ulega osłabieniu; nie ma tu jeszcze śladu przyszłych ujeć reformacyjnych;

1516 - 1518 -

• kolejne wzmianki świadczące o niechęci do sztuki religijnej; „społeczne koszty obrazów” (1518) - przede wszystkim pomoc ubogim;

• wyróżniał zakazaną adorację drzew, kamieni, zwierząt od kultu przynależnego Bogu;

• dokonał podziału:

- idolatria exterior - kult obrazów

- idolatria interior - idole, które każdy człowiek ma w sercu;

• krytyka bazyliki św. Piotra w Rzymie: wznoszony jest za cenę skóry, miesa i kości owiec papieża;

1619 - 1520 -

• „Kazanie o lichwie” - krytyka niepotrzebnych wydatków na wystrój kościoła;

• zaznacza jednak, iż pewne elementy „kościoła widzialnego” (pośrednik nie zaś przeszkoda w dotarciu do majestatu, Łaski Boga) są konieczne; należy wyznaczyć linię graniczną

1520 -

• krytyka fundacji dzieł sztuki dla uzyskania zbawienia

• „O wolności chrześcijanina” - traktat skierowany przeciw dotychczasowej praktyce wiary, także przeciwko kultowi obrazów; zwrócona przeciwko wielu wizualnym I ceremonialnym elem religii.

1522 -

• przełom w postawie Lutra; powraca on do Wittenbergii i rozpoczyna serię kazań; przejście na stronę nurtów zachowawczych. W myśl jej narodziło się wówczas rozbicie na oficjalną reformację I „radykalną reformację”

• „Kazania postne” (9-17 III) („Przeciw niebiańskim prorokom”) - krytyka obrazów i jednocześnie obrazoburców; kluczową częścią kazań był ustęp „O obrazach”; problem sztuki poruszać miał umysły i uczucia szerokich warstw, podczas gdy sprawy odpustów i kultu relikwii zejść miały na II plan;

• obrazy nie są ani dobre, ani złe - nadużycia powodowały jej ostateczne odrzucenie; myśl wywodzaca się z pojęcia adiafory w filozofii stoików;

• fundacja obrazów, jak i ich niszczenie sprzeczne z doktryną odrzucenia dobrych uczynków;

• społeczne koszty sztuki - pieniądze dla biednych czy dla podkreślenia splendoru kościoła? W niektórych miastach skonfiskowano kosztowne przedmioty liturgiczne i przeznaczono je na fundusz dla biednych i chorych;

• rozważania o obrazach analizując ustępy Pisma Św. dot. sztuki; posługuje się 4 przykładami ze ST i 2 z NT, które miały ukazać że religia żydowska, jak i pierwsi chrześc. nie zakazywali dzieł sztuki religijnej, lub też że się sami nimi posługiwali, bądź je tolerowali; (ołtarze wzniesione przez Noego i Abrahama, cherubiny na Arce Przymierza, św. Paweł na statku);

1524 -

• ponownie pojawia się temat obrazoburczy, ale w skali o wiele mniejszej, wiąże się to z działaniami Tomasza Munzera w Allstedt i Karlstadta w Orlamunde - obaj reformatorzy usiłowali na szczeblu gminy realizować utopijny model chrześc. oparty na rygorystycznym skryptualizmie;

1524 / 25 -

• określenie swego osobistego stosunku do sztuki - stwierdza że nie jest im przychylny, są bowiem przyczyną bałwochwalstwa i dają wiele okazji do nadużyć

• sprawa obrazów zaliczona do sfery wolności chrześc.; określa je jako „rzeczy zewnętrzne”

• Luter rozpoczyna od stwierdzenia, że Karlstatd kazał obrazy usunął sprzed oczu, a pozwolił im zostać w sercach;

• Podkresla rozróżnienie pomiędzy tworzeniem obrazów a oddawaniem im czci

• Luter był przekonany o prawie do istnienia sztuki religijnej, zaczął nawet formułować skromny program mecenatu i rozważać kwestie ikonografii religijnej;

• Zakres działalności sztuki religijnej: jest to program Biblii ilustrowanej; przy czym Luter preferuje wielkie cykle malowideł na ścianach i domach;

• Wyraża się o sztuce relig z dużym zaangażowaniem, chwali jej walory dydaktyczne, uznaje ja pomoc w dziele szerzenia ewangelii;

Andreas Karlstadt, 1480 - 1541

• Późniejszy antagonista Lutra w kwestii obrazów;

• Rozwój poglądów przebiegał w ścisłym powiązaniu z działalnością Lutra; walka z obrazami 1521-24- punkt szczytowy to zajścia wittenberskie 1522 i dysputa z Lutrem w 1524;

• Neguje rolę obrazów Chrystusa (traktat „O zniesieniu obrazów”);

• „Pouczenie o ślubowaniu” - potepia krótko obrazy religijne, za groźniejsze uważał idole wewnętrzne; „Czy należy postępować opieszale” - mysl natychmiastowego usuwania obrazów;

• problemy obrazów przedst. w sposób uproszczony i mało przejrzysty;

• Chce znieść i całkowicie usunąć obrazy Pisma Św.;

• Uważa, że wszystkie obrazy wzniesione przez ludzi są złe; Przeciwny praktyce kultowej - przyklękaniu, całowaniu i paleniu świec przed obrazami; jest to wg niego zło;

• Przeciwstawia się poglądom Lutra;

• Ujawnia swój strach przed obrazami; w momencie odrzucenia sacrum obraz musiał zostać zniszczony w sposób rytualny;

• krytykuje obrazy świętych i maryjne; całkowicie je pomija, gdyż służą one jako obiekty bałwochwalcze; stara się wykazać, że św. Paweł był przeciwnikiem obrazów; udowadnia to na podstawie analizy przejawów kultu, że obrazy świętych służą jako obiekty bałwochwalstwa; ostrze ataku kieruje przeciw wizerunkom św. Krzysztofa (nie sam kult);

• uczestniczył w 1522 w zajściach obrazoburczych w Wittenberdze, choć sam nie potępił stosowania przemocy przy usuwaniu obrazów;

• omawia problem ważności nakazów ST w stosunku do NT; Biblia - ST zakazuje obrazów, to więcej niż prefiguracja i zapowiedź Chrystusa; NT nie zakazuje obrazów;

• początkowo uważa za konieczne niszczenie obrazów, później zaś nie porusza kwestii ich usuwania, poza potępieniem ikonoklastów;

Ulrich Zwingli, 1484 - 1531

• przełom reformacyjny ok. 1520;

• Trójstopniowe usuwanie obrazów; I etap - zamknięcie ołtarzy, potem umieszczono prowizoryczne zasłony;

• 1523 - zaczyna interesować się kwestią obrazów;

• w obronie przed obrazoburstwem przyznawał prawo fundatorom do wycofywania zagrożonych dzieł sztuki z kościołów;

• 1518 - 1522 - nurt walki z kultem świętych i maryjnym, wcale nie prowadził do odrzucenia obrazów o tej tematyce; dopiero w 1523 pod wpływem sprawy pani Golili, jak i częstych incydentów obrazoburczych w Zurychu;

• 1523 - dysputa o zniesieniu obrazów - obrazy sprzeciwiają się Dekalogowi i osłabiają wiarę w Boga. Wystąpienie przeciwko zwłoce, jeżeli chodzi o usuwanie obrazów; nawiązanie do ST argumentów i przypomnienie działania św. Pawła w Atenach; Zwingli rozróżnia tolerancję dla zwyczajów pogan a co innego pobłażanie słabym, dla nich posągi i obrazy stanowią ogromne zagrożenie; dysputa zakończyła się uchwaleniem o zniesieniu obrazów;

• traktaty o zniesieniu obrazów (Krótki chrześc. wstęp, 1523; Odpowiedź Walentynowi Comparowi, 1524)

• Kult świętych i proroków pomniejsza chwałę Bożą - to bałwochwalstwo; kult świętych nie ma oparcia w Piśmie Św.; aluzyjnie odnosił kult św. do kultów bogów i herosów antycznych, sugerując mityczność wielu postaci św.

• „społeczne koszty sztuki” - pieniądze powinny być przeznaczone na potrzeby biednych

• dopuścił do posiadania w domach prywatnych obrazów ukazujących człowieczeństwo Jezusa; rozróżnienie między obrazami przechowywanymi w domach a w kościołach; Nie toleruje krucyfiksów; wszystko prócz witrażu i ornamentu jest bałwanem; uważa, że najgorsza jest rzeźba

• kwestia obrazów - pojecie adiafory: używane przez zwolenników Zwingliego; stosowane w ramach sztuki religijnej; praktyki bałwochwalcze i nadużycia nie dopuszczają możliwości przyznania obrazom statusu adiafory;

Jan Kalwin, 1509 - 1564

• Chrystus rozpatrywany wraz z Bogiem, nawiązuje do relacji: człowiek - Bóg; Tworzenie obrazów to nie rozumienie istoty Boga, bo Bóg jest Duchem, tak mówi Pismo Św., a twórcy sztuki chcą mu nadać ciało; Ludzie przedst. Boga są szaleńcami - odwołuje się do II przykazania - należy adorować go w duchu nie za pośrednictwem rzeczy materialnych;

• Nie poruszał sprawy usuwania obrazów, choć potępiał ikonoklazm; atakował sprawę „obrazów-ksiąg dla ubogich duchem”;

• Cała płaszczyzna kultu obrazów ustawiona jako negacja atrybutów boskości;

• Przeciwnik krucyfiksów (diabelna forma Chrystusa)

• Kościoły powinny być przystosowane do kazania; nie należy w nich umieszczać ani krucyfiksów, ani obrazów; dopuszczał pojęcie ozdoby, jeśli są zgodne z kultem i skłaniają wiernych do praktykowania świętości z pokorą i oddaniem;

• Pozostawia otwarte pole dla wyobrażeń o charakterze religijnym, starotestamentowym;

• Usunięcie dzieł sfery sakralnej

• Przeciwny epitafium, czyli upamiętniania zmarłego

• Boskość jest nie możliwa do przedstawienia obrazowego

• Zlanie się w jedno idolatrii i superstitio

Nie wiem czy to potrzebne, ale może się przydać:

RUCH WITTENBERSKI - zgromadzenie augustianów. Do głosu dochodziły elem coraz bardziej radykalne; ostre wystąpienia zakonników przeciw ofiarnemu charakterowi mszy; żądanie zniesienie celibatu, ślubów zakonnych, spowiedzi ustnej; gł. przywódcy: Karlstdadt, Zwilling; w 1522 doszło do rozruchów obrazoburczych w klasztorze augustianów w Wittenberdze, pod przewodnictwem Zwillinga. Luter początkowo popierający Ruch, uznaje, że sprawy zaszły za daleko i przeciwstawia się im. Przybywa do Witt, w czasie postu i rozpoczyna cykl kazań; podczas nielicznych ceremonii religijnych utrzymywanych w tradycyjnym charakterze dochodziło do rozmaitych gorszących incydentów; zderzały się wypadki manifestacyjnego deptania hostii. Do ruchu włączyli się erfurccy studenci; zdemolowanie drewnianego ołtarza w klasztorze franciszkanów. Była to jakby pierwsza zapowiedź późniejszych akcji obrazoburczych; w noc wigilijną doszło do ataku pospólstwa na kościół parafialny I zamkowy - zniszczono sprzęty kościelne; wydarzenia w Witt zmierzały szybko do punktu kulminacyjnego, na planie zaś pojawiły się zagadnienia prawomocności sztuki relig. 10 I doszło pod przewodem Zwillinga do obrazoburstwa w klasztorze augustianów potem 2 następne. Karlstadt nie uczestniczył w akcjach, ale udzielił im swego poparcia; ukoronowaniem procesu przemian był wydana 24 I Ordund der Stadt Wittenberg - rada miejska usankcjonowała dotychczasowe zmiany. Jeden z jej ustępów mówił, że obrazy I ołtarze w kościołach powinny zostać zniesione, w celu uniknięcia bałwochwalstwa.

---