kulturoznawstwo, rok 1
rok akademicki 2007/2008
dr Piotr Perkowski
Historia kultury (wykład)
Kontakt z prowadzącym
konsultacje: Wydział Filologiczno-Historyczny, Instytut Historii, pokój 38 (1 piętro), czwartek 16:30-17:30, piątek 15:00-16:00
e-mail: piotrperkowski@gazeta.pl
Warunki zaliczenia
Cykl wykładów zakończy się egzaminem pisemnym (testem wielokrotnego wyboru) przeprowadzonym w sesji letniej. Poza zagadnieniami poruszanymi na spotkaniach obowiązuje was także znajomość jednej z dwóch książek:
Historia życia prywatnego, t.4: Od rewolucji francuskiej do I wojny światowej, red. M. Perrot, Wrocław 1999
Historia życia prywatnego, t.5: Od I wojny światowej do naszych czasów, red. A. Prost, G. Vincent, Wrocław 2000
Tematyka wykładów
Kierunki badań historii społecznej
Prezentowany cykl wykładów dotyczyć będzie szeroko rozumianej historii społecznej. Termin ten należałoby objaśnić, szczególnie w kontekście relacji do historii politycznej, a także korespondencji nauki historycznej z innymi dziedzinami, w tym przede wszystkim z socjologią. W tle towarzyszyć nam będzie wątek „nudności historii” - dlaczego nauka historyczna bywa niekiedy wyjątkowo akademicka. Wykład dotyczyć więc będzie narzędzia, którym się posługujemy.
Życie prywatne a życie publiczne
Zadaniem wykładu jest zdefiniowanie koncepcji kultury przyświecającej cyklowi. Wykłady skupiać się będą na historii kultury Europy, ze naciskiem na wiek XIX i XX oraz rozróżnienie między sferą prywatną a sferą publiczną. W dziejach Europy interesują nas zwłaszcza te elementy szeroko rozumianej kultury życia codziennego, w których zawierałby się konflikt życia publicznego z życiem prywatnym, wzmacniany od XVI w. przez nowożytne instytucje państwowe. Pytać będziemy, jak zachowują się jednostki w sytuacji intensywnego naruszenia struktur społecznych i dotychczasowego porządku polityczno-prawnego. Wyjątkowo interesującym jest zjawisko ochrony życia prywatnego u ludzi uwikłanych w nieznoszącą publicznego sprzeciwu codzienność totalitarnego państwa. Zmierzymy się także z diagnozą zaniku sfery publicznej w kapitalizmie XX w.
Jednostka i indywidualizm
Celem wykładu jest nakreślenie przemian w pojmowaniu niezależności jednostki względem grupy społecznej, w której funkcjonuje - od kolektywistycznej koncepcji człowieka w średniowieczu, poprzez emancypację rodziny ze wspólnoty wiejskiej, aż po dwudziestowieczną emancypację jednostki i narodziny indywidualizmu oraz prawa do intymności. Gdzie leżą historyczne źródła współczesnych dążeń do maksymalnej osłony życia prywatnego?
Dom jako scena życia prywatnego
Postawimy sobie pytanie, na ile przestrzeń domu, zaprezentowana na kilku wybranych przykładach chłopskiej kurnej chaty, kamienicy i mieszkania w bloku z wielkiej płyty determinuje świadomość jego mieszkańców. Interesuje nas więc przestrzeń, w które stanowi scenę dla dynamicznej historii życia prywatnego ostatnich dwóch stuleci. Spróbujemy również wychwycić ten moment w historii Europy, gdy dom staje się mieszkaniem, a mieszkanie schronieniem. Zastanowimy się nad ewolucją przestrzeni mieszkalnej, nad jej specjalizacją - roli korytarzy, salonów, gabinetów i buduarów, sypialni, łazienek, ustępów, kuchni i pokojów dziecięcych.
Ulica jako miejsce życia publicznego
Tematyką wykładu objęte zostaną wszelkie formy życia toczącego się na ulicach miast XIX i XX. Zajmiemy się tymi postaciami, które w sposób szczególny zapisały się w historii europejskiej ulicy - mowa tu m. in. o „ulicznicach, sutenerach, chuliganach, bezdomnych i dzieciach ulicy”. Nie ma to być wcale historia sensacyjna, ale raczej refleksja nad ewolucją życia ulicznego dwóch ostatnich stuleci. Mówić także będziemy o tych miejscach, które w sposób szczególny determinowały charakter życia ulicznego, stanowiąc jego przedłużenie - o kawiarniach, nocnych lokalach i życiu nocnym mieszkańców, parkach, ogrodach i deptakach, bazarach, neonach, szyldach i wystawach.
Organizacja dnia powszedniego - praca i wypoczynek
Zastanowimy się, czy to prawda, że XIX-wieczny robotnik pracował dłużej od XX-wiecznego pracownika koorporacji. Kto pracował najciężej - chłop, robotnik fabryczny, chałupnik, najmita, inteligent czy przedsiębiorca? Interesuje nas także moment, w którym wymiar i warunki pracy człowieka zaczynają być kontrolowane i modyfikowane przez państwo. Zajmiemy się również stylami życia. Czy kobiety ze sfer wyższych nudziły się w XIX stuleciu? Spróbujemy zastanowić się, skupiając się na klasach najmniej w XX w. mobilnych, na ile zbieżne, a na ile przeciwstawne było życie codzienne robotnika fabrycznego i chłopa pracującego na roli. Zjawisko czasu wolnego, dostępnego wszystkim grupom społecznym i jednocześnie ściśle limitowanego przez instytucje władzy przynależy do wieku XX. Spędzać wolny czas aktywnie czy pasywnie, ile go właściwie jest i czemu tylu ludzi się nudzi - to pytania, które wydają się pojawiać w kulturze Europy XX w. Skupimy się również na takich innowacjach jak weekend czy wakacje i urlop, pamiętając, że czas wolny podlega często ubezwłasnowolnieniu. Wreszcie, zastanowimy się, kim bywa turysta w wieku XX.
Rewolucja w pokonywaniu przestrzeni
Jak przemieszczano się i jak przekazywano sobie informacje w XIX wieku, a jak sto lat później. Szczególnie intrygujące wydają się odpowiedzi właśnie w kontekście życia prywatnego. Wykład dotyczyć będzie nie tyle historii rewolucji technicznej i informatycznej, ile historii mentalności jednostki w obliczu zjawiska kurczenia się przestrzeni i nadmiaru informacji docierających spoza własnej, tradycyjnej grupy społecznej. Wykład dotyczyć będzie wpływu technologii transportu - od dyliżansu po samolot - na życie mieszkańców Europy XIX i XX w.
Narodziny komunikacji masowej
Trzeba postawić sobie pytanie, w jaki sposób ludzie porozumiewali się w sytuacjach codziennych u progu XIX stulecia, a jak czynią to dwieście lat później. Skupiać będziemy się na ewolucji mediów, zapoczątkowanej przez wynalazek druku, poprzez niesamowity rozwój prasy w wieku XIX, aż po informatyzację przekazu u schyłku XX stulecia. Wyjaśnimy, co rozumieć można przez pojęcia propagandy i perswazji w wieku XX. W miarę możliwości, będziemy pytać, jak media wpływały na codzienne funkcjonowanie jednostek. Porozmawiamy o praktykach cenzuralnych. Zastanowimy się również, kiedy narodziła się kultura masowa i co przez nią należy rozumieć. Opiszemy konsekwencje w życiu codziennym mieszkańca Europy pierwszej i drugiej połowy XX w. w związku z postępem technologicznym i obecnością środków masowego komunikowania się.
Przemiany seksualności
Historia seksualności jest jedną z najbardziej intymnych historii życia prywatnego, również tego toczonego w minionym stuleciu. Zadaniem wykładu będzie odpowiedź nie tyle na pytanie, „jak oni to robili”, ile raczej, dlaczego przyjemność z seksu bywała reglamentowana. Śledztwo zaczniemy od zjawiska pruderii i medykalizacji seksu w wieku XIX, po rewolucję seksualną XX w. dotyczącą pożądania heteroseksualnego i skrywanego homoerotycznego. Postaramy się również odpowiedzieć na pytania, w jaki sposób historyk kultury może wydobyć ze źródeł to, co intymne i czy napisanie intymnej historii ludzkości jest w ogóle możliwe.
Społeczna historia jedzenia
Ludzie z obrzydzeniem reagowali na zupełnie różne zachowania, zależnie od epoki, w której żyli. Moda i historia medycyny determinują zachowanie przy stole w znacznie większym stopniu niż fizjologia. Medykalizacja jedzenia zaczyna się w wieku XIX. Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób wielka polityka oraz stosunki społeczne modyfikowały sposób spożywania posiłków. Mówić będziemy, jak zmieniał się jadłospis i z czego te zmiany wynikały.
Obcy i inny w kulturze Europy
Wrogość do obcych, kojarzona z postawami w kulturze wiejskiej, ma jednak również długa historię osadzoną w przestrzeni miasta. Zastanowimy się, jakie grupy w nowożytnych i najnowszych dziejach Europy potraktować możemy jako „obcych”, a których jako „innych”. Skupiać będziemy się na obcych w kulturze Europy ostatnich dwóch stuleci, w rozumieniu Zygmunta Baumana, analizując ich funkcjonowanie w środowisku wiejskim i cywilizacji przemysłowej. Tematyką wykładu jest więc historia wykluczenia, a także historia kształtowanie nowoczesnej tożsamości poprzez poszukiwanie „kozła ofiarnego”.
Emancypacja kobiet prywatnie i publicznie
Wykład dotyczyć będzie zmian w charakterze relacji między mężczyzna a kobietą w ostatnich stuleciach - od małżeństwa przymusu lub z rozsądku do związków na odległość. Zagadnienie miłości i małżeństwa w ostatnim stuleciu podlegały raczej przemianom o rewolucyjnym niż ewolucyjnym charakterze. Naszym zadaniem będzie wychwycenie tych przemian i analiza ich więziotwórczego aspektu. Odpowiemy na pytanie, kto dzierżył władzę w rodzinie w wieku XIX, a kto w wieku XX. Głównym wątkiem wykładu będzie omówienie bardzo istotnego procesu emancypacji kobiet w sferze publicznej i prywatnej, poczynając od końca XIX w. Padnie również w kontekście historii kultury zakazane słowo „feminizm”. Należy wyjaśnić narosłe nieporozumienia - kiedy się właściwie narodził, ile miał „fal” i co to właściwie jest „radykalny feminizm”.
Męskość i ojcostwo w kulturze Europy
Mężczyzna w patriarchacie zazwyczaj bywa publicznie po prostu człowiekiem. Dlatego pisanie historii mężczyzn i męskości bywa dla historyka szczególnie trudnym wyzwaniem. Co znaczyło w historii Europy bycie „męskim”, „prawdziwym mężczyzną” itd.? Dlaczego „zły ojciec” to wynalazek dopiero XX w.? Spróbujemy, błądząc trochę po omacku, opowiedzieć historię mężczyzn bez wojen, doniosłych decyzji politycznych i tzw. wielkich postaci w tle. Z kulturowo pojmowaną męskością wiąże się niewątpliwie i historia honoru. Jak doszło do narodzin wewnętrznego przekonania w życiu prywatnym jednostki, że poza dążeniem do szczęścia i zakusami władzy do sterowania życiem ludzkim istnieje jeszcze wewnętrzny imperatyw danej społeczności, aby „bronić honoru” i „zmazywać hańbę”. Dlaczego się pojedynkowano?
Narodziny dzieciństwa i emancypacja młodzieży
Dzieciństwo traktowane jako odrębny okres życia człowieka to zjawisko w kulturze Europy stosunkowo nowe - zdaniem Pilippe'a Aries pojawiło się ono w czasach nowożytnych. Czy wcześniej nie było dzieci? Naszym zadaniem jest prześledzenie procesu indywidualizacji dziecka, a także zmiany metod wychowawczych i wyodrębnienia się rodziny nuklearnej. Historię dzieciństwa w kulturze Europy w obliczu nieobecności ojca można chyba, bez obawy o nadinterpretację, połączyć z kulturowo rozumianą historią macierzyństwa. Natomiast bycie młodym, nastolatkiem to wynalazek drugiej połowy XX w. Choć wcześniej ludzie również bywali młodzi, nie mieli świadomości wyjątkowości tego okresu w swoim życiu. Zadaniem będzie odpowiedź na pytanie, dlaczego doszło do emancypacji młodych, jak to się stało, że w pierwszej połowie XX w. młody przebierał się za dorosłego, a w drugiej połowie stulecia zamienili się rolami.
Starość i śmierć w kulturze Europy
Do obcych kultury europejskiej należą zapewne w XX w. ludzie starzy. Zadaniem wykładu jest prześledzenie, co oznacza w epoce nowożytnej i najnowszej bycie starym, kiedy wiąże się ono z autorytetem, a kiedy z izolacją. Czy w wieku XX doszło do upadku gerontokracji? Historia lęku przed śmiercią, strategii jego oswajania i izolowania ma stanowić tło dla tematyki starości. Postaramy się odpowiedzieć, kiedy zaczęliśmy umierać w szpitalach i dlaczego właściwie tak się stało. Przedstawimy okoliczności i sposoby radzenia sobie ze śmiercią, od oswajania przez zabawę, poprzez narodziny intymności śmierci aż po standaryzację umierania w zabójczym wieku XX.
4