Człowiek a środowisko naturalne
Na wstępie niniejszej pracy chciałbym wyjaśnić co rozumiemy przez pojecie: środowisko naturalne, niekiedy nazywane zamiennie środowiskiem przyrodniczym. Jest to całokształt ożywionych i nieożywionych składników przyrody, ściśle ze sobą powiązanych, otaczających organizmy żywe. W jego ramach można wyróżnić następujące elementy: budowa geologiczna, rzeźba terenu, klimat, stosunki wodne, gleba oraz organizmy żywe. Jedną z zasadniczych właściwości środowiska naturalnego jest równowaga naturalna, która zachodzi, gdy odpływ i dopływ energii i materii w przyrodzie są zrównoważone.
Składniki przyrody tworzące środowisko naturalne nie występują niezależnie od siebie. Świat roślinny i zwierzęcy jest ze sobą ściśle powiązany i uzależniony od warunków zewnętrznych. Zależy on przede wszystkim od klimatu, występowania wód, rodzaju skał w podłożu, od gleb oraz ukształtowania powierzchni ziemi. Wszystkie te czynniki wpływają wzajemnie na siebie. Występowanie gleb zależne jest od klimatu, szaty roślinnej i rodzaju skał występujących w podłożu; występowanie wód zależne jest do klimatu, przepuszczalności skał, a także pokrycia szatą roślinną, która utrzymuje wilgoć; z kolei na ukształtowanie rzeźby powierzchni wypływa szereg procesów egzo- i endogenicznych, które działają na i pod powierzchnią ziemi nieustannie przekształcając obraz naszej Planety itd. Przykładów takich interakcji jest wiele w środowisku naturalnym, które nie jest przypadkowym nagromadzeniem różnych składników, ale tworzy złożoną całość - podzielną na części. Z kolei części te w swoim funkcjonowaniu wzajemnie się przenikają i oddziaływają na siebie tworząc tzw. system sprzężeń zwrotnych. Pomiędzy poszczególnymi składnikami istnieje nie tylko współzależność, ale konieczne jest zachowanie równowagi, regulowane zresztą przez samą przyrodę. Niekiedy tą równowagę zakłóca swoją działalnością człowiek, tym samym utrudniając funkcjonowanie sobie.
Środowisko naturalne znajduje się w ciągłej interakcji, czyli wzajemnym oddziaływaniu z człowiekiem, który jest jego częścią i nie tylko zamieszkuje na Ziemi, ale przez swoja działalność wywiera na nią wielki wpływ. Jednakże niektórzy badacze twierdzą, iż to środowisko naturalne jest częścią przestrzeni człowieka, który zajmuje najważniejsze miejsce w hierarchii całego systemu przyrodniczego. Jakkolwiekby rozpatrywać problem nadrzędności i podrzędności środowisko naturalne - człowiek, faktem jest, że organizm ludzki przystosowany do warunków panujących na Ziemi, potrzebuje tlenu z powietrza do oddychania, wody, pokarmów roślinnych i zwierzęcych do życia. Wynika z tego, że otaczająca nas przyroda jest nierozłączną częścią bytu, choć ulegała i ulega zmianom pod wpływa gospodarki ludzkiej. Oddziaływanie to jednak powinno być zgodne z prawami, które rządza przyrodą i w żadnym wypadku nie może dojść do zachwiania równowagi pomiędzy poszczególnymi komponentami środowiska, jeśli byt przyrody ma być zachowany.
Działalność człowieka nie zawsze jednak sprzyja normalnemu funkcjonowaniu przyrody. Wiele jego działań jest przeprowadzanych bez znajomości istniejących współzależności pomiędzy poszczególnymi składnikami, co prowadzi do nieprzewidzianych skutków. Od dłuższego czasu dokonuje się zmian w użytkowaniu ziemi przez przekształcanie naturalnej biocenozy. Do poważnych zakłóceń w funkcjonowaniu przyrody na lądach dochodzi w wyniku przekształcania znacznych obszarów leśnych na pola uprawne. Zagrożone są tak ważne dla życia człowieka łasy równikowe i podrównikowe, będące płucami Ziemi. „Człowiek rozpoczął w znacznym stopniu wpływać na środowisko przyrodnicze, w tym na rzeźbę terenu, wraz z opanowaniem ognia. Okres intensywniejszych przeobrażeń antropogenicznych powierzchni Ziemi rozpoczął się jednak wraz z przechodzeniem od gospodarki zbieracko-myśliwsko-rybackiej do produkcyjnej, rolniczo-hodowlanej i osiadłego trybu życia. Ta zmiana sposobu gospodarowania przypada na rewolucję neolityczną, zapoczątkowaną około 10 000 lat temu na Bliskim Wschodzie, 5000 lat temu w Ameryce Środkowej i około 6000-5000 lat temu w Europie Środkowej. Wśród wielu procesów gospodarczych ogromną rolę odegrała trzebież lasów w celu zdobycia budulca, opału oraz wolnych przestrzeni gruntu pod uprawę, przeprowadzana najczęściej metodą żarową. Lasy, które około 5000 lat temu porastały np. obszar Chin, na północ od rzeki Jangcy, obecnie nie istnieją. Na całej kuli ziemskiej powierzchnia zalesiona zmniejszyła się z 7,2 mld ha przed kilkuset laty do około 4 mld ha obecnie” (R. K. Borówka, 2001).
Rozwój przemysłu wydobywczego powoduje powstawanie wyrobisk i usypywanie sztucznych wzniesień w postaci hałd, które nie tylko zmieniają krajobraz, ale nie zagospodarowane zatruwają środowisko. „Potężny czynnik przeobrażeń rzeźby stanowi eksploatacja bogactw naturalnych, zwłaszcza na obszarze o rozwiniętym górnictwie odkrywkowym, którego efektem morfologicznym są rozległe i głębokie wyrobiska, dodatkowo zakłócające warunki hydrograficzne i hydrogeologiczne otaczającego obszaru. W ich sąsiedztwie rozciągają się potężne hałdy odpadów komunalnych” (R. K. Borówka, 2001). Dymiące kominy fabryk i elektrowni wydzielają do atmosfery pyły i trujące gazy, a ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do rzek stwarzają zagrożenie bytu człowieka. Odczuwalny jest dzisiaj brak wody pitnej w wielu regionach świata, powietrze na wielu obszarach, zwłaszcza w ośrodkach zurbanizowanych i uprzemysłowionych, jest silnie zanieczyszczone. Przejawem tego są powszednie już opady „kwaśnych deszczów”. W rolnictwie niewłaściwa orka powoduje niszczenie i spłukiwanie gleby, wody opadowe zbyt gwałtownie spływają po stokach pozbawionych lasów i stają się przyczyną powodzi.
Działalność człowieka najbardziej zaznacza się w litosferze - zewnętrznej, sztywnej powłoce Ziemi obejmującej skorupę ziemską i górną część płaszcza ziemskiego, czyli najbliższa człowiekowi część globu ziemskiego, w której żyje. Polega ona na zmianie naturalnej rzeźby powierzchni Ziemi. Porównując oddziaływanie człowieka na rzeźbę powierzchni Ziemi ze zmianami, jakie wywołują siły natury, można powiedzieć, że jest ono niewielkie. Człowiek nie uformował pasm górskich ani nie doprowadził do ich zrównania. Nie zdołał ukształtować wielkich równin, jak również nie wytworzył rozległych płaskowyżów. Wykazał się jednak niezwykłą umiejętnością świadomego oddziaływania na otaczające środowisko naturalne. Już dawno przestał być istotą całkowicie zdeterminowaną przez swoje otoczenie przyrodnicze. Porównując krótki czas aktywności antropogenicznej z trwaniem procesów naturalnych, trzeba stwierdzić, że człowiek stał się potężnym czynnikiem rzeźbotwórczym. Jego wpływ na rozwój rzeźby miał i nadal ma charakter bezpośredni oraz pośredni. W pierwszym wypadku powstają formy, które są wprost związane z działalnością gospodarczą, w drugim naturalne procesy morfologiczne są wywołane, kierowane bądź przyspieszane działaniami ludzkimi. „Największe przeobrażenia antropogeniczne powierzchni terenu są związane z pracami budowlanymi, jak budowa miast i osiedli, zakładów przemysłowych oraz sieci komunikacyjnych: autostrad czy innych dróg, lotnisk bądź linii kolejowych” (R. K. Borówka, 2001).
Wszystkie zmiany środowiska naturalnego w wyniku oddziaływania człowieka sprawiają, że różnie się ono sprawiają, od tego środowiska naturalnego, jakie wynikałoby z samych warunków przyrodniczych. Nie wszędzie zmiany wywołane przez człowieka są jednakowo duże. Są jeszcze obszary, gdzie przyroda żyje własnym życiem, lecz i tam docierają już negatywne skutki działalności człowieka. Zanieczyszczenia atmosfery rozchodzą się po całej powierzchni Ziemi, różne szkodliwe substancje powiększają swój zasięg oddziaływania i docierają nawet do najdalszych zakątków świata. Objęły już całą powierzchnię Wszechoceanu. Na wody opadają różne zanieczyszczenia z powietrza, rzeki nieustannie składają w nich swój trujący ładunek. Sytuację jeszcze pogłębiają lokalne katastrofy ekologiczne powodujące dodatkowo skażenie mórz i oceanów. Kumulują się zanieczyszczenia i skażenia, których obecność zaznacza się w świecie zwierząt i roślin. Jest to wielkim problemem w odniesieniu do ilości i jakości żywności.
Na Ziemi żyje coraz więcej ludzi i mają oni wzrastające potrzeby, przy ograniczonych możliwościach surowcowych. W tej sytuacji konieczna jest właściwa gospodarka, umiejętne i racjonalne wykorzystywanie zasobów środowiska naturalnego, ochrona biosfery, powietrza i wód. Tymi problemami zajmują się obecnie uczeni na całym świecie. Organizuje się konferencje, których celem jest ustalenie wspólnych zadań idących w kierunku ochrony przyrody. Zakłady przemysłowe są zobowiązane do stosowania filtrów na kominy, budowy oczyszczalni ścieków i zagospodarowania zdewastowanych terenów. Poczynania w tym kierunku muszą jednak zostać zwiększone, aby całkowicie zlikwidować negatywne skutki działalności człowieka.
Blaise Pascal stwierdził „Człowiek jest tylko trzciną, najsłabszą w przyrodzie, ale trzciną myślącą...”. Jednakże obserwując szkody jakie człowiek wyrządził w środowisku naturalnym swoja krótką egzystencją w nim, zastanawiamy się czy stwierdzenie B. Pascala jest prawdziwe a człowiek jest rzeczywiście istotą myślącą. Choć z drugiej strony ludzkość dopiero teraz zaczyna rozumieć skale szkód jakie uczyniła w środowisku naturalnym poprzez niewłaściwe gospodarowanie zasobami naturalnymi oraz rozwój gospodarczy kosztem przyrody. Dopiero ówczesne społeczeństwo dostrzega błędy w postępowaniu poprzednich pokoleń. Dopiero dziś zauważamy do jakich dewastacji środowiska naturalnego dopuściliśmy się swoją egzystencją na naszej planecie, oraz próbujemy je zahamować i zniwelować. Dopiero teraz nasze gospodarowanie zasobami naturalnymi zaczyna być oparte na zasadach zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju), w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie. Zrównoważony rozwój zakłada odpowiednie i świadomie ukształtowane relacje pomiędzy wzrostem gospodarczym, dbałością o środowisko (nie tylko przyrodnicze, ale także sztuczne - wytworzone przez człowieka) oraz zdrowiem człowieka. Szkoda tylko, że nasz negatywny wpływ na środowisko naturalne zauważyliśmy dopiero po wyrządzonej w nim szkodzie. „Gdyby bieg czasu został przyspieszony 4500 mln razy i cała historia naszej planety skróciłaby się wówczas do jednego roku to najwyższa forma człowiekowatych - homo sapiens pojawiła się w ostatniej godzinie roku. Czas ten wystarczył człowiekowi, aby zasiedlić Ziemię i wziąć ją w posiadanie” (W. Mizerski, 2004).
Literatura:
Borówka R. K., 2001, „Nasza Ziemia - Budowa Ziemi bez tajemnic”, Wyd. Kurpisz, Poznań;
Mizerski W.,2004, „Geologia dynamiczna dla geografów”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa