Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku

Kwalifikacyjne Studia Podyplomowe

w zakresie

pedagogiki korekcyjno - kompensacyjnej z logopedią szkolną

mgr Anna Magdalena Mróz

nr albumu: 3939/P/2002

Schematyczny przebieg terapii zaburzonej głoski [z]

Praca wykonana w celu ukończenia

kwalifikacyjnych studiów

podyplomowych w zakresie

pedagogiki korekcyjno - kompensacyjnej

z logopedią szkolną

Promotor: dr Katarzyna Bieńkowska - Robak

Recenzent: dr Barbara Marcinkowska

Płock 2003

SPIS TREŚCI

WSTĘP .............................................................................................................. 3

ROZDZIAŁ I.

ĆWICZENIA ODDECHOWE .......................................................................... 5

1. Ćwiczenia mobilizujące aparat oddechowy ........................................ 6

2. Ćwiczenia dotyczące głoski [z] ........................................................... 7

3. Ćwiczenia brzuszno - przeponowe ...................................................... 8

ROZDZIAŁ II.

ĆWICZENIA FONACYJNE ............................................................................ 9

ROZDZIAŁ III.

ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO .......................................... 12

1. Ćwiczenia ogólne .............................................................................. 12

2. Ćwiczenia przygotowujące do wymowy głoski [z] .......................... 14

ROZDZIAŁ IV.

ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE RUCHOME

NARZĄDY ARTYKULACYJNE .................................................................. 17

1. Ćwiczenia ogólne .............................................................................. 17

2. Specyficzne ćwiczenia narządów mowy

związane z artykulacją głoski [z] ...................................................... 22

ROZDZIAŁ V.

ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE ............................................................... 24

1. Wywołanie głoski [z] ........................................................................ 24

2. Utrwalenie głoski [z] ......................................................................... 32

ZAKOŃCZENIE ............................................................................................ 70

BIBLIOGRAFIA ............................................................................................ 71

WSTĘP

Od dawna wiadomo, że jedną z poważniejszych przyczyn trudności

i niepowodzeń szkolnych są zaburzenia procesu porozumiewania się językowego słownego i pisemnego. Nie zdawano sobie jednak w pełni sprawy ani z ich istoty i zasięgu, ani też w konsekwencji ze społecznej wagi tych zaburzeń.

Wokół dzieci przejawiających tego typu zaburzenia wytwarza się nieprzychylna atmosfera. Uznaje się je najczęściej za zdolne, ale leniwe lub też za upośledzone. W rezultacie, obok wspomnianych wyżej trudności, pojawia się wraz z nimi pewna nerwowość oraz różnorodne komplikacje wychowawcze.

Nowoczesna szkoła nie może, oczywiście, przejść nad tym do porządku dziennego.

Niniejsza praca dotyczy przebiegu terapii zaburzonej głoski [z].

W procesie rozwoju mowy dziecka głoska ta pojawia się około trzeciego roku życia. Ze względu na sposób artykulacji zalicza się ją do głosek przedniojęzykowo - zębowych, zaś ze względu na stopień zbliżenia narządów artykulacyjnych - do głosek szczelinowych. Ponadto należy ona również

do grupy głosek dentalizowanych, ponieważ charakteryzuje ją zbliżenie do siebie siekaczy szczęki górnej i żuchwy oraz przepływ skoncentrowanego strumienia powietrza przez jamę ustną w środkowej płaszczyźnie języka. Jest ona także głoską syczącą - ze względu na cechy brzmieniowe; trwałą, ponieważ można przedłużać jej wymowę oraz dźwięczną, gdyż powstaje przy udziale wiązadeł głosowych.

Najczęstszymi przyczynami nieprawidłowej wymowy głoski [z] są:

• wady słuchu;

• zaburzenia słuchu fonematycznego;

• organiczne uszkodzenia w jamie gardłowo - nosowej;

• uszkodzenia anatomiczne i funkcjonalne języka i warg;

• uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego;

• anomalie szczęk i zgryzu;

• wrodzona nieprawidłowość języka;

• dziedziczność, naśladownictwo;

• zaburzenia kinetyczno - kinestetyczne;

• zaburzenia emocjonalne;

• zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi (Komornicka E., 1999, s. 4 - 5).

Wadę wymowy (dyslalię) polegającą na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych, w tym głoski [z], określa się mianem sygmatyzmu albo seplenienia. Zastępowanie (substytucja) głoski [z] przez inną głoskę nazywa się parasygmatyzmem, zaś opuszczanie jej w wyrazach - mogisygmatyzmem. Natomiast sygmatyzm właściwy dotyczy zniekształcania lub inaczej deformacji głosek dentalizowanych. Do podstawowych rodzajów sygmatyzmu właściwego zalicza się: seplenienie wargowo - zębowe, międzyzębowe, boczne, nosowe,

a także krtaniowe.

Terapia zaburzonej głoski [z] obejmować będzie całość czynności mających na celu usunięcie zaburzenia mowy, a ściślej złagodzenie skutków tego zaburzenia u dzieci czy też osób dorosłych (Rodak H., 1997, s. 11).

Przebiega ona według pewnego ustalonego schematu uwzględniającego:

• ćwiczenia oddechowe;

• ćwiczenia fonacyjne;

• ćwiczenia słuchu fonematycznego;

• ćwiczenia usprawniające ruchome narządy artykulacyjne;

• ćwiczenia artykulacyjne.

Poszczególne rozdziały tej pracy, ułożone zgodnie z powyższym schematem, ilustrują przebieg terapii zaburzonej głoski [z]. Część podanych ćwiczeń (opartych na literaturze lub samodzielnie opracowanych) jest ogólna, a część specyficzna, związana ściśle z tematem pracy.

1. ĆWICZENIA ODDECHOWE

Aparat oddechowy jest jednym z trzech narządów służących do

produkowania dźwięków mowy. Wytwarza on strumień powietrza niezbędny do ich powstawania. Czynność mówienia jest nierozerwalnie związana z oddychaniem. Na każdy akt oddechowy przypadają dwie fazy: wdech oraz wydech. W trakcie mówienia zużytkowujemy powietrze wydechowe. Wszystkie głoski w języku polskim są bowiem głoskami ekspiracyjnymi, to znaczy że powstają właśnie na wydechu.

Prawidłowe oddychanie stanowi podstawę dobrej wymowy, a nade wszystko silnego i dobrze postawionego głosu. U niektórych dzieci można jednak zaobserwować nieprawidłowość tego procesu. Stąd też tak ważne są ćwiczenia oddechowe.

Wyróżnia się następujące cele ćwiczeń oddechowych:

• usprawnianie aparatu oddechowego;

• zwiększanie pojemności płuc;

• kształtowanie prawidłowych ruchów przepony;

• nauka ekonomicznego zużywania powietrza w trakcie mówienia;

• różnicowanie faz oddychania (wdech - wydech);

• wydłużanie fazy wydechowej (Sachajska E., 1981, s. 25).

Aby ćwiczenia te mogły spełnić swój cel, należy je przeprowadzać na

otwartej przestrzeni i w odpowiednich warunkach atmosferycznych. Jeżeli natomiast odbywają się w pomieszczeniu zamkniętym, to koniecznie przy otwartych oknach.

Ćwiczenia oddechowe można podzielić na trzy grupy:

• ćwiczenia mobilizujące aparat oddechowy;

• ćwiczenia dotyczące konkretnej głoski;

• ćwiczenia brzuszno - przeponowe.

Poniżej przedstawiam przykładowe ćwiczenia dla poszczególnych grup

ćwiczeń oddechowych. (Źródło: Sachajska E., 1981; Demel G., 1983).

ĆWICZENIA MOBILIZUJĄCE APARAT ODDECHOWY

• zabawa „Wąchanie kwiatów”

Dziecko wciąga powietrze nosem i równie powoli, aby jak najdłużej zapamiętać zapach kwiatów (prawdziwych lub z bibuły), robi wydech;

• zabawa „Wesołe wiatraczki”

Dziecko na sygnał przybliża do ust wiatraczek i mocno dmucha, po czym wyciąga przed siebie rękę z kręcącym się wiatraczkiem;

• zdmuchiwanie kawałka papieru lub watki z gładkiej powierzchni;

• zdmuchiwanie skrawków papieru lub kulek waty z chropowatej powierzchni;

• wydmuchiwanie kawałków papieru lub kulek waty z gładkiej bądź chropowatej powierzchni za pomocą słomki;

• dmuchanie na piłeczkę ping - pongową (można przeprowadzić w formie zabawy „Mecz piłki ping - pongowej”);

• dmuchanie na łódkę wykonaną z papieru (w misce z wodą) - można zorganizować w postaci zabawy „Wyścig łódek”;

• dmuchanie na watkę lub piórko tak, aby wzniosły się jak najwyżej;

• dmuchanie na watkę lub piórko w parach

Dzieci dobrane parami stoją naprzeciwko siebie i „podają” sobie watkę lub piórko dmuchając na nie;

• dmuchanie na skrawek papieru lub kulkę waty w parach - jak wyżej, ale dzieci siedzą naprzeciwko siebie przy stoliku;

• zabawa „Balonik”

Dziecko naśladuje nadmuchiwanie balonu lub faktycznie go nadmuchuje (równomierny i jednostajny wydech);

• wypuszczanie powietrza z balonika, piłki itp.;

• dmuchanie na zawieszone na różnej długości nitkach kulki waty;

• przenoszenie za pomocą słomki kawałków papieru lub kulek waty

Dziecko zasysa (wdech) skrawek papieru lub kulkę waty i przenosi ją w wyznaczone obok miejsce (wydech);

• nabieranie powietrza do buzi i przesuwanie go w lewo i w prawo;

• chłodzenie gorącej zupy na talerzu

Dziecko układa ręce na kształt głębokiego talerza i dmucha ciągłym strumieniem;

• zdmuchiwanie mlecza (dmuchawca);

• odtajanie zamarzniętej szyby - przeciągłe, długie chuchanie;

• chuchanie na ręce, bo zmarzły.

Ponadto ćwiczenia oddechowe można łączyć z ruchami rąk i tułowia,

dzięki czemu oddychanie pogłębia się, zwiększa się również pojemność płuc. Należy jednak przy tym pamiętać, że wszelkiemu prostowaniu zawsze towarzyszy wdech, zaś skłonowi czy skrętowi - wydech. Do ćwiczeń tego typu zaliczymy np. koszenie trawy, sianie zboża, zrywanie owoców z wysokiego drzewa itp.

ĆWICZENIA DOTYCZĄCE GŁOSKI [z]

• dmuchanie na płomień świecy w taki sposób, by płomień wyginał się, ale nie gasł;

• dmuchanie na pasek papieru tak, aby w czasie wydechu był on wychylony przez cały czas pod jednakowym kątem;

• puszczanie baniek mydlanych tak, by powstawały piękne, mieniące się, duże kule.

We wszystkich tych ćwiczeniach następuje wydłużenie fazy wydechowej.

Wydech musi być powolny, równomierny i długi, co jest związane z prawidłowym wybrzmiewaniem głoski [z], która jest głoską trwałą (można ją przedłużać dowolnie długo). Dodatkowo trzecie ćwiczenie (bańki mydlane) powoduje płaskie ułożenie języka. Słomka leży na języku, a nie pod nim. Jednocześnie przyczynia się ona do powstania w linii środkowej języka wąskiej rynienki (tzw. rowek języka), przez którą przechodzi powietrze wydechowe podczas artykulacji głoski [z].

ĆWICZENIA BRZUSZNO - PRZEPONOWE

• zabawa „Huśtanie ulubionej zabawki”

Dziecko leży płasko na kocu lub materacu. Na jego brzuchu umieszczamy cienką książkę w sztywnych okładkach, a na niej ulubioną zabawkę dziecka. W czasie wdechu zabawka unosi się do góry, przy wydechu - opada (wdech i wydech muszą być powolne i równomierne, z chwilowym zatrzymaniem powietrza, aby zabawka nie spadła z huśtawki);

• dziecko leży na kocu, a na jego brzuchu logopeda lub samo dziecko kładzie jedną rękę, zaś drugą na klatce piersiowej. W czasie wdechu ręka leżąca na brzuchu unosi się znacznie wyżej niż druga;

• śmiech: wesoły, beztroski, gwałtowny, cichy, lekki, tłumiony;

• naśladowanie śmiechu różnych ludzi:

• staruszki: he - he - he;

• kobiety - jasny: ha - ha - ha;

• mężczyzny - tubalny, rubaszny: ho - ho - ho;

• dziewczynki - piskliwy, chichotliwy: hi - hi - hi;

• chłopca - wesoły, hałaśliwy: ha - ha - ha.

1. ĆWICZENIA FONACYJNE

Aparat fonacyjny stanowi drugi, po aparacie oddechowym, z trzech

narządów służących wytwarzaniu dźwięków mowy. Fonacja (z greckiego - dźwięk, głos) oznacza zdolność do wydawania głosu i do posługiwania się nim. W związku z tym ćwiczenia fonacyjne określa się również mianem ćwiczeń głosowych. Wprowadza się je dopiero po przeprowadzeniu ćwiczeń oddechowych. W trakcie fonacji, czyli wytwarzania głosu przez człowieka, powietrze wbiega do krtani i przy wydechu pobudza do drgań wiązadła głosowe. Otwór pomiędzy wiązadłami nazywamy głośnią. Dla narządu głosowego najlepiej jest, gdy fonacja zaczyna się od łagodnego zbliżenia się do siebie wiązadeł głosowych tak, aby mogły one swobodnie drgać w płaszczyźnie poziomej.

Ćwiczenia fonacyjne mają na celu:

• ustalenie wysokości głosu odpowiedniego dla danej osoby;

• wykształcenie umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu (głośności) w czasie mówienia.

Nie powinny one trwać zbyt długo, aby nie powodowały zmęczenia

mięśni krtani i przeciążenia wiązadeł głosowych, które powinny zwierać się powoli powodując miękkie nastawienie głosu.

Ćwiczenia głosowe przeprowadza się głównie na spółgłoskach nosowych: m, n oraz samogłoskach: a, o, e, u, i, y. Powtarza się je wielokrotnie w różnym tempie i schemacie łącząc je w sylaby. Należy przy tym zachować kolejność występowania samogłosek, podaną powyżej, która będzie nam towarzyszyć w niezmienionej formie w dalszych etapach terapii zaburzonej głoski.

Oto przykładowe ćwiczenia fonacyjne (źródło: Sachajska E., 1981; Styczek I., 1979)

• ciche mruczenie przez nos (przedłużona wymowa spółgłoski m)

Zabawa „Wiosna i misie”

Dzieci - misie siedzą skulone na podłodze i mocno śpią. Dziecko - wiosna podchodzi do każdego i dotyka pałeczką jego ramienia. Obudzone ze snu dziecko - miś przeciąga się i cicho mruczy (przedłużona wymowa spółgłoski m). Przesuwa jednocześnie palcami po wargach i skrzydełkach nosa wyczuwając ich drgania. Gdy dziecko - wiosna odchodzi, misie znowu zapadają w głęboki sen.

Ćwiczenie to przyczynia się do właściwego ustawienia głosu. Należy powtórzyć je kilkakrotnie.

• długie wymawianie kolejnych samogłosek - każdej oddzielnie: a, o, e, u, i, y;

• kilkakrotne powtarzanie tej samej głoski: aaa, ooo, eee, uuu, iii, yyy

Zabawa „Śpij laleczko”

Dzieci kołyszą swoje laleczki śpiewając im: aaa. Następnie prowadzący mówi, że laleczka nie chce spać. Wówczas dzieci naśladują płacz lalki: uuu. Nauczyciel podpowiada, że trzeba dalej usypiać laleczki, co dzieci wyrażają głosem: aaa. Prowadzący stwierdza jednak, że lale dalej płaczą - dzieci zawodzą: uuu. Zapowiada też, że przyszedł pajacyk, który dziwi się, że lalki płaczą - dzieci obrazują to zdziwienie mówiąc: ooo. Laleczki na chwilę milkną, po czym znów płaczą: uuu, a dzieci je kołyszą: aaa. Nauczyciel mówi, że płacz lalek usłyszał koziołek, który przyszedł i śpiewa im kołysankę: eee, ale lale dalej płaczą: uuu, a dzieci śpiewają im: aaa. Prowadzący zapowiada, że w odwiedziny do lalek przyszła myszka, która stara się je uciszyć: iii. Jednak lalki płaczą w dalszym ciągu: uuu, zaś dzieci śpiewają im kołysankę: aaa. Ostatnim gościem laleczek jest małpka, która martwi się, dlaczego lale płaczą: yyy. Lalki płaczą jeszcze chwilę: uuu, dzieci kołyszą je: aaa i w końcu lalki zasypiają.

• wielokrotne powtarzanie danej samogłoski na przemian: płynnie i rytmicznie, wolno i szybko itp.

Zabawa „Głoska A na wycieczce”

Nauczycielka opowiada dzieciom, że głoska A wybiera się na wycieczkę. Początkowo jedzie autokarem po wyasfaltowanej szosie, co dzieci odzwierciedlają wypowiadając płynnie i długo: aaaaa. Następnie wysiada i zaczyna maszerować - rytmiczna wymowa: a a a a a. Głoska A dociera do brzegu rzeki, gdzie czeka na nią łódka. Wsiada do niej i płynie - płynne wybrzmiewanie: aaaaa. Po pewnym czasie łódka przybija do brzegu, głoska A przesiada się na konika i jedzie - najpierw powoli: a a a a a (w rytm marszu, długie przerwy), potem konik biegnie szybko: a a a a a. Dojeżdża do wysokiej góry, wsiada do samolotu, który przenosi ją nad wysokim szczytem - płynne: aaaaa. U podnóża góry czeka na nią samochód osobowy, który przewozi ją do domu.

W zabawie tej można przećwiczyć kolejne samogłoski. Z czasem można łączyć wymowę dwóch samogłosek, np. „Przyjaciółki A i O na wycieczce”. Przebieg zabawy będzie taki sam, a każdą głoskę wymawia się oddzielnie: aaaaa, eeeee, a a a a a, e e e e e itd.

• wielokrotne powtarzanie samogłosek z różnicowaniem natężenia głosu

Zabawa „Echo”

Nauczycielka może nawiązać do wycieczki do lasu lub w góry, gdzie dzieci miały możność usłyszenia echa. Dzieci wołają głośno poszczególne głoski i powtarzają je ciszej - jak echo: a (głośno) - a (cicho), o (głośno) - o (cicho) itd.

• łączenie wymowy samogłosek ze spółgłoskami nosowymi: m, n

ma, mo, me, mu, mi, my am, om, em, um, im, ym

na, no, ne, nu, ni, ny an, on, en, un, in, yn

Można tutaj zastosować zarówno zabawę na temat wycieczki głoski A, przy czym zamiast samogłoski dzieci będą powtarzać grupę głosek, jak również zabawę „Echo” zastępując samogłoski daną sylabą.

2. ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO

Słuch fonematyczny, zwany również słuchem fonemowym, to zdolność

precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy. Dziecko powinno wyodrębniać z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, zaś w sylabach - głoski. Ponadto winno także uchwycić kolejność głosek w wyrazie oraz różnicować głoski opozycyjne (np. dźwięczne i bezdźwięczne). Zatem jednostką różnicującą w przypadku słuchu fonematycznego jest fonem (głoska - dźwiękowy odpowiednik fonemu). Nieróżnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne zakłócenia w procesie komunikacji słownej i to zarówno w odbiorze, jak również przekazywaniu informacji.

Słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny i niezamierzony. W przypadku dzieci mających trudności ze słuchowym różnicowaniem głosek prowadzi się ćwiczenia słuchu fonemowego. Są one niezbędne w korekcji wymowy osób z zaburzeniami słuchu fonematycznego. Ćwiczy się tylko te głoski, które nie są identyfikowane słuchem.

ĆWICZENIA OGÓLNE

W celu wprowadzenia ćwiczeń słuchu fonematycznego należy przeprowadzić najpierw kilka zabaw bazujących na funkcjonowaniu słuchu fizycznego (wrażliwość na fale dźwiękowe) i muzycznego (różnicowanie wysokości dźwięków):

• rozpoznawanie odgłosu darcia papieru, stukania wysypywanych klocków, szumu wody itp.;

• wskazywanie źródła dźwięku;

• chodzenie za głosem;

• rozpoznawanie barwy dźwięków różnych instrumentów muzycznych (Sachajska E., 1981, s. 59);

• różnicowanie i naśladowanie głosów zwierząt;

• rozpoznawanie głosu, szmeru i źródła dźwięku, miejsca, kierunku, odległości, ilości dźwięków: dużo - mało, głośności: głośno - cicho

(Demel G., 1983, s. 20).

Kiedy dziecko potrafi te ćwiczenia wykonać, przechodzimy do ćwiczeń rozróżniających głoski mowy polskiej (początkowo w izolacji). Zaczynamy od różnicowania samogłosek, które dzieci z reguły wymawiają prawidłowo.

Ćwiczenia w różnicowaniu głosek opozycyjnych (Sachajska E., 1981)

• zabawa „Pan Pytalski”

Nauczyciel opowiada dzieciom, że był sobie Pan Pytalski, który przyjaźnił się z 6 głoskami: A, O, E, U, I, Y. Pewnego razu spotkał głoskę A, która zaprosiła go na niedzielę na herbatę. Gdy nadeszła niedziela, Pan Pytalski był w kłopocie, bo zapomniał, która głoska go zaprosiła. Przyszedł więc do dzieci i poprosił, by mu pomogły. Pan Pytalski wymieniał wszystkie imiona głosek, a dzieci klaskały, gdy wymówił imię tej, do której miał udać się z wizytą.

Nauczyciel wymienia głoski, a dziecko klaszcze, gdy usłyszy głoskę a.

Podobne zabawy przeprowadza się z pozostałymi głoskami.

Po kilkakrotnych powtórzeniach, jeśli reakcje są prawidłowe, należy przeprowadzać ćwiczenia ze spółgłoskami opozycyjnymi.

• kilkakrotne powtarzanie jednej głoski, potem drugiej, np. š š š š š s s s s s - dziecko klaszcze, gdy usłyszy głoskę š;

• wypowiadanie głosek z regularną zmianą ich występowania, np. š s š s š oraz w różnej kolejności, np. š š s š s s - dziecko reaguje jak wyżej;

• zabawa „Gaszenie pożaru”

Nauczyciel wprowadza w tematykę możliwości powstania pożaru i opowiada historyjkę, jak to pewnego razu u pana Antoniego wybuchł pożar:

• woda szumi: ššššš - dziecko klaszcze w ręce,

• płomienie syczą: sssss - dziecko opuszcza ręce.

Ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej (Sachajska E., 1981)

• wyodrębnianie wyrazów w zdaniu;

• podział wyrazów na sylaby;

• wyodrębnianie głosek w wyrazach.

We wszystkich tych ćwiczeniach zadaniem dziecka jest klasnąć tyle razy,

ile jest wyrazów w zdaniu, sylab czy też głosek w wyrazie. Może również uderzyć w blat stołu, włożyć klocki do pudełka itp. W ramach ćwiczeń z sylabami dziecko powinno wyróżnić pierwszą i ostatnią sylabę, a także wyszukiwać wyrazy z określoną sylabą - klaskać, gdy usłyszy wyraz zawierający daną sylabę. Natomiast w zakresie ćwiczeń związanych z wyodrębnianiem głosek dziecko może wyszukiwać przedmioty (obrazki) zaczynające się daną głoską.

ĆWICZENIA PRZYGOTOWUJĄCE DO WYMOWY GŁOSKI [z]

(Źródło: Styczek I., 1979; Sachajska E., 1981; Wójtowicz J., 1993)

• logopeda wymawia wielokrotnie głoskę [z], której dziecko nie rozróżnia, a następnie głoskę opozycyjną - bezdźwięczną [s].

Spółgłoski należy wymawiać uważnie, w izolacji, nie dodając samogłoski, np. y, aby nie powstała sylaba:

z, z, z, z, z, z, z, z - s, s, s, s, s, s, s, s,

W trakcie wypowiadania głoski [z] logopeda przykłada dłoń dziecka do swojej krtani.

• logopeda wymawia ćwiczone głoski w różnej kolejności, a dziecko wskazuje na krtań, gdy usłyszy spółgłoskę dźwięczną:

z, s, z, z, s, s, s, z, s, z, z, s, z, s, s

• logopeda wymawia głoski w sylabach , a dziecko podnosi lizak z narysowaną prostą kreską, gdy słyszy [s] i z linią falistą, gdy słyszy [z]:

za, sa, sa, za, sa, za, za, sa, za, za, za

• logopeda podaje pary wyrazów, a dziecko wykonuje ustaloną czynność (klaszcze, tupie nogą, wkłada klocek do pudełka...), gdy usłyszy wyraz z głoską [z]

koza - kosa zero - ksero

sad - zad zuch - słuch

złota - słota syta - Zyta

• zabawa „Miś bawi się razem z nami”

Dziecko trzyma w ręce lizak, na którego jednej stronie jest naklejony miś, a na drugiej - kolorowy papier. Nauczyciel wymienia słowa, zaś dziecko unosi misia wtedy, gdy:

• wyraz rozpoczyna się głoską [z]:

zając, dom, zupa, zegar, drzewo, zeszyt, lalka, piórnik, zamek, sałata, zabawka

• wyraz zawiera głoskę [z] w śródgłosie:

brzoza, koza, lampa, lizak, stół, szafa, wazon, dywan, prezent, serce, wózek

• zabawa „Pokaż, co słyszysz”

Logopeda wymawia nazwy przedmiotów znajdujących się na obrazkach, a dziecko wyszukuje właściwy obrazek

• logopeda podaje zestaw wyrazów, a dziecko wskazuje tylko ten obrazek, który ilustruje przedmiot, którego nazwa zawiera głoskę [z];

• dziecko dobiera obrazki parami tak, aby nazwy zilustrowanych przedmiotów rymowały się (lizak - pisak,

zebra - żebra,

zegarek - kanarek)

• zabawa „Gramy w słowa”

Logopeda przygotowuje loteryjkę składającą się z 16 obrazków, których nazwy rozpoczynają się od głosek: [z], [s], [š], [ž], np.

zamek, zegar, zając, zebra; sowa, serce, samolot, sanki;

szafa, szalik, szyszka, szuflada; żaba, żołnierz, żarówka, żyrafa

Tasuje obrazki i rozdaje po 4 grającym dwóm uczestnikom. Reszta obrazków leży na stole. Grający dobierają obrazki parami tak, aby ich nazwy rozpoczynały się tą samą głoską. Wolno dobierać obrazki ze stołu lub ciągnąć od partnera, jeżeli na stole ich zabraknie. Wygrywa ten, kto ułoży więcej par.

• logopeda podaje kolejne sylaby z głoską [z], zaś dziecko dopowiada drugą sylabę tak, aby powstał wyraz:

logopeda: dziecko:

za - mek

Zo - sia

ze - szyt

zu - pa

Zy - ta

Ze względu na ograniczoną liczbę wyrazów mających w nagłosie sylabę zu i zy, logopeda może więcej uwagi poświęcić sylabom: za, zo, ze.

3. ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE RUCHOME NARZĄDY ARTYKULACYJNE

Sprawne działanie narządów mowy jest warunkiem prawidłowego

wymawiania poszczególnych głosek. Realizacja każdej głoski wymaga innego układu artykulacyjnego i innej pracy mięśni. Dlatego też narządy mowy trzeba ćwiczyć. Wyrazistość artykulacji zależy bowiem od sprawności ich mięśni.

Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy.

Każde ćwiczenia powinno być najpierw zademonstrowane przez logopedę, a dopiero potem powtórzone przez dziecko. Należy je wykonywać przed lustrem, aby móc obserwować ruchy narządów artykulacyjnych i korygować błędy. Ważna jest dokładność i precyzja tych ruchów.

Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych przeprowadza się w następujących zestawach:

• ćwiczenia szczęki dolnej (żuchwy);

• ćwiczenia warg;

• ćwiczenia języka;

• ćwiczenia podniebienia miękkiego.

ĆWICZENIA OGÓLNE

♦ Ćwiczenia szczęki dolnej (Sachajska E., 1981; Styczek I., 1979)

• opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki

Zabawa „Leniuszek”

Logopeda opowiada historyjkę o chłopcu, który nic nie chciał robić, tylko przez cały czas ziewał. Dziecko obrazuje to opuszczając powoli dolną szczękę i powoli unosząc ją ku górze. Czynność tę powtarza kilkakrotnie. W czasie opuszczania żuchwy język leży nieruchomo na dnie jamy ustnej, wargi nie wykonują żadnych samodzielnych ruchów. Logopeda kontynuuje opowiadanie mówiąc, że chłopiec rano nie pomagał mamie, nie chciał sam się ubierać, jeść, myć zębów, bawić się z kolegami, budować domków, sprzątać zabawek, rysować itd., tylko wciąż się nudził i ziewał.

Dziecko każdorazowo po wymienionej czynności ziewa.

• przesuwanie opuszczonej dolnej szczęki w prawo oraz w lewo;

• mocne wysuwanie żuchwy do przodu oraz cofanie jej do pozycji wyjściowej;

• wysuwanie żuchwy do przodu i nagryzanie dolnymi zębami górnej wargi;

• nagryzanie górnymi zębami dolnej wargi;

• wykonywanie ruchów żucia

Zabawa „Na pastwisku”

Dziecko naśladuje żucie krowy wykonując przed lusterkiem ruchy szczęki w prawo i w lewo, do przodu i do tyłu, opuszczając ją i unosząc. Następnie dołącza się do tego ćwiczenia gimnastyczne - chodzenie na czworakach (w przerwie między żuciem); ćwiczenia fonacyjne - naśladowanie głosu krowy: muuu (między żuciem a chodzeniem) oraz ćwiczenia logorytmiczne - wykonywanie wszystkich tych czynności na określony sygnał.

♦ Ćwiczenia warg (Sachajska E., 1981; Styczek I., 1979; Kania J.T., 1982)

Uwzględniają one synchroniczne ruchy obu warg oraz samodzielne ruchy wargi górnej i dolnej. Wpływają na sprawność warg, a także muskulaturę policzków.

• maksymalne oddalenie od siebie wargi górnej i dolnej (jak przy wymowie samogłoski a);

• maksymalne oddalenie kącików ust (jak przy wymowie samogłoski i)

Zabawa „Uśmiech słoneczka”

Dziecko uśmiecha się „od ucha do ucha” tak, by było widać zaciśnięte zęby.

• maksymalne zbliżenie do siebie kącików ust, utworzenie ryjka (jak przy wymowie samogłoski u)

Po wyuczeniu tych pozycji najlepszym ćwiczeniem warg jest dobitne, przesadne wymawianie samogłosek: a, o, e, u, i, y.

• ściskanie warg i przesuwanie ich w lewą i w prawą stronę (dolna szczęka nieruchoma);

• nadymanie obu policzków (wargi zwarte);

• nadymanie policzków na zmianę: lewego i prawego (przesuwanie powietrza przy zwartych wargach);

• utrzymywanie wargami patyczka lub ołówka;

• przytrzymywanie wargami kartki papieru, którą logopeda usiłuje wyciągnąć;

• nakładanie górnej wargi na dolną i dolnej na górną;

• wciąganie warg do środka jamy ustnej przy rozchylonych szczękach;

• parskanie i cmokanie;

• unoszenie wargi górnej przy zaciśniętych szczękach (widoczne górne zęby), a następnie opuszczanie wargi dolnej (widoczne dolne zęby).

♦ Ćwiczenia języka (Sachajska E., 1981; Styczek I., 1979)

Ćwiczenia języka rozpoczyna się od dużych ruchów na zewnątrz jamy ustnej, aby dziecko mogło obserwować je dokładnie w lustrze i poprawić ewentualne błędy.

• wysuwanie języka w kierunku brody (usta otwarte);

• wysuwanie języka w kierunku nosa (usta otwarte, szczęka dolna nieruchoma, nie podpiera języka);

• przesuwanie języka w płaszczyźnie poziomej do kącików ust z jak największym wysunięciem na boki (usta otwarte, język nie dotyka warg)

Zabawa „Języczek na defiladzie”

Język maszeruje jak żołnierz na defiladzie:

- raz - czubek języka na górną wargę,

• dwa - czubek języka do lewego kącika ust,

• trzy - czubek języka na dolną wargę,

• cztery - czubek języka do prawego kącika ust

Ruchy muszą być energiczne, zdecydowane i precyzyjne. Po kilkakrotnym wykonaniu ćwiczenia należy zmienić kierunek marszruty języka.

• oblizywanie warg (usta szeroko otwarte)

Można tu wykorzystać wiersz Stanisława Jachowicza pt. „Chory kotek”. W trakcie wymieniania kolejnych potraw dziecko oblizuje się.

• wysuwanie języka z jamy ustnej w linii poziomej i mocne cofanie w głąb jamy ustnej, by grzbiet języka dotykał tylnej ściany gardła (usta szeroko otwarte);

• unoszenie i opuszczanie tyłu języka (przód języka opiera się o dolne dziąsła);

• przesuwanie języka po zewnętrznych powierzchniach górnych i dolnych zębów

Połączenie kilku ruchów języka ilustrują zabawy:

• zabawa „Zła baba”

Logopeda opowiada o złej babie, która wykonywała określone czynności, a dziecko przedstawia to ruchami języka:

• sprzątanie przedsionka - język między wargą dolną a dolnymi zębami „wymiata” ,

• mycie okien - język przesuwa się po zewnętrznej powierzchni górnych zębów (stopniowo - „ząb po zębie”),

• malowanie sufitu - język przesuwa się od górnych zębów, po podniebieniu, aż do tylnej ściany gardła,

• malowanie ścian - język masuje wzdłuż wewnętrzną stronę policzków,

• trzepanie dywanu - język wysunięty na zewnątrz jamy ustnej wykonuje drobne ruchy: góra - dół

Podczas zabawy usta przez cały czas są otwarte.

• zabawa „Języczek - wędrowniczek”

Logopeda opowiada bajkę o języku, który wybrał się na wycieczkę, zaś dziecko ilustruje to językiem:

Język wybrał się na wycieczkę do lasu.

Pojechał tam na koniku. - kląskanie (usta otwarte)

Na polanie zostawił konia. - prrr...

Następnie rozejrzał się dookoła, - oblizanie warg (usta szeroko otwarte)

po czym wszedł do lasu. - chowanie języka za zęby dolne (usta otwarte)

Przeszedł las wzdłuż - język przesuwa się od górnych zębów, po podniebieniu, aż do tylnej ściany gardła (usta otwarte)

i wszerz. - przesuwanie języka po wewnętrznej powierzchni zębów górnych i dolnych (usta otwarte)

Przedarł się przez gęstwinę krzewów. - język przeciska się na zewnątrz jamy ustnej przez zaciśnięte zęby

Zauważył, że zrobiło się ciemno.

Rozejrzał się w prawo i w lewo. - przesuwanie wysuniętego języka w pozycji poziomej do prawego i lewego kącika ust (usta otwarte)

Popatrzył w górę i w dół. - język unosi się w kierunku nosa oraz opada w kierunku brody (usta otwarte)

Wszedł na konia i odjechał. - kląskanie (usta otwarte)

W obu zabawach wszystkie ruchy języka najpierw demonstruje przed

lustrem logopeda.

♦ Ćwiczenia podniebienia miękkiego ( Sachajska E., 1981; Kania J.T., 1982)

Ruchy podniebienia miękkiego można obserwować w lusterku przy szeroko otwartej jamie ustnej.

• ziewanie przy nisko opuszczonej szczęce dolnej (język spoczywa na dnie jamy ustnej);

• głębokie oddychanie przy szeroko otwartej jamie ustnej w ten sposób, iż wdech następuje nosem, a wydech - ustami;

• głębokie oddychanie przez jamę ustną przy zaciśniętych nozdrzach oraz przez jamę nosową przy zamkniętej jamie ustnej;

• energiczna wymowa połączeń głoskowych, w skład których wchodzą głoski tylnojęzykowe: k, g (np. uku - ugu, oko - ogo, uk - ku...);

• kaszlenie przy wysuniętym na zewnątrz jamy ustnej języku;

• chrapanie na wdechu i wydechu (zabawa „Chory miś”, zabawa w płukanie gardła itp.).

SPECYFICZNE ĆWICZENIA NARZĄDÓW MOWY ZWIĄZANE Z ARTYKULACJĄ GŁOSKI [z]

Najbardziej ruchliwą częścią języka jest czubek. Od jego sprawności i siły

zależy artykulacja wielu spółgłosek, w tym właśnie interesującej nas głoski [z]. Dlatego też prezentuję poniżej zabawę pt. „Języczek - wędrowniczek”, która obejmuje wszystkie podstawowe ruchy czubka języka. Są to, według

E. Sachajskiej, ćwiczenia pomocnicze przy wymowie głoski [z].

• zabawa „Języczek - wędrowniczek” (Sachajska E., 1981, s. 86)

Języczek wybrał się na spacer po jamie ustnej, aby sprawdzić, co się w niej znajduje. Najpierw dotyka górnej i dolnej wargi, kącików ust, potem chowa się. Następnie przesuwa czubkiem po wewnętrznej części warg, po zębach (część zewnętrzna i wewnętrzna). Dotyka kolejno poszczególnych zębów, jakby chciał je policzyć. Dotyka na zmianę górnych i dolnych dziąseł, przesuwa się po dolnych dziąsłach, aż do wędzidełka pod językiem. Unosi się do góry i przesuwa od górnych zębów, przez górne dziąsła, podniebienie twarde do podniebienia miękkiego i tylnej ściany gardła. Na koniec wędrówki języczek wraca do przodu jamy ustnej i głaszcze wargi (oblizywanie).

Do wymienionych wyżej ćwiczeń języka można dołączyć również ćwiczenie warg:

• ściąganie i rozciąganie warg tak, aby były widoczne zęby (jak przy wymowie głosek [u] i [e]) - zabawa „Uśmiech słoneczka”,

ponieważ podczas artykulacji głoski [z] wargi się nieco spłaszczają i przylegają do zębów, kąciki ust cofają się nieznacznie, a dolna warga odchyla się lekko ku dołowi.

Przy korekcji głoski [z] należy dążyć do naturalnego zamknięcia szczęk, co osiągniemy najlepiej przez:

• ćwiczenie żucia, przy czym zęby nie stykają się ani nie nachodzą silnie na siebie, lecz jedynie zbliżają się do siebie.

4. ĆWICZENIA ARTYKULACYJNE

Aparat artykulacyjny jest trzecim, obok aparatu oddechowego i

fonacyjnego, narządem służącym wytwarzaniu dźwięków mowy. Zalicza się do niego trzy jamy znajdujące się ponad krtanią: jamę ustną, gardłową i nosową, które tworzą całość zwaną nasadą.

Przez ćwiczenia artykulacyjne J. Kania (1982, s. 229) rozumie zespół tych środków, zabiegów i przedsięwzięć, które mają doprowadzić do wytworzenia w odpowiednim miejscu narządów mowy potrzebnej artykulacji, a więc takiej, aby brzmienie danej głoski było zgodne ze społeczną normą ortofoniczną, obowiązującą w danym języku.

Podstawowymi celami ćwiczeń artykulacyjnych są: wywołanie danej głoski oraz jej utrwalenie.

WYWOŁANIE GŁOSKI [z]

Wśród różnorodnych metod wywoływania lub korygowania dźwięku wyróżnia się metody logopedyczne, których podstawą są ćwiczenia motoryki mówienia i produkowania dźwięków. Celem terapii opartej na tych metodach jest zastępowanie utrwalonych, błędnych wzorów ruchów i pozycji narządów artykulacyjnych nowymi, prawidłowymi. Istnieją różne sposoby osiągania tego celu. W grupie klasycznych metod logopedycznych wyróżnia się następujące ich rodzaje (Rodak H., 1997, s. 29):

• metody pasywne,

• metody odczytywania mowy z ust (wzrokowe),

• metody aktywne, polegające na przekształcaniu tzw. dźwięku pomocniczego w dźwięk docelowy, to jest ten, którego dziecko ma się nauczyć,

• metody wywoływania dźwięku drogą usprawniania narządów artykulacyjnych.

Metody pasywne, nazywane także mechanicznymi, pochodzą z

terapii medycznej. Ich istotą jest stosowanie narzędzi i sond logopedycznych, przy pomocy których wywołuje się właściwe ułożenie narządów mowy. Punktem wyjścia dla tych metod jest albo obojętna pozycja narządów mowy, albo też sama forma wadliwa, którą się zwalcza.

Mechaniczne eliminowanie wadliwej artykulacji stosuje się na szeroką skalę tylko przy seplenieniu (Kania J.T., 1982, s. 231). Sposób postępowania zależy wówczas wyłącznie od formy zniekształcenia.

W seplenieniu (sygmatyzmie) do podstawowych rodzajów zniekształceń głosek dentalizowanych zalicza się:

• seplenienie wargowo - zębowe, które powstaje na skutek przeciskania się powietrza wydechowego przez małą szczelinę, utworzoną między dolną wargą a górnymi siekaczami lub między górną wargą a dolnymi siekaczami. Język nie bierze udziału w artykulacji (Styczek I., 1979, s. 487).

Do wadliwej wymowy nie dopuścimy, jeżeli polecimy zbliżyć dolne siekacze do siekaczy górnych oraz jednocześnie odciągniemy dolną wargę w dół (Styczek I., 1979, s. 500).

• seplenienie międzyzębowe, w którym czubek języka wsuwa się między zęby w linii środkowej lub z boku. Dolna szczęka jest opuszczona (Styczek I., 1979, s. 488).

Mechaniczna eliminacja tej wady wymowy polega na użyciu poprzecznej sondy, którą zakłada się tak, aby czubek języka znajdował się pod sondą. W ten sposób zostaje on odsunięty od zębów. Osoba reedukowana ćwiczy początkowo z sondą, a potem próbuje uzyskać ten sam efekt akustyczny bez niej (Styczek I., 1979, s. 502). Ponadto poleca się, tak jak przy sygmatyzmie wargowo - zębowym, zbliżyć dolne siekacze do górnych.

• seplenienie boczne (lateralne) polegające na niesymetrycznym ułożeniu całego języka. Szczelina nie tworzy się w linii środkowej jamy ustnej, lecz z boku przy kłach lub zębach przedtrzonowych czy też trzonowych (Styczek I., 1979, s. 491);

• seplenienie nosowe, w którym język najczęściej zwiera się z podniebieniem. Powietrze wydychane przedostaje się do jamy nosowej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy (Styczek I., 1979, s. 498).

Mechaniczna ingerencja jest w tych dwóch przypadkach utrudniona, ponieważ artykulacje są zlokalizowane głębiej w jamie ustnej. Dlatego też „rozkłada się” je niekiedy na formy proste, tzn. sprowadza się sygmatyzm boczny do międzyzębowego, nosowy do bocznego, a następnie do międzyzębowego. Dopiero z tej ostatniej formy otrzymuje się prawidłową artykulację głosek dentalizowanych, według metody opisanej powyżej (Kania J.T., 1982, s. 231). Natomiast H. Rodak (1997, s. 47) twierdzi, że przy seplenieniu bocznym skutkuje metoda żucia brzegów języka, a dobrą pomocą jest rurka gumowa zakończona z jednej strony oliwką, a z drugiej szklaną, zwężającą się końcówką. Oliwkę należy włożyć dziecku do ucha, zaś szklaną końcówkę ustawić przy zębach w miejscu wypływu powietrza. Jeśli powietrze wydostaje się bokiem, dźwięk [s] nie zabrzmi dziecku w uchu. Z kolei przy seplenieniu nosowym najlepiej jest wyjść od [t] do [c], a następnie wywołać pozostałe głoski syczące. Dziecko musi nauczyć się zapobiegać wydostawaniu się powietrza przez nos. Pomocą może tu być również rurka gumowa z oliwkami.

• seplenienie krtaniowe, w którym głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani - tzw. zwarcie krtani (Styczek I., 1979, s. 498).

Stosując w tym przypadku metodę mechaniczną należy użyć słomki lub rurki, przez którą dziecko ma kierować prąd powietrza na wargi (Rodak H., 1997, s. 47).

Jeżeli spółgłoski przedniojęzykowo - zębowe, a wśród nich głoska [z], która interesuje nas najbardziej w tej pracy, są zastępowane przez głoski z pozostałych dwóch szeregów głosek dentalizowanych, to wówczas z reguły wystarcza mocne przyciśnięcie czubka języka do dolnych siekaczy (Styczek I., 1979, s. 500).

Inny sposób korekcji głoski [z] polega na rozpoczynaniu ćwiczeń od spółgłoski s. Poleca się ćwiczącemu wyciągnąć język w ten sposób, aby jego czubek znajdował się przed zębami i dmuchać przeciągle w linii środkowej. Kierunek dmuchania można sprawdzać za pomocą kawałka waty umieszczonego naprzeciw siekaczy. W czasie dmuchania język powinien być stopniowo cofany za zęby, a siekacze zbliżane do siebie bądź też logopeda może go cofnąć sondą, tzn. jakimś cienkim, lecz tępym instrumentem.

Po nauczeniu artykulacji spółgłoski s, korekcja głoski [z] na ogół nie nastręcza trudności (Styczek I., 1979, s. 501).

Jeżeli podczas ćwiczeń nie otrzymujemy zupełnie czysto brzmiącego s, dźwięk tej spółgłoski można poprawić za pomocą sondy lub zapałki. Należy położyć ją wzdłuż linii środkowej języka w celu wytworzenia rowka, który koncentruje strumień powietrza (Styczek I., 1979, s. 502).

Z właściwie brzmiącej głoski [s], czyli, jak mówi T. Benni (1959), głoski pozbawionej głosu (bezdźwięcznej), uzyskanej drogą metod mechanicznych, opisanych powyżej, wywołamy głoskę [z] (dźwięczną) dodając do niej właśnie głos, a więc wprawiając w ruch wiązadła głosowe.

Metody odczytywania mowy z ust, zwane też metodami wzrokowymi, wywodzą się z surdopedagogiki. Polegają one na tym, że dziecko siedząc przed lustrem obok logopedy obserwuje demonstrowane przez niego ułożenie i ruchy narządów mowy i próbuje je naśladować. Przy dźwiękach, które mają cechy wizualne, wystarczającą pomocą jest lustro oraz jasny i precyzyjny wzór głoski demonstrowany przez logopedę (Rodak H., 1997, s. 30). Przy pozostałych dźwiękach używa się przekrojów rentgenograficznych poszczególnych głosek, palatogramów czy lingwogramów prezentujących właściwe ułożenie narządów mowy. Ponadto stosuje się plastelinę, modelinę, gesty dłoni naśladujące ułożenie i ruchy np. języka. Wykorzystuje się również metodę czucia skórnego umożliwiającą między innymi odróżnianie głosek nosowych od ustnych, czy dźwięcznych od bezdźwięcznych.

Przy artykulacji głoski [z] w lustrze logopedycznym widoczne będzie ułożenie warg, które nieco się spłaszczają i przylegają do zębów, zaś kąciki ust cofają się nieznacznie. Dolna warga odchyla się ku dołowi (Wierzchowska B., 1971, s. 160). Przez lekko rozchylone wargi na labiogramie może być także widoczne zbliżenie się do siebie szczęk w ten sposób, że górne siekacze nieznacznie zachodzą na dolne. Prawidłowość tego układu ma duże znaczenie dla poprawnego brzmienia głoski [z] (Styczek I., 1979, s. 481).

Labiogram głoski [z]

Podczas prezentacji układu pozostałych narządów mowy przy wybrzmiewaniu głoski [z] logopeda posłużyć się może rentgenogramem, palatogramem czy też lingwogramem, które przedstawiam poniżej (Wierzchowska B., 1971, s. 158 i 159).

Rentgenogram głoski [z] Palatogram głoski [z] Lingwogram głoski [z]

Przy artykulacji tej głoski przednia część grzbietu języka unosi się do górnych siekaczy oraz częściowo do dziąseł tworząc przy nich wąską szczelinę. Czubek języka znajduje się zazwyczaj przy dolnych siekaczach. Boki języka wznoszą się do góry i przylegają do wewnętrznej strony górnych zębów i dziąseł, wskutek czego w linii środkowej powstaje wąska rynienka (rowek języka), przez którą przechodzi powietrze wydechowe i wydostaje się przez szczelinę (Styczek I., 1979, s. 481).

Reasumując, logopeda demonstruje wzór głoski [z], a dziecko tylko obserwuje w lustrze. Następnie próbuje ono naśladować zaobserwowane (w lustrze czy też na rentgenogramie, palatogramie lub lingwogramie) ułożenie narządów mowy, przy czym ćwiczy to równocześnie z logopedą. Ponadto można tu wykorzystać metodę czucia skórnego odróżniając bezdźwięczne [s] od dźwięcznego [z]. Logopeda poleca dziecku położyć dłoń na krtani i wymawiać na przemian obie głoski. Dziecko powinno wyczuć drganie wiązadeł głosowych podczas artykulacji głoski [z].

Metody aktywne, nazywane też metodami modyfikacji albo substytucyjnymi, polegają na przekształcaniu lub wyprowadzaniu dźwięku docelowego z dźwięku pomocniczego. Ważne jest tutaj to, aby narządy mowy były sprawne bądź usprawnione przez ćwiczenia. Wartość metody polega na aktywnym uczestnictwie dziecka w zajęciach (Rodak H., 1997, s. 30).

Interesującą nas głoskę [z] możemy wywołać rozpoczynając od artykulacji głoski [t]. Przy otwartych ustach kładziemy czubek języka na wewnętrzną powierzchnię dolnych zębów i staramy się wytworzyć dźwięk [t]; będzie on podobny do [c]. Następnie polecamy zbliżyć zęby. Z kolei przedłużenie artykulacji głoski [c] przemienia ją w [s]. Natomiast uruchomienie wiązadeł głosowych powoduje przekształcenie bezdźwięcznego [s] w dźwięczne [z]. Dziecku możemy powiedzieć, że włączamy motor, ale musimy przy tym uważać, aby nie doprowadzić do napięcia mięśni (dłoń na krtani). (Rodak H., 1997, s. 41). Z kolei L. Stein (Rodak H., 1997, s. 47) poleca nucić znane melodyjki na głosce [s], przez co przekształca się ona w dźwięczne [z]. Jest to, według niego, skuteczna terapia mowy bezdźwięcznej.

Graficzne ujęcie przekształceń kolejnych głosek pomocniczych w głoskę docelową [z] miałoby następującą postać (Rodak H., 1997, s. 39):

T → C → S → Z

I. Styczek poleca zaś, w razie trudności, wywołanie głoski [z] poprzez przedłużenie wymowy głoski [З] (Antos D., Demel G., Styczek I., 1967, s. 112).

Istotą metody substytucyjnej jest więc to, iż przekształcanie następuje w czasie trwania celowo przedłużanej artykulacji dźwięku pomocniczego. Przy tym instrukcje podawane dziecku muszą być krótkie i uproszczone.

Metody wywoływania dźwięku drogą usprawniania narządów artykulacyjnych polegają na naśladowaniu naturalnych szmerów pochodzących z otoczenia. To ostatecznie prowadzi do właściwej produkcji dźwiękowej. Dziecko naśladuje np. szczekanie psa, syczenie węża, dźwięk motoru wydając przy tym dźwięk zbliżony do oczekiwanego. Zachęcamy je także do mlaskania, cmokania itp. Może to być również bezmyślna „paplanina” różnych sylab. Pozwala to zaobserwować, czy pożądany dźwięk istnieje w zasobie fonetycznym dziecka. W dalszym etapie następuje wbudowanie go w system fonetyczny języka ojczystego (Rodak H., 1997, s. 31).

Wywołując tą metodą głoskę [z] możemy polecić dziecku naśladować:

• brzęczącego komara - bzzz,

• siedzącą i myjącą się łapkami muchę - bzy - bzy,

• przefruwającą z kwiatka na kwiatek pszczołę - bzyk - bzyk,

• dźwięk otwieranego lub zamykanego zamka u drzwi - zyg - zyg,

• itp.

* KONKLUZJA

W tym pierwszym etapie ćwiczeń artykulacyjnych, jakim jest wywołanie pożądanej głoski, dziecko przede wszystkim ma możliwość osłuchania się z właściwie brzmiącym dźwiękiem, ponieważ ćwiczy go w izolacji. Dopiero w drugim etapie nastąpi automatyzacja, utrwalenie tej głoski w sylabach, wyrazach, zdaniach itp.

O wyborze metody wywołania głoski lub jej kombinacji z innymi metodami, które będą stosowane w różnych fazach terapii, decyduje logopeda. Ważne jest, aby dziecko zaakceptowało sposób postępowania terapeuty.

UTRWALENIE GŁOSKI [z]

Po wywołaniu danej głoski i ćwiczeniach w izolacji przechodzimy do drugiego etapu ćwiczeń artykulacyjnych, a więc do jej utrwalenia w różnych strukturalnych jednostkach wypowiedzi (sylaby, wyrazy, zdania, teksty).

Poniżej przedstawiam materiał do ćwiczeń artykulacyjnych służących utrwaleniu głoski [z]. (Źródło: Wójtowicz J., 1993; Antos D., Demel G.,

Styczek I., 1967; Komornicka E., 1989).

* Głoska [z] w sylabach

Logopeda powinien przygotować dla dziecka zestaw sylab zawierających utrwalaną głoskę w nagłosie, śródgłosie i wygłosie. Ważna jest przy tym kolejność samogłosek: a, o, e, u, i, y, która winna być zachowana także podczas utrwalania głoski w wyrazach (przynajmniej w początkowej fazie). Na kartce oprócz sylab należy umieścić również krótką i jasną dla dziecka informację o ułożeniu warg oraz języka. Ponadto dźwięczność danej głoski oznaczamy „falką”, która stanowi dla dziecka dodatkową informację - „szyja drga”. Ważny jest także kolor, którym będziemy zaznaczać utrwalaną głoskę we wszystkich ćwiczeniach.

Dziecko wykonuje ćwiczenia na zajęciach logopedycznych, po czym zabiera kartkę do domu i dalej utrwala.

Dla głoski [z] zestaw ten wyglądałby następująco:

za zo ze zu zy

aza azo aze azu azy

oza ozo oze ozu ozy

eza ezo eze ezu ezy

uza uzo uze uzu uzy

yza yzo yze yzu yzy

W przypadku głoski [z] należy pominąć w nagłosie samogłoskę i, ponieważ nie występuje ona w języku polskim po spółgłosce przedniojęzykowo - zębowej z (z wyjątkiem wyrazu: zilustrować). Poza tym na końcu wyrazu [z] traci swoją dźwięczność. Dlatego też nie ćwiczymy tej głoski w wygłosie.

* Głoska [z] w wyrazach

Podobnie jak w poprzednim przypadku logopeda przygotowuje zestaw wyrazów zawierających utrwalaną głoskę na początku wyrazu (nagłos), w środku (śródgłos) i na końcu (wygłos). Należy pamiętać o konsekwentnym zaznaczaniu głoski przyjętym kolorem oraz o kolejności występowania samogłosek. W dalszych ćwiczeniach zestawia się utrwalaną głoskę z innymi spółgłoskami. Oprócz wyrazów logopeda może przygotować zestaw obrazków jasno i konkretnie ilustrujących przedmioty, których nazwy zawierają daną głoskę. Na tym etapie ćwiczeń mogą pojawić się również zagadki czy rebusy, których rozwiązaniem jest jeden wyraz.

• Głoska [z] w nagłosie

za

zabawa, zabawka, zabieg, zabobon, zabudowa, zabytek, zachęta, zachowanie, zachód, zachwyt, zadanie, zadrapanie, zadymka, zagadka, zagajnik, zagłada, zagłębie, zagon, zagranica, zagrywka, zaimek, zając, zakalec, zakamarek, zakąska, zakład, zakładka, zakładnik, zakon, zakonnica, zakonnik, zakraplacz, zakręt, zakrętka, zakupy, zaleta, zalewa, zaliczka, załoga, zamach, zamek, zamęt, zamiana, zamieć, zamiłowanie, zamówienie, zamrażarka, zapach, zapalenie, zapalniczka, zapał, zapałka, zapasy, zapęd, zapiekanka, zapłata, zapomoga, zapora, zaprawa, zaproszenie, zaprzęg, zarobek, zarodek, zasadzka, zaskroniec, zasłona, zasmażka, zaspa, zastępca, zastrzyk, zasuwka, zasypka, zatoka, zator, zaułek, zawada, zawał, zawiadowca, zawias, zawieja, zawierucha, zawilec, zawiniątko, zawody, zawód, zawój, zawór...

zabawki zając zamek zapałka

ZAGADKI

* Harmonijka grała, wtórowały basy. Płynęła muzyka na bory i lasy. (zabawa)

* Co ma słowa, zdania i znak zapytania? Choć nie rozwiązane, jest do rozwiązania. (zadanie)

* Szare futro, długie uszy, ogonek nieduży. Gdy się w krzakach coś poruszy, zmyka, aż się kurzy! (zając)

* W filmie, który znacie, z wilkiem się nie lubił. Ma ładne futerko, no i długie słuchy. (zając)

* Kocham pole i swobodę i kapusty liście młode. Młodych drzewek lubię korę, chociaż za to lanie biorę. Boję się myśliwskich psów. Już uciekam. Cześć! Bądź zdrów! (zając)

* Jeśli twoje to mieszkanie chętnie wpuści cię do domu. Lecz, gdy wejdziesz, on drzwi strzeże, nie otwiera ich nikomu. A jest mocny, z dobrej stali i w dodatku tak się zowie jak budynek, gdzie mieszkali książęta albo królowie. (zamek)

* Nikogo nie kąsa, na nikogo nie szczeka, a do domu nie wpuszcza człowieka.

(zamek)

* Z czarną główką patyczek wyszedł z pudełeczka. Główką się pośliznął, już się pali świeczka. (zapałka)

* W małych pudełeczkach dużo się ich mieści, może ze trzydzieści, a może czterdzieści. Chcesz, to policz sama ostrożnie, pomału, abyś nie wznieciła przypadkiem pożaru. (zapałki)

ĆWICZENIE

Logopeda pokazuje dziecku obrazki i mówi np. „To jest zabawka, a to są ...”.

Zadaniem dziecka jest dokończenie wypowiedzi logopedy, tzn. podanie właściwego wyrazu (rzeczownik w liczbie mnogiej).

zabawić, zablokować, zabłądzić, zaboleć, zabrać, zabraknąć, zabronić, zabrudzić, zachrypnąć, zachorować, zachwycić, zaciemnić, zacząć, zaczepić, zaczerwienić się, zadrapać, zadusić, zadzwonić, zahamować, zahartować, zagasić, zagotować, zagrabić, zagrać, zagubić, zakładać, zakopać, zakwilić, zakwitnąć, zalać, załatać, załatwić, zamalować, zamarynować, zameldować, zamerdać, zamiatać, zamienić, zamilknąć, zamknąć, zamówić, zamrugać, zamurować, zaniedbać, zaniemówić, zanotować, zaorać, zapakować, zapalić, zapamiętać, zaparkować, zapiać, zapiąć, zapiec, zapisać, zapłonąć, zapomnieć, zaprosić, zapukać, zapylać, zapytać, zarobić, zaryglować, zaśpiewać, zatargać, zatrzeć, zatelefonować, zatemperować, zatonąć, zatrąbić, zawalić, zawijać, zawinić, zawirować, zawitać, zawlec, zawołać...

zabawny, zabiegany, zablokowany, zabrudzony, zabudowany, zabytkowy, zacerowany, zachlapany, zachłanny, zachodni, zachrypnięty, zachwycony, zaciekawiony, zacofany, zaczarowany, zadarty, zadbany, zadowolony, zadumany, zagięty, zaginiony, zagniewany, zagojony, zagubiony, zahamowany, zahartowany, zajęty, zaklejony, zaklęty, zakładany, zakłopotany, zakochany, zakopany, zalany, zalepiony, zaludniony, zamaszysty, zameldowany, zamglony, zamiłowany, zamknięty, zamkowy, zamokły, zamówiony, zamyślony, zaniedbany, zapalony, zapełniony, zapięty, zaplamiony, zaplątany, zapłacony, zapłakany, zaradny, zasadzony, zaskoczony, zatkany, zatopiony, zatrudniony, zawiły, zawinięty, zawstydzony...

zo

zodiak, Zofia, zoo, zoolog, zoologia, Zorro, zorza...

ZAGADKI

* Cóż to za ogród (może pamiętasz), w którym mieszkają różne zwierzęta. Lwy i tygrysy, pantery i lisy, małpki zerkają, w klatkach mieszkają. (zoo)

* W jakim ogrodzie, oko w oko, może się spotkać pingwin z foką?

(zoologicznym)

ĆWICZENIE

Logopeda pokazuje dziecku obrazek i mówi: „To jest mała Zosia, a to dorosła...”. Dziecko dopowiada: „Zofia”.

zobaczyć, zostać, zostawić...

zodiakalny, zostawiony...

ze

zebra, zebranie, zefir, zegar, zegarek, zegarmistrz, zegarynka, zelówka, zemsta, Zenek, zenit, Zenobia, zero, zerówka, zespół, zeszyt, zew...

zebra zegar

ZAGADKI

* W kostiumiku czarno - białym w zoo zobaczyć ją możesz. Przejść przez jezdnię krokiem śmiałym ona ci pomoże. (zebra)

* Czy mały na ręce, czy duży na wieży, zawsze jednakowo dokładnie czas mierzy.

(zegar)

* Chyba w każdym domu taki przedmiot znajdziesz, który ciągle idzie, a nigdzie nie zajdzie. (zegar)

* Co to za pan: białą ma twarz, a na niej dwa wąsy? Na pewno go znasz! Gdy rusza wąsami - ucieka czas. (zegar)

* Zna go każdy z was. Odmierza nam czas. (zegar)

* Może być gładki, w linie i w kratki. Ma kartek wiele i dwie okładki. (zeszyt)

* Są w linie i gładkie. Bywa, że są w kratkę. (zeszyty)

ĆWICZENIE

Logopeda pokazuje dziecku obrazki i mówi:

• „To jest mały Zenek / mała Zenka, a to dorosły (a)...”.

Dziecko dopowiada: „Zenon / Zenobia”;

• „To jest zebra / zegar, a to są ...”.

Dziecko dopowiada: „zebry / zegary”.

zelować, zełgać, zemdleć, zepchnąć, zepsuć, zerknąć, zerwać, zeskoczyć...

zemdlony, zepchnięty, zepsuty, zerowy, zerwany...

zu

zuch, zupa...

ZAGADKI

* Jestem bardzo dzielny, pracuję za dwóch. Mam mundurek szary. Kto ja jestem?

(zuch)

* Harcerz to mój starszy brat, ale tak jak on ja też jestem chwat! (zuch)

ĆWICZENIE

Logopeda pokazuje dziecku obrazek i mówi: „To jest mała Zuza, a to dorosła...”. Dziecko dopowiada: „Zuzanna”.

zubożyć, zużyć...

zuchwały, zupełny, zużyty...

zy

zydel, Zygfryd, Zygmunt, Zyta, zysk...

ĆWICZENIE

Logopeda: „To jest mały Zygmuś, a to dorosły...” - dziecko: „Zygmunt”.

ząb, zbieg, zbieranina, Zbigniew, zbijak, zbiorek, zbiornik, zbiór, zbiórka, zbitka, zbocze, zboże, zbój, zbroja, zbytek, zdanie, zdrada, zdrowie, zdrój, zdun, zęby, zgadywanka, zgaga, zgiełk, zgoda, zgon, zgraja, zgrupowanie, zguba, zjawa, zlepek, zlew, zlewnia, zlot, zło, złom, złoto, złotnik, złotówka, zmaganie, zmartwienie, zmiana, zmiotka, zmora, zmowa, zmrok, zmywak, znachor, znaczek, znajomy, znak, znamię, znicz, zniewaga, zręb, zryw, zwada, zwał, zwiad, zwitek, zwłoka, zwolnienie, zwój, zwrot, zwrotka...

ZAGADKI

* Każdy z nas, póki nieduży, tylko ich dwadzieścia ma. Choć wypadną, będą nowe i to aż trzydzieści dwa! (zęby)

* Stoją przy drogach na długich nogach, wcale nie ptaki. Nauczyć mogą, jak jeździć drogą, drogowe... (znaki)

* Większy, mniejszy, z ząbeczkami - bardzo ładny jest czasami! Gdy zabraknie go na liście, list nie dojdzie, oczywiście! (znaczek)

* Rogate, zębate, nieduże. Przyklejone - odbywają podróże! (znaczki)

ĆWICZENIE

Logopeda pokazuje dziecku obrazek i mówi: „To jest mały Zbyszek, a to dorosły...”. Dziecko odpowiada: „Zbigniew”.

zbadać, zbawić, zbiec, zbieleć, zbierać, zbijać, zblednąć, zbudować, zbuntować, zdać, zdenerwować, zdębieć, zdjąć, zdmuchnąć, zdobić, zdobyć, zdrapać, zdrętwieć, zgadnąć, zganić, zgarbić, zgarnąć, zginąć, zgłębić, zgnieść, zgolić, zgrabić, zgrupować, zgubić, zjednać, zjeść, zlać, złagodnieć, złajać, złapać, złowić, zmaleć, zmalować, zmaglować, zmarkotnieć, zmartwić, zmętnieć, zmiatać, zmienić, zmięknąć, zmoknąć, zniknąć, znosić, zrobić, zrujnować, zrumienić, zwabić, zwalić, zwątpić, zwijać, zwlekać, zwolnić, zwołać...

zbawienny, zbędny, zbiegły, zbity, zblakły, zbłąkany, zbolały, zbrojny, zbudowany, zbuntowany, zdany, zdarty, zdatny, zdawkowo, zdejmowany, zdenerwowany, zdjęty, zdmuchnięty, zdobiony, zdobyty, zdolny, zdradliwy, zdrapany, zdrętwiały, zdrobniały, zdumiony, zgarbiony, zgięty, zgłodniały, zgnębiony, zgniatany, zgniły, zgodny, zgoła, zgrabny, zgubnie, zjadliwie, zlepiony, złakniony, złamany, złapany, złoty, złowrogo, złudny, zły, zmarły, zmartwiony, zmielony, zmieniony, zmoknięty, zmontowany, zmywalny, znajomy, znakomity, znakowany, znamienny, znikomy, zraniony, zrobiony, zrównany, zrumieniony, zwarty, zwichnięty, zwiewny, zwiędły, zwilgotniały, zwinięty, zwinny, zwrotny, zwykły...

• Głoska [z] w śródgłosie

aza azo aze azu azy

azalia, azot, Baltazar, baza, bazar, Bazyli, bazylia, bazylika, błazen, boazeria, Damazy, gaza, gazela, gazeta, gazownia, Gerwazy, glazura, kazanie, łazanki, Łazarz, magazyn, mazak, mazur, mazurek, obraza, obrazek, pazur, Protazy, razowiec, uraza, waza, wazelina, wazon, wskazówka, wynalazek...

waza mazaki wazon

ZAGADKI

* Nie doniczka, a kwitną w nim kwiaty. Bywa smutny, bywa też pękaty.

(wazon)

* W każdym pokoju wiszą na ścianie. Dorośli i dzieci chętnie patrzą na nie.

(obrazy)

* Dwie siostrzyczki, rachmistrzynie, równo mierzą czas. Siostra duża mknie jak strzała, wolniej rusza się ta mała. Gdy zapytam o ich nazwę, kto odpowie z was?

(wskazówki)

ĆWICZENIE

Logopeda mówi: „To jest wazon, a to są...”. Dziecko dopowiada: „wazony”.

magazynować, nakazać, nazywać się, pokazać, wykazać się...

gazowy, lazurowy, obrazowy, razowy, skazany, ślamazarny...

oza ozo oze ozu ozy

brzoza, celuloza, diagnoza, dozorca, dozownik, dozór, filozof, hipnoza, kompozytor, koza, kozak, kozaki, mozaika, mozół, narkoza, nawozy, obozowisko, ozór, płozy, poza, pozycja, pozytywka, rozeta, wozy...

ZAGADKI

* To zagadka bardzo krótka: rogi, nogi, ogon, bródka! (koza)

* Cztery kopytka, rogi, bródka... Już wiem, kto wyjadł kapustę z ogródka!

(koza)

* Beczy i potrząsa bródką, chce się dostać do ogródka, gdzie kapusta i sałatka.

Oh, nietrudna to zagadka. (koza)

* Kawałek „kota”, kawałek „brzozy” i już po łące brykają... (kozy)

* Jak się to drzewo nazywa, które się białą korą okrywa? (brzoza)

* Warkocze zielone, sukienka biała. W lesie wyrosła, z wiatrem gadała. (brzoza)

* Słońce jej pień bieliło jak płótno, żeby w lesie nie było smutno. (brzoza)

REBUS

(brzoza)

dozorować, pozostać, pozować, pozyskać, rozejść się, roześmiać się...

mozolny, nierozumny, pozytywny, roześmiany...

eza ezo eze ezu ezy

beza, blezer, Cezary, dezerter, dezodorant, geneza, hipoteza, impreza, kombinezon, niezapominajka, prezent, prezes, rezerwa, rezerwat, rezultat...

ZAGADKI

* Nad modrą stróżką, nad stawem szerokim, z niebieskich płatków patrzy żółtym okiem. Chociaż maleńka i ubrana skromnie, prosi cichutko: „Nie zapomnij o mnie”. (niezapominajka)

* Co to za kwiat niebieskim oczkiem patrzy na świat? Rośnie nad wodą w rowie. No, kto mi odpowie? (niezapominajka)

przezywać, rezerwować...

bezowocny, bezużyteczny, niezaradny, przezorny...

uza uzo uze uzu uzy

arbuzy, bluza, guzek, huzar, Józef, karuzela, kuzyn, limuzyna, muza, muzeum, muzyk, muzyka, puzon, wózek...

REBUS

(Józek)

ĆWICZENIE

Logopeda mówi: „To jest bluza, a to są...”. Dziecko: „bluzy”.

muzykować, uzasadnić, uzupełnić, uzyskać...

muzealny, muzykalny, uzasadniony, uzupełniony...

yza yzo yze yzu yzy

bryza, chryzantema, fryzura, gryzak, gryzoń, Gryzelda, horyzont, ogryzek, pyzy...

ogryzać, przyzywać...

pyzowaty...

Anastazja, bazgroły, benzyna, bielizna, blizna, bzdura, cenzura, drozd, drzazga, Dyzma, egzamin, Erazm, fantazja, finezja, frezja, fryzjer, gazda, gimnazjum, gniazdo, gwiazda, gwizdek, gryzmoły, grzęzawisko, iluzjonista, izba, jazda, jezdnia, język, kobza, kontuzja, łza, mazgaj, mózg, obowiązek, odznaka, opalenizna, ozdoba, oznaka, paznokieć, plazma, poezja, przejazd, rewizja, rozbitek, rozlewisko, rózga, węzełek, wiązanka, wizja, włoszczyzna, wzgórek, wzór, wzrok, wzrost...

gwiazda gniazdo gwizdek

ZAGADKI

* Wiele ich mruga z nieba. Ale jedna, złocona siadła na czubku drzewa, które przyszło do nas. (gwiazdka)

* Bywają na choince, w chmurze, na materiale, a te najbardziej złote - najłatwiej nocą znaleźć. (gwiazdki)

* Kiedy wieczorem ściemnieje błękit, to drżą na nim jak latarenki. (gwiazdy)

* Niebo jest nimi usiane. Świecą nocą, gasną ranem. (gwiazdy)

* Mrugają, mrugają, choć oczek nie mają. Widać je na niebie, gdy czas spać na ciebie. (gwiazdy)

* Na niebie świecą, oczek nie mają. Zwykle wieczorem do nas mrugają.

(gwiazdy)

* Ma narzędzia pracy: nożyczki i brzytwę. Gdy czupryna zbyt urośnie, składasz mu wizytę. (fryzjer)

* Kropla błyszcząca, słona. Ból, żal, czy złość ją rodzi. I z serdecznego uśmiechu też czasami pochodzi. (łza)

* Jak jednym słowem się nazywa do zupy przeróżne warzywa? (włoszczyzna)

ĆWICZENIE

Logopeda mówi: „To jest gwiazda / gwizdek, a to są...”. Dziecko dopowiada: „gwiazdy / gwizdki”.

bazgrać, bzykać, egzaminować, fantazjować, gwizdać, gryzmolić, łzawić, odznaczać, ozdabiać, oznaczać, przeznaczać, rozbić, rozlać, wiązać, wzlatywać, wzrastać...

egzaminowany, językowy, kontuzjowany, łzawy, odznaczony, ozdobiony, oznaczony, przeznaczony, rozbity, rozlany...

* Głoska [z] w zwrotach dwuwyrazowych

Po utrwaleniu danej głoski w wyrazach, należy przećwiczyć ją w zwrotach dwuwyrazowych. Zarówno samogłoski, jak również nagłos, śródgłos, czy też wygłos nie muszą występować w przyjętej wcześniej kolejności. Natomiast należy pamiętać o zaznaczaniu utrwalanej głoski kolorem.

Oto przykładowe zestawy dwuwyrazowe zawierające głoskę [z]:

zaklęty zamek zabawne zdanie zagięty pazur

zapalona zapałka zatkany zlew zajęta izba

znana zagadka zamknięta zatoka zdany egzamin

złoty zegarek złote gwiazdy złośliwa Zosia

znaleziona zguba ozdobny wazon pozłacany zegar

zdarta zelówka wiązanka niezapominajek zazdrosny Zenek

zabawa w zbijaka ślamazarny Dionizy zabroniona jazda

znaki zodiaku zwiędnięta frezja waza z zupą

zgaduj - zgadula brązowa waliza znak zakazu

zmowa zbójników muzykalna Eliza odznaka zucha

zamknięte muzeum roześmiany kuzyn zepsuty zamek

zapach zupy przezorny Zygmunt zapał zawodnika

znakomity rezultat zabytkowy zamek bzy w wazonie

zgarbiony Baltazar zmieniona fryzura złe zadanie

zraniona zebra zespół muzykantów zapisany zeszyt

zrównany zagon zatruty ząb zgrana załoga

rozbity wazon zezowaty Józef łzy mazgaja

* Głoska [z] w zdaniach

Kolejnym etapem terapii zaburzonej głoski jest jej utrwalenie w zdaniach. Powinny one zawierać jak najwięcej wyrazów z tą głoską. Zdania te mogą być częściowo ilustrowane. W wyrazach konsekwentnie zaznaczamy utrwalaną głoskę ustalonym kolorem.

• Głoska [z] w zdaniach częściowo ilustrowanych

Zuzanna ma zdrowe .

Kuzynka Izabela zabrała z zupą.

W została wiązanka bzu.

zupełnie zmokły.

Drozdy pozostawiły .

Na niebie ukazały się .

Zenek zbiera zdjęcia zabytkowych .

Pani Luiza zgubiła złoty .

Za zasłoną znajduje się bezużyteczny .

Z zabytkowego muzeum zabrano zepsute .

Zapnij w kombinezonie!

W zaklętym znaleziono ozdobny .

• Głoska [z] w zdaniach bez ilustracji

W zeszycie jest zakładka. Koza zajada kapustę.

W zlewie jest zmywak. Za kozą stoi wózek.

Na jezdni znajdują się wozy. Nad zatoką była zawieja.

Zapada zmrok. Mazgaj ma łzy na zawołanie.

Z dala słychać muzykę. Zenek idzie z wizytą do kuzyna.

Eliza zapłaciła złotówkę za gazetę. Pojazdy zwalniają na zakręcie.

Z apetytem zjem zawijane zrazy. Po zadrapaniu została blizna.

Po zabytkowej budowli zostały gruzy. Piesek zjadł pyzy i oblizał się.

Zygmunt zaznaczył w zdaniu znak zapytania.

Zbyszek rozwiązuje zadanie z fizyki.

Kuzyn Izy podarował Cezaremu nową zabawkę.

W muzeum zobaczyłem zabytkowy zegar z pozytywką.

Józek i Bazyli razem oglądają zawody w telewizji.

Myj przezornie ząbki, aby długo były zdrowe!

ĆWICZENIE

• Ułóż zdanie do ilustracji. Postaraj się, aby jak najwięcej wyrazów zawierało głoskę [z].

Koza zjada kapustę.

Zuzanna zabrała Zosi wózek. Iza buduje zamek z piasku.

• Wskaż za pomocą wskazówki obrazki, w nazwach których ukryło się [z].

Wymów te nazwy bardzo wyraźnie, a jeżeli potrafisz - napisz je.

(Źródło: Gurba U., Lisowska D., 1996).

Ćwiczenie to można przeprowadzić już podczas utrwalania głoski [z] w wyrazach. Jednak prezentuję je tutaj, ponieważ są do niego przygotowane zdania, które przedstawiam poniżej.

• „Pożycz” obrazki z zegara i uzupełnij nimi zdania.

Wrysuj rozwiązanie do kratek.

Zosia lubi owocowe .

Zbyszek kupił w kiosku .

Baltazar zobaczył w ZOO .

Kuzynka Izy nakleja na list.

Leśniczy w zimie dokarmia .

Zenek myje naczynia w .

Zuzanna zabrała Zosi .

Przed wyjazdem do Zakopanego mama spakowała dużą .

* Głoska [z] w wierszach

Logopeda wybiera takie wiersze lub ich fragmenty, które zawierają możliwie jak największą liczbę wyrazów z utrwalaną głoską. Dzieci nie umiejące czytać powtarzają je. Wypowiadanie sylab i pojedynczych wyrazów, powtarzanie krótkich zdań, recytacja wierszyków oraz czytanie stanowią etap pracy, na którym dziecko nie musi myśleć o treści swych wypowiedzi, a całą uwagę koncentruje na ich stronie brzmieniowej (Antos D., Demel G., Styczek I., 1967). Sprzyja temu oznaczanie utrwalanej głoski danym kolorem.

Oto przykładowe wiersze (źródło: Demel G., 1983; Antos D., Demel G., Styczek I., 1967; Kruk H., 1980):

• J. Małek „Trolejbus”

Trolejbus - pojazd wszystkim znany

to jest autobus - uwiązany

jak nasz Azorek, na mocnym drucie,

aby przypadkiem z miasta nie uciekł.

• W. Bieriestow „Dlaczego?”

Dziś do domu koza wpadła.

Zaraz w sieni miotłę zjadła.

W przedpokoju obraz z ramki.

Z okna zjadła dwie firanki.

Obrus, który był na stole

i - uciekła znów na pole.

Więc myślimy z wielkim strachem,

jak z nią żyć pod jednym dachem.

• „Balony” (Świerszczyk)

Nosi pan Baltazar

balony na bazar

i woła grubym głosem:

„Kto kupi balon pyzaty

lub taki długi jak patyk,

lub ten z zadartym nosem?!”

• J. Papuzińska „Bal bałwanków”

W dzień z ogródka,

sprzed szkoły, ze skwerka,

jeden bałwan na drugiego zerkał.

I mrugały węgielkowe oczy:

„Nie zapomnij! To dziś! Dziś w nocy!”

No, a w nocy, gdy miasteczko spało,

gdy mróz szyby zamalował na biało,

żeby przez nie nic się nie widziało,

wyruszyły bałwany śniegowe.

Gramoliły się przez zaspy, przez rowy,

na placyk śniegiem zawiany.

I tam zatańczyły bałwany.

Zatańczyły po kolana w śnieżnym puchu.

Kurz się wzbijał z ich grubych kożuchów.

Prószył, prószył śnieg biały.

Z nieba gwiazdy spadały.

A bałwany skakały, skakały, skakały...

• „Kozy”

Z zagrody zerkają

Dwie ciekawe kozy:

Na zieloną kapustę,

Którą wiozą wozy.

• S. Szuchowa „Dmuchawce”

Koło domu na łące

złotych gwiazdek tysiące...

Znikną gwiazdki złociste,

będą kule puszyste.

Dmuchną w ten puszek dzieci,

nasionko w świat poleci.

• B. S. Kossuth „Zabawa na polance”

(fragment)

Jak zabawa - to zabawa!

Tańczy z życiem strona prawa,

listki zgrabnie podrygują,

w takt muzyki podskakują!

A zajączki - z lewej strony!

To krok naprzód, to ukłony...

* Głoska [z] w opowiadaniach

Dzieci starsze samodzielnie czytają przygotowane przez logopedę opowiadania, w których utrwalana głoska jest w dalszym ciągu zaznaczana właściwym kolorem. Natomiast młodszym dzieciom czyta terapeuta polecając powtarzać lub streścić opowiadanie.

Poniżej przedstawiam materiał do ćwiczeń w tym zakresie (źródło:

Antos D., Demel G., Styczek I., 1967; Kruk H., 1980).

• „Przygoda Izy”

Iza to zuch dziewczynka. Umie wszystko sama zrobić.

Dziś Iza zamiata swoją izdebkę. Potem pójdzie na łąkę i nazrywa

niezapominajek do wazonu.

Łąka jest niedaleko zagrody. Tuż za płotem.

Chodzi Iza po łące i zrywa kwiatki. Z wiązanką niezapominajek

wraca Iza bruzdą do zagrody. Nagle słyszy tupot nóg. Rozgląda się

i widzi, jak wprost na nią pędzi rozbrykana koza. Iza zaczyna uciekać,

ale na próżno. Zaczepiła bucikiem o wystający kamień i bęc w bruzdę.

Wiązanka rozsypała się wokół bruzdy. Koza podbiegła do porozrzu -

canych kwiatów i zaczęła zajadać zielone listki. Zjadła wszystkie,

oblizała się długim językiem i zadowolona odeszła.

Iza jest zrozpaczona. Jeszcze bardziej od zniszczonej wiązanki

zmartwiła ją zabrudzona bluzeczka i rozdarte skarpetki. Dobrze, że

Iza umie wszystko sama zrobić. Oczyści bluzeczkę i załata rozdarte

skarpetki.

• „Zygmuś”

Zygmuś jest niezdrów, więc leży w łóżku. Okna zupełnie zamarzły. Na

dworze zamieć. Zawiane bruzdy i zagony. Zygmuś z nudów ogląda ilustrowane czasopisma. Wycina ilustracje i układa z nich zabawne zagadki.

Po południu odwiedziła Zygmusia Zosia. Przyniosła mu lizaka. Teraz Zosia i Zygmuś zabawiają się w wyrazy. Kto znajdzie i zapisze więcej wyrazów na „z”, ten wygra.

Na dany znak zaczynają. Po pięciu minutach trzeba pokazać zapisane wyrazy.

Zosia zapisała pięć wyrazów: zakładka, zapałki, zagon, zamek, zebra. Wygrał jednak Zygmuś, bo znalazł aż sześć wyrazów: zguba, złoto, zeszyt, zdanie, zupa, zuch.

Zmrok szybko zapada, więc zabawę trzeba zakończyć. Zosia żegna Zygmusia. Obiecuje, że jutro znowu przyjdzie, aby się z nim zabawić.

• „Stacja benzynowa”

W miejscu, gdzie droga zakręca do miasta, zbudowano stację benzynową. Stacja benzynowa zaopatruje pojazdy w benzynę. Zbiorniki z benzyną znajdują się pod ziemią. Stąd benzynę pompuje się do zbiorników samochodowych, które nazywają się bakami. Tu także reperuje się zepsute pojazdy. Zajmuje się tym specjalna załoga fachowców. Na stacji benzynowej nie wolno palić zapałek ani papierosów. Poza tym przy stacji benzynowej jest zakład gastronomiczny. Tutaj turyści zmęczeni jazdą mogą zjeść posiłek i odpocząć.

• K. Iłłakowiczówna „Śnieżki”

Śnieżki są bardzo zabawne. Trzeba je dobrze lepić, ale nie za mocno, bo

to boli. Już Antek jest tak oblepiony śnieżkami, że palta nie widać. Teraz kolej na Władka. Zasypali go, ale on się nie daje, ze śnieżek, którymi go trafiono, lepi kule i celnie bije w kolegów. Kubie strącił czapkę z głowy, Wackowi nasypał śniegu za kołnierz, a Stefankowi zalepił uszy i usta. Ostrożnie ze śnieżkami, niech nie będą za twarde!

• „Rozmowa” (Świerszczyk, fragment)

• Zenek - zawołał Zbyszek -

Zakładam zoo. Zdobyłem zebrę!

Zapłaciłem za zebrę złotówkę.

• Zoo? - zapytał Zenek zdziwiony -

Znowu zbytkujesz?

Zbyszek zachichotał.

• Zyg, zyg, zyg. Zbieram znaczki ze zwierzętami.

Zapłaciłem złotówkę za znaczek z zebrą! Zobacz!

Zenek zaraz zerknął zaciekawiony.

* Głoska [z] w mowie spontanicznej

Dość trudnym etapem terapii jest wdrożenie dziecka do stosowania nowo wytworzonej artykulacji w wypowiedziach samodzielnych. Dla osiągnięcia tego celu polecamy dziecku, aby odpowiadało na zadawane pytania dotyczące np. treści jakiegoś obrazka lub żeby opowiadało samo, co widzi na ilustracji. W końcowym etapie utrwalania danej głoski wymagamy od dziecka, aby ją wymawiało prawidłowo nie tylko w trakcie zajęć, ale także w rozmowach prowadzonych przy różnych okazjach. Sprawdzamy przy tym, czy dana głoska jest zautomatyzowana i tym samym, czy terapia została już zakończona.

W celu utrwalenia głoski [z] w mowie spontanicznej można przeprowadzić następujące ćwiczenia (źródło: Gurba U., Lisowska D., 1996; Komornicka E., 1999; Matera H., 1984):

• Zosia bardzo lubi czekoladę.

Popatrz, co zdarzyło się dalej.

Opowiedz, na czym Zosia pozostawiła ślady swoich czekoladowych palców.

• Opowiadanie treści obrazków

Wyrazy zawierające głoskę [z]:

• obrazek nr 1: Poznań, jezdnia, zebra, pojazdy, znak (drogowy, zatrzymania się - STOP);

• obrazek nr 2: zając, zebra, zegar, zapałki, zeszyty, zasłona;

• obrazek nr 3: zające, koza, fryzjer, fryzura, zakład fryzjerski, telewizor, gazeta, obrazek.

Dziecko może dodatkowo pokolorować cały obrazek lub tylko te przedmioty, w nazwach których pojawia się głoska [z].

* Obrazek nr 1

* Obrazek nr 2

* Obrazek nr 3

ZAKOŃCZENIE

W swojej pracy przedstawiłam schematyczny przebieg terapii zaburzonej głoski [z]. Starałam się zgromadzić możliwie jak najwięcej ćwiczeń (opartych o literaturę i własne pomysły), zarówno ogólnych, mogących służyć w terapii zaburzeń innych głosek, jak również bardziej specyficznych, ściśle dotyczących głoski [z].

W trakcie jednej jednostki terapeutycznej logopeda każdorazowo powinien przeprowadzać ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, słuchu fonematycznego, usprawniające ruchome narządy mowy oraz ćwiczenia artykulacyjne. Różnorodność i bogactwo opracowanych przez niego wcześniej ćwiczeń, z których wybiera jednorazowo trzy lub cztery, nie tylko ułatwi mu pracę, ale przede wszystkim urozmaici i uatrakcyjni zajęcia. Przyczyni się do tego również bogaty zestaw ciekawych pomocy logopedycznych: loteryjki, układanki, książeczki, obrazki, zagadki itp.

Ponadto logopeda winien zapewnić możliwie jak najlepsze warunki sprzyjające pełnemu rozwojowi funkcji językowej, stworzyć życzliwą atmosferę, starać się wypracować właściwy stosunek otoczenia do osoby z zaburzoną mową, co zapewnia sukces terapii i jego trwałość. Te wszystkie cele cząstkowe sprzyjają realizacji nadrzędnego celu postępowania logopedycznego, jakim jest prawidłowe mówienie pacjenta.

BIBLIOGRAFIA

Antos D., Demel G., Styczek I., Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy.

WSiP. Warszawa 1967

Benni T., Fonetyka opisowa języka polskiego z obrazami głosek polskich

podług M. Abińskiego. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław 1959

Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP.

Warszawa 1983

Dłuska M., Fonetyka polska. Artykulacje głosek polskich. PWN.

Warszawa - Kraków 1983

Gurba U., Lisowska D., Zeszyty logopedyczne. Ćwiczenia dla dzieci.

„IMPULS”. Kraków 1996

Kania J. T., Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy,

Szkoła Specjalna 1972, 2

Kania J. T., Szkice logopedyczne. WSiP. Warszawa 1982

Komornicka E., Uczymy się poprawnie mówić. Poradnik logopedyczny

z ćwiczeniami. WSiP. Warszawa 1999

Kruk H., Wybór literatury do zabaw i zajęć w przedszkolu z komentarzem

metodycznym. WSiP. Warszawa 1980

Matera H., Poznaję głoski. Ćwiczenia dla klas przedszkolnych i zespołów

reedukacyjnych. WSiP. Warszawa 1984

Ostaszewska D., Tambor J., Podstawowe wiadomości z fonetyki i fonologii

współczesnego języka polskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 1997

Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli. WSiP. Warszawa 1986

Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy. Wydawnictwa Uniwersytetu

Warszawskiego. Warszawa 1997

Sachajska E., Uczymy poprawnej wymowy. Metodyka postępowania

ortofonicznego z dziećmi w wieku przedszkolnym. WSiP. Warszawa 1981

Styczek I., Logopedia. PWN. Warszawa 1979

Wierzchowska B., Fonetyka i fonologia języka polskiego. Zakład Narodowy

im. Ossolińskich. Wrocław 1980

Wierzchowska B., Wymowa polska. PZWS. Warszawa 1971

Wójtowicz J., Logopedyczny zbiór wyrazów. WSiP. Warszawa 1993

3

16

---