„Z chałupy” i „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach” - naturalizm, symbolizm i impresjonizm w twórczości Jana Kasprowicza
Twórczość Jana Kasprowicza należy do ciekawszych zjawisk w naszej literaturze. Jej różnorodność tematyczna, wielość wykorzystywanych tendencji, kształt artystyczny świadczą o nieustannym rozwoju poety, o ewolucji jego światopoglądu i idei.
W pierwszym etapie jego twórczych poczynań widoczny jest wpływ naturalizmu. Kierunek znany w Europie już od lat 60 XIX w., którego twórcą był Emil Zola. Głównym założeniem prądu było jak najwnikliwsze poznanie człowieka i otaczającego go świata. Naturaliści widzieli w człowieku istotę zdeterminowaną przez biologiczny popęd, naturę, społeczeństwo. Tematem utworów stała się zwykła egzystencja prostych ludzi, najczęściej pochodzących z najniższych warstw społecznych, walka o byt, o przetrwanie w ciężkich warunkach.
W 1888 r. ukazuje się pierwszy zbiór utworów Kasprowicza pt. „Poezje”, w którym znalazł się cykl naturalistycznych sonetów pt. „Z chałupy”, rejestrujących z fotograficzną dokładnością i precyzją chłopską egzystencję. Poszczególne wiersze stanowią zapis życia, zmagań z problemami, biedą, brakiem pracy, cierpieniem przedstawicieli wiejskiej społeczności. Również w konwencji naturalistycznej utrzymane zostały zbiory pt. „Obrazki natury”, „Ze Szląska”, czy gawędy „Z chłopskiego zagonu”. Cechuje je skrajny obiektywizm, dbałość o szczegóły, brak komentarza odautorskiego, dążność do jak najdokładniejszego odtworzenia losu poszczególnych jednostek, społeczny radykalizm, niezgoda na krzywdę najuboższych, otwarty sprzeciw wobec niesprawiedliwości świata. Doskonałym przykładem wykorzystania tendencji naturalistycznych przez poetę jest wiersz pt. „Z chałupy” pochodzący z cyklu „Obrazki natury”. Jest to beznamiętny, pozbawiony refleksji i subiektywnych ocen opis chłopskiej izby. Poeta dokładnie rejestruje przedmioty znajdujące się w jej wnętrzu: „łyżnik o barwie brunatnej”, „talerze gliniane”, „dzbanek i garnki z żelaza” itd. W izbie siedzą dwie zaniedbane kobiety: starsza śpi przy piecu, młodsza zaś marzy o bogatym paniczu. W opisie sprzętów i wnętrza chałupy podkreślona została brzydota, niedbałość i skrajna bieda - poeta akcentuje w ten sposób problem ubóstwa chłopów, ich egzystencję w nieludzkich warunkach.
W kolejnym etapie twórczości Kasprowicza dominują tendencje modernistyczne. Z tego okresu pochodzą utwory: „Miłość”, „Krzak dzikiej róży”, „Ginącemu światu” czy „Salve Regina”. Widoczne są w nich wpływy symbolizmu i impresjonizmu.
Najwyraźniej widać to na przykładzie cyklu czterech sonetów pt. „Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach”. Kasprowicz tworzy pełne nastrojowości i liryczności opisy tatrzańskiej przyrody. Rezygnuje całkowicie z tematyki społecznej, realizmu. Poszczególne sonety połączone są motywem dzikiej róży. Zwykła sytuacja liryczna staje się pretekstem do zasygnalizowania głębokich treści i egzystencjalnych problemów związanych z przemijaniem i trwaniem, pięknem oraz siłą, które muszą ulec niszczącemu działaniu czasu. Właśnie w tym cyklu najpełniej ujawnia się wpływ symbolizmu i impresjonizmu na twórczość tego młodopolskiego poety. Kasprowicz próbuje wyrazić „to, co niewyrażalne” zwykłym, codziennym językiem stosując złożoną symbolikę.
Kwiat dzikiej róży staje się metaforą piękna, delikatności, strachu, bojaźni, próchniejąca limba zaś siły, mocy, która zostaje w jednej chwili zniszczona przez potęgę przyrody, przez odwieczne prawa natury. Świadomość przemijania, kruchości istnienia przenika cały utwór. Potęguje ją specyficzny nastrój uzyskany przez poetę przez liczne środki stylistyczne.
Kasprowicz w impresjonistycznych opisach górskiego widoku wprowadza nas w tatrzański krajobraz. Blask słońca, unosząca się w powietrzu mgła, pachnące zioła, szum wodospadu, miękkość rosy opadającej na płatki kwiatów, tajemnicze dźwięki - wszystko to oddziałuje na nasze zmysły, pobudza wyobraźnię. Poeta do odmalowania nastroju chwili używa całej palety barw np. „pawiookie stawy”, „krwawy pąs”, stosuje synestezje, onomatopeje. Stara się uwiecznić odchodzącą w niepamięć chwilę, oddać najpełniej jej specyfikę i atmosferę.
Obrazy o znaczeniu metaforycznym, psychologizacja poezji, zwiększenie roli przyrody, wyzyskanie walorów kolorystycznych, stosowanie złożonych środków artystycznych, to cechy charakterystyczne dla drugiego etapu twórczości Kasprowicza, w którym dominującą rolę odkrywał symbolizm i impresjonizm.