Kultura Polski średniowiecznej. Oprac. RM
1. Ramy czasowe i periodyzacja kultury Polski średniowiecznej
kultura w patrymonialnej monarchii pierwszych Piastów (od Mieszka I do śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 r.)
kultura w okresie rozbicia dzielnicowego (1138 - ok. 1295/1320)
kultura Polski późnośredniowiecznej (XIV - XV w.)
2. Kultura polska doby średniowiecza jako część kultury średniowiecznej Europy łacińskiej,
związanej ze strefą Kościoła rzymskokatolickiego - a zatem wschodnia granica Polski
średniowiecznej była (przed zdobyciem przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej) zarazem
granicą między strefą kultury łacińskiej a kultury rusko - prawosławnej
3. Najważniejsze cechy kultury średniowiecznej (zob. temat: Kultura średniowiecznej Europy)
4. Kulturotwórcze znaczenie przyjęcia chrztu przez Mieszka I - Polska stała się częścią
chrześcijańskiej Europy łacińskiej, pojawiło się pismo, organizacja kościelna obejmująca obszar
państwa polskiego (najpierw od 968 r. biskupstwo misyjne a od 1000 r. arcybiskupstwo gnieźnieńskie),
nowe formy organizacji państwa, architektura murowana (początkowo tzw. sztuka przedromańska,
nazywana inaczej ottońską) (zob. temat: Początki państwa polskiego)
5. Rola zakonów w kulturze Polski średniowiecznej
benedyktyni: sprowadzeni do Polski przez Kazimierza Odnowiciela i jego matkę Rychezę (fundacja klasztoru benedyktyńskiego w podkrakowskim Tyńcu)
zakony kontemplacyjne (klauzurowe), np. klasztor kamedułów w podkrakowskich Bielanach, słynna biblioteka)
zakony rycerskie w Polsce (templariusze, joannici, zakon krzyżacki)
- znaczenie cystersów w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (XII - XIII w.)
▪ rola cystersów w podnoszeniu poziomu rolnictwa, prowadzeniu gospodarki leśnej i rybnej
(propagowanie nowych technik upraw - np. trójpolówki, nowych narzędzi, roślin, prowadzenie
stawów rybnych), np. klasztor cystersów w Rudach, fundacji księcia opolsko- raciborskiego
Władysława z 1252 r.
▪ pierwsze zdanie zapisane w języku polskim w Księdze Henrykowskiej (klasztor cystersów w
Henrykowie na Dolnym Śląsku):„daj ać i ja pobruszę a ty poczywaj””
Księga Henrykowska - pochodząca z XIII w. księga uposażeń (rejestr majątkowy, opis posiadłości ziemskich)
klasztoru cystersów Henrykowie
- pojawienie się zakonów mendykanckich (żebraczych) w Polsce i ich znaczenie (franciszkanie,
dominikanie, augustianie, karmelici):
▪ rola zakonów mendykanckich od XIII w. w kształtowaniu się miast, przyspieszają procesy urbanizacyjne
(miastotwórcze) - ponieważ swoje kościoły i klasztory budują w centrum średniowiecznego miasta,
przyczyniają się zatem do rozpowszechnienia na ziemiach polskich stylu gotyckiego w architekturze
▪ przyczyniają się do rozwoju kultury intelektualnej (np. poprzez zakładanie szkół przyklasztornych,
w których naucza się 7 sztuk wyzwolonych)
▪ dominikaninem był Wincenty z Kielczy - autor Żywotu większego św. Stanisława (zob. punkt 6)
- zakony żeńskie w Polsce średniowiecznej, np.
▪ klaryski w Starym Sączu (klasztor założony przez św. Kingę - żonę księcia Bolesława Wstydliwego)
▪ cysterki w Trzebnicy (klasztor założony przez św. Jadwigę Śląską - żonę księcia Henryka Brodatego, matkę
Henryka Pobożnego)
▪ dominikanki w Raciborzu (klasztor założony przez błogosławioną Eufemię - córkę księcia raciborskiego
Przemysła, obecnie znajduje się tam muzeum
6. Twórczość hagiograficzna i kult świętych w Polsce średniowiecznej, np.
rola kultu św. Wojciecha w Polsce B. Chrobrego i żywoty św. Wojciecha
▪ znaczenie kultu św. Wojciecha w planach politycznych Bolesława Chrobrego
▪ związek kultu św. Wojciecha ze zjazdem gnieźnieńskim i utworzeniem arcybiskupstwa gnieźnieńskiego
▪ rola kultu św. Wojciecha w ottońskiej koncepcji cesarstwa uniwersalistycznego (kanonizacja Wojciecha przez
papieża Sylwestra II , a następnie pielgrzymka Ottona III do Gniezna w 1000 r. - „do grobu” św. Wojciecha)
▪ drzwi gnieźnieńskie (z brązu) jako ważne źródło ikonograficzne z XII w. - ilustrujące sceny z życia i męczeństwa
św. Wojciecha (il. w podr., s. 46, 39)
rola kultu św. Stanisława, żywoty św. Stanisława (zwłaszcza pochodzący z XIII w. tzw. Żywot większy św. Stanisława autorstwa dominikanina Wincentego z Kielczy),
▪ rola kultu św. Stanisława w dążeniach zjednoczeniowych (kanonizacja w 1253 r.), polityczne znaczenie kultu św. Stanisława
dostrzegł dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał,
że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia się poszczególnych części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób
dojdzie do zjednoczenia ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego
- rola kultu św. Jadwigi Śląskiej (1175 - 1243) - patronki Śląska, była żoną Henryka Brodatego, matką
Henryka Pobożnego, kanonizowana w 1267 r.
pod koniec życia zamieszkała w klasztorze cystersek w Trzebnicy (ufundowanym wcześniej przez jej męża Henryka Brodatego)
gdy w 1229 r. jej mąż został porwany i uwięziony w Płocku przez Konrada Mazowieckiego, księżna osobiście udała się do
porywacza. Ten zaś - jak podaje żywot św. Jadwigi - ujrzawszy służebnicę Bożą, jakby na widok anielskiego oblicza nagle
strwożony i przejęty lękiem, zupełnie zrezygnował ze swej nieugiętej dotychczas srogości, przystąpił do ugody i uwolnił księcia”, J.
Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 407
na polach Legnicy po bitwie odnalazła ciało syna Henryka Pobożnego - zob. Legendę o życiu św. Jadwigi Śląskiej, podr., s.
207
7. Historiografia w Polsce średniowiecznej, np.
kronika Galla Anonima (napisana w okresie panowania Bolesława Krzywoustego), podr., s. 196
▪ wielkopolskie legendy dotyczące genezy państwa polskiego (np. Popiel, Piast, Rzepicha, Siemomysł)
▪ wiele cennych informacji na temat panowania pierwszych Piastów - od Mieszka I do Bolesława
Krzywoustego, np. opis okoliczności przyjęcia chrztu przez Mieszka I (podr., s.45), zjazdu
gnieźnieńskiego (podr.,s.52), buntu ludowego (podr., s.58), konfliktu Bolesława Śmiałego z biskupem
krakowskim Stanisławem (podr., s.58 - 59), wojen Bolesława Krzywoustego (podr., s.64 - 65), itd.
kronika Wincentego Kadłubka (napisana w początkach XIII w.),
▪ W. Kadłubek to pierwszy kronikarz Polak (podr., s. 196), a zarazem pierwszy znany Polak, który studiował na
uniwersytecie (paryska Sorbona), także pierwszy biskup w Polsce wybrany przez kapitułę katedralną (był od 1207 r.
biskupem krakowskim)
▪ małopolskie legendy dotyczące genezy państwa polskiego (np. Krak, Wanda, smok wawelski)
▪ opis konfliktu Bolesława Śmiałego z biskupem krakowskim Stanisławem (podr., s. 59)
▪ wiele cennych informacji na temat ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego (podr., s. 65) oraz
pierwszych dziesięcioleci rozbicia dzielnicowego w Polsce
kronika Janka z Czarnkowa z II połowy XIV w. (napisana w okresie panowania Ludwika Węgierskiego, autor był podkanclerzym w okresie panowania Kazimierza Wielkiego)
▪ pozytywny wizerunek Kazimierza Wielkiego: „za panowania bowiem tego króla powstało w lasach, gajach i
na karczowiskach drugie tyle miast i wsi, ile przedtem było w królestwie polskim”, (podr., s. 135)
▪ negatywny wizerunek Ludwika Węgierskiego (następcy Kazimierza w Polsce a zarazem króla -
cudzoziemca), kronikarz nie chce pogodzić się z tym, że Kazimierz Wielki nie pozostawił syna, który
mógłby po nim dziedziczyć tron polski
kronika Jana Długosza z XV w. (kronikarz, wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka)
charakterystyka kroniki Jana Długosza (podr., s. 196):
▪ napisana w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka (doprowadzona do 1480 r., w którym Jan Długosz zmarł)
▪ najobszerniejsza kronika w Polsce średniowiecznej, jedna z najobszerniejszych kronik w
średniowiecznej Europie
▪ zawiera bardzo obszerny opis dziejów Polski średniowiecznej- od legendarnych początków do czasów
współczesnych kronikarzowi, najcenniejsze dla historyków są ostatnie księgi kroniki poświecone
panowaniu pierwszych Jagiellonów: Władysława Jagiełły, Władysława Warneńczyka, Kazimierza
Jagiellończyka, np. bardzo szczegółowy opis bitwy pod Grunwaldem (podr., s. 167 - 168), wnikliwe
charakterystyki kolejnych władców - ich osobowości, wyglądu zewnętrznego, oceny ich panowania
▪ wpływ kroniki Jana Długosza na dalszy rozwój idei Korony Królestwa Polskiego (przejawem tego są
np. słowa Długosza wyrażające radość z powodu odzyskania przez Polskę Pomorza Gdańskiego i ziemi
chełmińskiej po zakończeniu wojny trzynastoletniej (w wyniku tzw. II pokoju toruńskiego): „I mnie,
który piszę te Roczniki, ogarnęła niemała radość z powodu zakończenia wojny pruskiej, zwrotu dawno
zabranych ziem oraz przyłączenia Prus do Królestwa, jako że nader boleśnie znosiłem to, że Królestwo Polskie
było rozdzierane z dnia na dzień przez różne narody i ludy. Uznałem siebie i resztę moich współczesnych,
którym zdarzyło się po tylu wiekach zobaczyć to scalenie, za szczęśliwych. Byłbym się uznał za szczęśliwego,
gdyby przypadkiem za miłosierdziem Bożym na moich oczach doszło do zwrotu i przyłączenia do Królestwa
Polskiego Śląska i ziemi lubuskiej oraz słupskiej, w których znajdują się trzy biskupstwa założone przez
pierwszego króla polskiego Bolesława Wielkiego i jego ojca Mieszka, a mianowicie: wrocławskie, lubuskie i
kamieńskie. Odszedłbym bowiem weselszy z tego świata i spoczywałbym w mym śnie przyjemniej i wygodniej”.
▪ „Jan Długosz był najwybitniejszym historykiem, jakiego miało późne średniowiecze europejskie”,
„dążył do tego, by prawdy i czystości dziejów nie zbrukać ani nienawiścią i zazdrością, ani
schlebianiem dla faworu lub łaski”, cyt. za: J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 235
„znajomość bowiem przeszłości oraz spraw, jakie rozgrywały się wewnątrz i na zewnątrz kraju (...)
równa się cnocie i mędrcy uważają ją za mistrzynię życia”
▪ ze wstępu Jana Długosza do swojej kroniki (Roczników):
„Mnie, którego ani nauka, ani natura nie obdarzyły wymową, przerażała praca wielka i trudna, na słabe moje barki wkładana,
gdy tylu mężów obdarzonych nauką i dowcipem milczało(...), postanowiłem tedy czyny i wypadki dawnych przodków wydobyć z
zapomnienia, ażeby im nie zbywało na potrzebnym świadectwie, acz nie tak, jak by tego wymagała wielkość rzeczy i wartość ich
zasług, do którego określenia potrzeba by pisarza wielce uczonego lub wielkiego poety”. Cyt. za: J. Rajman, Encyklopedia
średniowiecza, s. 236; Polska Jana Długosza, s. 463
„Jeżeli kogoś wymownego, mocniejszego w naukach oraz obdarzonego z natury wykwintnym językiem styl tego dzieła,
nieuczony, prosty, czy też za rozwlekły, nie głaszczący uszu żadną słodyczą ani dźwięcznym doborem słów, nie błyszczący
kwieciście, obrazi, niech zważy, że zdolności nie skupiają się na kimś jednym, nie jednemu zostały przydzielone i z nim
złączone”, cyt. za: S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, s. 20; Polska Jana Długosza, s. 466 - 467
▪ z kończącego kronikę (Roczniki) apelu Jana Długosza do potomnych (testamentu Jana Długosza):
„prosząc i błagając na koniec wszystkich duchownych, tak zakonników, jak i świeckich, a szczególnie czcigodnych i
znakomitych mężów: doktorów, mistrzów, studentów i skrybów na każdym wydziale naszego chwalebnego, Krakowskiego
Uniwersytetu, aby oni po mojej śmierci nie szczędząc swych sił męskich kontynuowali te Roczniki i aby nie pozwolili, aby one
zniszczały i aby je zarzucono. Co więcej, błagam, zaklinam i zaprzysięgam doktorów, mistrzów, profesorów i członków kolegium
uniwersyteckiego, aby wydzieliwszy jedną z lepszych kolegiaturę, przydzielili jej osobnego mistrza biegłego w naukach
humanistycznych. Ten, zwolniony od wszelkich prac, trudów i zajęć niech się zajmuje wyłącznie Rocznikami, niech o nich
myśli, niech je kocha, bawi się nimi, niech się nimi gorliwie zajmuje, niech o nich rozmawia we dnie i w nocy, z sobą i innymi,
niech dba o pożytek, korzyść i chwałę Ojczyzny, bardziej jednak o cześć Boga i prawdę”, Polska Jana Długosza, s. 538
8. Szkolnictwo w Polsce średniowiecznej
- nauczanie siedmiu sztuk wyzwolonych w szkołach kolegiackich i przykatedralnych
trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka), quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia)
- utworzenie przez Kazimierza Wielkiego w Krakowie uniwersytetu w 1364 r. (Akademii
Krakowskiej)
▪ „nauk przemożnych perła” - tak określa się uniwersytet krakowski w dokumencie króla
Kazimierza Wielkiego powołującym go do życia,
▪ profil i organizacja uniwersytetu kazimierzowskiego:
uniwersytet kazimierzowski był uczelnią o profilu prawniczym, swoją organizacją nawiązywał do tzw.
bolońsko - neapolitańskiego* modelu średniowiecznego uniwersytetu, nie było na uniwersytecie
kazimierzowskim wydziału teologicznego (powstanie dopiero w 1397 r.),
były na uniwersytecie kazimierzowskim trzy wydziały: sztuk wyzwolonych, prawa, medycyny,
liczebnie dominowały katedry prawa
▪ jest to drugi uniwersytet w Europie Środkowej (po uniwersytecie Karola w Pradze), mapa w podr., s.195
* boloński model średniowiecznego uniwersytetu - uniwersytet o profilu prawniczym,
neapolitański model średniowiecznego uniwersytetu - uniwersytet założony przez władcę danego państwa (np. przez Fryderyka II
Hohenstaufa w Neapolu)
- odnowienie uniwersytetu krakowskiego w początkach panowania Władysława Jagiełły, za sprawą
królowej Jadwigi.
▪ po śmierci Kazimierza Wielkiego, za panowania Ludwika Węgierskiego działalność uniwersytetu na jakiś
czas zanikła
▪ został reaktywowany w początkach panowania Władysława Jagiełły, za sprawą królowej Jadwigi, która na
ten cel - jak głosi tradycja - poświęciła wszystkie swoje kosztowności, zgodnie z tradycją historyczną
przyjmuje się że do odnowienia uniwersytetu krakowskiego doszło w 1400 r.
▪ w 1397 r. powstał na odnowionym uniwersytecie wydział teologiczny (za zgodą papieża Bonifacego IX),
odnowiony uniwersytet miał profil teologiczny (co wiązało się m.in. z koniecznością wysyłania wykształconych
kapłanów - misjonarzy na Litwę) i był oparty na modelu paryskim - sorbońskim (w przeciwieństwie do
uniwersytetu kazimierzowskiego założonego w 1364 r., który nawiązywał do modelu bolońskiego i miał
profil prawniczy)
- rozkwit uniwersytetu krakowskiego w XV w.:
▪ wybitni profesorowie - np. Paweł Włodkowic, Stanisław ze Skarbimierza, Wojciech z Brudzewa
▪ wybudowanie u schyłku XV w. (w okresie panowania Jana Olbrachta) Collegium Maius
(najstarszej dziś części uniwersytetu)
▪ rozwój matematyki i astronomii na uniwersytecie krakowskim (Wojciech z Brudzewa - wybitny
matematyk i astronom, nauczyciel Mikołaja Kopernika)
9. Sztuka w Polsce średniowiecznej
- sztuka przedromańska zwaną czasem ottońską (w Polsce rozwija się w okresie panowania Mieszka I,
Bolesława Chrobrego i Mieszka II), np. rotunda św. Feliksa i Adaukta na Wawelu, rotundy w Przemyślu i
Cieszynie, zespół pałacowo - kościelny na Ostrowiu Lednickim, pierwsza katedra na Wawelu
- sztuka romańska (w Polsce od poł. XI do XIII w.): np. krakowskie kościoły św. Wojciecha, św. Idziego,
św. Andrzeja, druga katedra na Wawelu z czasów W. Hermana, kościół w Tumie pod Łęczycą, romańskie kolumny
kościoła w Strzelnie, , drzwi gnieźnieńskie (z brązu) z XII w. jako ważny zabytek rzeźby romańskiej, a
zarazem źródło ikonograficzne - ilustrujące sceny z życia i męczeństwa św. Wojciecha (il. w podr., s. 46, 39)
- sztuka gotycka (w Polsce od schyłku XIII do schyłku XV w.), np. kościoły Mariackie w Krakowie i w
Gdańsku, gotycka katedra na Wawelu, kościoły św. Katarzyny i Bożego Ciała w Kazimierzu
podkrakowskim, sztuka „gotyku płomienistego”, ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie,
rzeźba Madonny z Krużlowej
- pobyt w Krakowie rzeźbiarza Wita Stwosza, rzeźby Wita Stwosza jako przejaw sztuki późnego
gotyku (il. w K. Baczkowski, WHP, s. 194 - 195, 239, 245, 252), np.
▪ ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie
▪ nagrobek Kazimierza Jagiellończyka w katedrze wawelskiej
▪ płyta nagrobna Filipa Kallimacha w krakowskim kościele dominikanów (il. w K. Baczkowski,
WHP, s. 239)
- malowidła bizantyńsko - ruskie w kaplicy zamkowej w Lublinie (z okresu panowania W. Jagiełły) oraz
z kaplicy Świętokrzyskiej w katedrze na Wawelu (z okresu panowania Kazimierza Jagiellończyka) jako
przejaw synkretyzmu religijnego (przenikania się katolicyzmu z prawosławiem),
zob. il. w K. Baczkowski, WHP, s. 126, 198 - 199
Świetny materiał ilustracyjny na temat sztuki średniowiecznej w Polsce: Historia Polski. Polska do 1586 r., zwł. s. 379 - 442 (Biblioteka Gazety Wyborczej)
▪ cechy stylu romańskiego: kamień jako podstawowy materiał budowlany, grube mury nadające budowli charakter masywny i
obronny, niewielkich rozmiarów otwory okienne i drzwiowe wpuszczające do wnętrza budowli niewiele światła, sklepienie
kolebkowe lub krzyżowe, do propagowania stylu romańskiego przyczyniły się zwłaszcza zakony benedyktynów (przede wszystkim
opactwo w Cluny i klasztory kluniackiej kongregacji) oraz cystersów
▪ cechy stylu gotyckiego: obok kamienia podstawowym materiałem budowlanym stała się cegła, która w niektórych krajach Europy
zastąpiła kamień, ostre łuki, budowle wysokie i strzeliste (robią niekiedy wrażenie lekkich i smukłych) dzięki zastosowaniu łuków
przyporowych oraz sklepienia krzyżowo - żebrowego, dużych rozmiarów otwory okienne wypełnione witrażami i wpuszczające do
wnętrza znacznie więcej światła niż w budowlach romańskich, styl gotycki należy w dużym stopniu wiązać z rozwojem
średniowiecznych miast, do jego propagowania przyczyniły się także zakony franciszkanów i dominikanów
10. Najstarsze zabytki języka polskiego, np. nazwy miejscowości w bulli gnieźnieńskiej z 1136 r.,
najstarsze zdanie zapisane w j. polskim (w Księdze Henrykowskiej z XIII w), pieśń Bogurodzica,
Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański, ,Biblia królowej Zofii (pochodzący z XV w. przekład
Biblii na j. polski)
11. Myśl polityczna w Polsce późnego średniowiecza.
- ukształtowanie się idei Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae) w XIV w. (zwłaszcza
w okresie panowania Kazimierza Wielkiego) i jej cechy
▪ Królestwo Polskie jest niepodzielne i istnieje niezależnie od osoby władcy i panującej dynastii
▪ korona królewska jest symbolem niepodzielności państwa
▪ przekonanie, że król nie jest właścicielem państwa (jak w monarchii patrymonialnej) ale jego władcą
▪ w skład Korony Królestwa Polskiego wchodzą wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie
- wpływ kroniki Jana Długosza na dalszy rozwój idei Korony Królestwa Polskiego (przejawem tego są np.
słynne słowa Jana Długosza wyrażające radość z powodu odzyskania przez Polskę Pomorza Gdańskiego i
ziemi chełmińskiej, po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 r. (na mocy tzw. II pokoju toruńskiego):
„I mnie, który piszę te Roczniki, ogarnęła niemała radość z powodu zakończenia wojny pruskiej, zwrotu dawno zabranych ziem oraz
przyłączenia Prus do Królestwa, jako że nader boleśnie znosiłem to, że Królestwo Polskie było rozdzierane z dnia na dzień przez
różne narody i ludy. Uznałem siebie i resztę moich współczesnych, którym zdarzyło się po tylu wiekach zobaczyć to scalenie, za
szczęśliwych. Byłbym się uznał za szczęśliwego, gdyby przypadkiem za miłosierdziem Bożym na moich oczach doszło do zwrotu i
przyłączenia do Królestwa Polskiego Śląska i ziemi lubuskiej oraz słupskiej, w których znajdują się trzy biskupstwa założone przez
pierwszego króla polskiego Bolesława Wielkiego i jego ojca Mieszka, a mianowicie: wrocławskie, lubuskie i kamieńskie. Odszedłbym
bowiem weselszy z tego świata i spoczywałbym w mym śnie przyjemniej i wygodniej”.
- wprowadzenie zasady nietykalności majątkowej (w przywileju czerwińskim W. Jagiełły dla szlachty z 1422 r.)
oraz zasady nietykalności osobistej (wyrażonej w słowach„neminem captivabimus nisi iure victum” , w przywileju
jedleńsko - krakowskim Władysława Jagiełły dla szlachty z lat 1430 - 1433), zob. temat: Polska w dobie
Władysława Jagiełły
- idea tolerancji religijnej w średniowieczu i jej związek z ideą praw człowieka), np.
▪ Paweł Włodkowic: profesor uniwersytetu krakowskiego, przedstawiciel króla Władysława Jagiełły
na soborze w Konstancji, polemizował na soborze z przedstawicielem zakonu krzyżackiego Janem
Falkenbergiem, w swoim traktacie „O władzy cesarza i papieża nad niewiernymi ” (przedstawionym na
soborze) uznał, że poganie mają prawo do posiadania własnych państw, chrześcijanie nie mają prawa
poganom siłą odbierać zamieszkałych przez nich ziem, a także nie mają prawa stosować przemocy chcąc
nakłonić pogan do przyjęcia chrześcijaństwa, w wojnie obronnej poganie mogą korzystać z pomocy
chrześcijan oraz pomagać im w wojnie o charakterze obronnym, podobnie jak Stanisław ze Skarbimierza
(także profesor uniwersytetu krakowskiego uczestniczący w soborze w Konstancji) podzielił wojny na sprawiedliwe (np.
wojna obronna) i niesprawiedliwe, poglądy Pawła Włodkowica przedstawione na soborze w Konstancji
podważały zatem sam sens istnienia państwa krzyżackiego, ponadto Paweł Włodkowic i Stanisław ze
Skarbimierza na soborze odpierali ataki Jana Falkenberga, który oskarżył Jagiełłę i Witolda o to, że nadal są
poganami, (podr., s. 168 - 169)
- myśl polityczna Jana Ostroroga (zm. 1501): dyplomata w służbie króla Kazimierza Jagiellończyka,
prawnik - legista, autor Memoriału w sprawie urządzenia Rzeczpospolitej (Monumentum pro Reipublicae
ordinatione) - z lat 1455 - 1477 poglądy: zwolennik poszerzenia zakresu władzy króla, zasady „rex est
imperator in regno suo”, niezależności króla wobec papieża i cesarza, podporządkowania Kościoła monarsze,
zniesienia opłat na rzecz Stolicy Apostolskiej (świętopietrze, annaty), przeznaczania nadwyżek dochodów
duchowieństwa na potrzeby biednych, wprowadzenia dobrowolności dziesięcin, ograniczenia pozycji
politycznej możnowładztwa, poglądy J. Ostroroga wywarły wpływ m. in. na postulaty ruchu egzekucyjnego w
XVI w.
- Rady Kallimacha dla króla Jana Olbrachta jako przejaw myśli politycznej przełomu średniowiecza i
renesansu.
Kallimach (Filip Buonaccorsi) - emigrant z Włoch, w Polsce od 1470 r., humanista, historyk, dyplomata,
wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, doradca jednego z nich - króla Jana Olbrachta,
autor tzw. Rad Kallimacha (Consilia Callimachi) dedykowanych Janowi Olbrachtowi: podpowiadał królowi reformy
prowadzące do absolutyzmu, realizowane w myśl zasady cel uświęca środki (np. znieść przywilej koszycki, rozpędzić izbę
poselską, skłócić ze sobą senatorów świeckich i duchownych, odebrać biskupom majątki ziemskie, dopuszczać „plebejów” do
godności biskupiej - „powolniejsi będą niż szlachta”), niektórzy XVI-wieczni przeciwnicy absolutyzmu przypisywali
Kallimachowi pogląd, iż król swoich przeciwników powinien ...otruć
Kallimach zm. w Polsce w 1496 r., pochowany został w krakowskim kościele dominikanów, płytę nagrobną
zaprojektował Wit Stwosz (il. w K. Baczkowski, WHP, s. 239)
12. Początki druku na ziemiach polskich u schyłku średniowiecza
▪ pierwsze drukowane teksty w j. polskim: trzy modlitwy („Ojcze Nasz”, „Zdrowaś Mario”, „Wierzę w Boga Ojca”)
zamieszczone w statutach synodalnych biskupów wrocławskich, drukarnia Kaspra Elyana, Wrocław 1473 r.
▪ pierwsza książka wydrukowana cyrylicą: Kraków, 1491 r. drukarnia Ormianina Szwajpolta Fiola,
13. Pierwsi humaniści w Polsce u schyłku średniowiecza
▪ Konrad Celtis - poeta piszący po łacinie, pochodził z Niemiec, przebywał w Krakowie w l. 1489 -1491,
gdzie założył stowarzyszenie literackie Sodalitas Litteraria Vistulana, przybył do Krakowa aby studiować
na tamtejszym uniwersytecie matematykę i astronomię u Wojciecha z Brudzewa (nauczyciela M. Kopernika)
▪ Kallimach (Filip Buonaccorsi) emigrant z Włoch, w Polsce od 1470 r., humanista, historyk, dyplomata,
wychowawca synów króla Kazimierza Jagiellończyka, doradca króla Jana Olbrachta,
Kallimach zm. w Polsce w 1496 r., pochowany został w krakowskim kościele dominikanów, płytę nagrobną
zaprojektował Wit Stwosz (il. w K. Baczkowski, WHP, s. 239)
Stosunki polsko - krzyżackie za Piastów.
1. Nadanie zakonowi krzyżackiemu ziemi chełmińskiej (w użytkowanie czy na własność?) przez Konrada Mazowieckiego w 1226 r. oraz podbój przez krzyżaków kraju pogańskich Prusów
2. Stosunki Polski z zakonem krzyżackim w okresie panowania Władysława Łokietka
- zajęcie przez krzyżaków Pomorza Gdańskiego (1309 r.)
- proces w Inowrocławiu w latach 1320 - 1321
- wojna Polski z zakonem krzyżackim w latach 1329 - 1332
▪ bitwa pod Płowcami w 1331 r.
▪ rozejm w 1332 r. (utrata przez Władysłąwa Łokietka Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej)
3. Stosunki Polski z zakonem krzyżackim za panowania Kazimierza Wielkiego
proces polsko- krzyżacki w Warszawie (1339)
pokój w Kaliszu w 1343 r. (Kazimierz Wielki odzyskał Kujawy i Ziemię Dobrzyńską, zakon krzyżacki utrzymał Pomorze Gdańskie i Ziemię Chełmińską)
Stosunki polsko - krzyżackie za Jagiellonów.
1. Zmiana położenia politycznego zakonu krzyżackiego w wyniku zawarcia unii polsko - litewskiej w 1385 r.
2. Powstanie na Żmudzi (antykrzyżackie)
3. „Wielka wojna” Polski z zakonem krzyżackim (1409 - 1411)
bitwa pod Grunwaldem (czy zwycięstwo niewykorzystane?)
pokój w Toruniu w 1411 r. (tzw. I pokój toruński)
4. Spór polsko - krzyżacki na soborze w Konstancji (1414 - 1418): polemika Pawła Włodkowica z Janem Falkenbergiem)
5. „Wojna głodowa” w 1422 r.
6. Wojna trzynastoletnia (1454 - 1466)
7. Ostatnia wojna Polski z zakonem krzyżackim (1519 - 1521) oraz traktat krakowski w 1525 r. (wraz z hołdem pruskim)
Unie polsko - litewskie.
1. Unia w Krewie w 1385 r. - przyczyny, postanowienia, znaczenie
2. Unia wileńsko - radomska w 1401 r. - postanowienia
3. Unia w Horodle w 1413 r. - postanowienia
4. Unia w Mielniku w 1501 r. - postanowienia
5. Unia lubelska w 1569 r. - przyczyny, postanowienia, znaczenie
Przywileje szlacheckie w Polsce XIV - XV w.: koszycki 1374, czerwiński 1422, statut warcki 1423, jedlneńsko - krakowski 1430 - 1433, cerkwicko - nieszawski 1454, piotrkowski 1496
6