Pierwsze hipotezy wskazuj�ą na to, �że w II po�łowie IX w. przybyli przybysze z, "zewn�ątrz", czyli Skandynawii. To w�łaœnie przez nich zosta�ło zorganizowane pa�ąstwo Piastów, bowiem zjednoczyli pod swoim w�ładaniem plemiona Polan, �łlê�żan, Mazowszan, Pomorzan i Wiœlan. Wtedy utworzyli organizm pa�ąstwa, którego dowódc�ą by�ł wódz normandzki – protoplasta ksi�ą�ż�ąt i wódz – król dynastii piastowskiej.

Mo�żnow�ładztwo od rycerstwa ró�żni�ło siê sytuacj�ą maj�ątkow�ą, form�ą w�ładania ziemi�ą przez ka�żd�ą z tych grup. Rycerz mia�ł ziemiê w formie beneficjum, oczywiœcie wi�ąza�ło siê to z obowi�ązkami i œwiadczeniami. Beneficja przyznawali rycerzom mo�żnow�ładcy i koœció�ł. Przez co kszta�łtowa�ł siê system feudalnej drabiny, która wykszta�łci�ła siê na zachodzie Europy (g�łównie we Francji).

W XI w. w Polsce ukszta�łtowa�ł siê feudalizm, który "przeora�ł stare organizacje, i na ich miejscu pojawi�ły siê nowe organizacje uwzglêdniaj�ące nowe podzia�ły spo�łeczne i prawne. Najwiêksze znaczenie mia�ło tu mo�żnow�ładztwo, którzy posiadali dobra ziemskie. Czêœ�Ś ich stanowi�ła spuœciznê po ustroju plemienno – rodowym. Skupiali siê oni wokó�ł ksiêcia i mieli najwy�ższe urzêdy. Niewielka ich czêœ�Ś mia�ła w posiadaniu wiêksze w�łasnoœci ziemskie (nie nale�ża�ły do warstwy urzêdniczej).

Tak jak mo�żnow�ładztwo posiada�ło w�łasnoœ�Ś alodialn�ą to rycerstwo tylko niekiedy posiada�ło w�łasnoœ�Ś alodialn�ą, z regu�ły by�ły to niewielkie obszary ziemi uprawnej, na której pracowa�ł w�łaœciciel z kilkoma niewolnikami (wolnymi lub niewolnymi). Rycerze oprócz s�łu�ży wojskowej na rzecz pana, nie mieli innych obowi�ązków. Beneficja, a w�łaœciwie ich czêœ�Ś stanowi�ło wyposa�żenie dru�żynników ksi�ą�żêcych. Zobowi�ązani byli do pos�łusze�ąstwa. Stan rycerski wykszta�łci�ł siê ju�ż w XII w., kiedy to narodzi�ł siê zwyczaj pasowania na rycerza – to zapocz�ątkowa�ło formowanie siê stanu rycerskiego. By�ł to stan otwarty.

Kolejn�ą warstw�ą spo�łeczn�ą by�ła poœrednia miêdzy ch�łopem, a rycerzem – drobni rycerze. Korzystali z przywilejów nadanych rycerstwu, nie nale�żeli do klasy feuda�łów, poniewa�ż ziemiê uprawiali w�łasnorêcznie. S�łabsi ekonomicznie popadali w "sieci" mo�żnow�ładców, dostojników koœcielnych. Dlatego te�ż, niektórzy drobni rycerze spadali do rangi – ch�łopów. Inna czêœ�Ś rycerstwa dziêki �łupom wojennym lub nak�ładom ksi�ą�żêcym ros�ła do rangi mo�żnow�ładcy. Ale dochodzi�ło do tego rzadko.

Ju�ż w XIII w. rycerstwo korzysta�ło z szeregu uprawnie�ą stanowych. By�ły one bardzo szerokie. Otó�ż, rycerz pojmany do niewoli podlega�ł wykupowi, przys�ługiwa�ło mu odszkodowanie za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej i wiêksze wynagrodzenie za s�łu�żbê wojskow�ą poza granicami kraju. Rycerz mia�ł tak�że prawo do swobodnej dziesiêciny tzn. móg�ł by�Ś wierny, p�łaci�Ś dziesiêcinê i modli�Ś siê w tym koœciele, jaki on uwa�ża.

Obok rycerstwa drobnego i œredniego istnia�ła tak�że grupa rycerstwa s�łu�żebnego. Pochodzi�ła ona od rycerstwa ubogiego, drobnego i pó�łzale�żnych ch�łopów. Ich to w�łaœnie mo�żnow�ładca wtr�ąci�ł do swej dru�żyny. Dostawali oni ziemiê na prawie lennym, wieczystym lub dziedzicznie. W XIII w. dosz�ło ju�ż do takich norm prawnych, np. inne kary grozi�ły za zabójstwo lub zranienie mo�żnow�ładcy, inne za rycerza, a jeszcze inne za rycerza s�łu�żebnego. W wyniku zabójstwa wielmo�żnego piastuj�ącego urz�ąd g�łówszczyzna, czyli kara pieniê�żna p�łacona rodzinie zamordowanego wynosi�ła 30 grzywien, zaœ zabójstwa zwyk�łego rycerza – 15 grzywien, zaœ za zabójstwo rycerza s�łu�żebnego i ch�łopa – tylko 6 grzywien. Jest to dochód na formowanie siê w Polsce nie jednolitego stanu. Ale nie dosz�ło do powstania wiêcej ni�ż kilku stanów szlacheckich. By�ło to na pewno (dla niektórych) dobrym znakiem i plusem. Przyczyn�ą ukszta�łtowania siê jednej warstwy szlacheckiej by�ło: znacznie s�łabsza ni�ż na zachodzie Europy zale�żnoœ�Ś rycerstwa od mo�żnow�ładztwa. �łrednie rycerstwo obroni�ło swoj�ą niezale�żnoœ�Ś, nie bez poparcia panuj�ących. W Polsce rycerze podlegali wprost panuj�ącemu i to nie pozwoli�ło na utworzenie siê hierarchicznej drabiny feudalnej. Nastêpnie du�ż�ą rolê odegra�ły przywileje stanowe, które sta�ły siê udzia�łem szerokiej liczebnie warstwy, (bo objê�ły nawet czêœ�Ś rycerstwa s�łu�żebnego). Po drugie to organizacja rycerstwa, które �ł�ączy�ło siê w rody, ale byli i �żyli na jednym terytorium, czyli "s�ąsiedztwo", rody te wzmocni�ły rycerstwo, bowiem obowi�ązuj�ąca zasada solidarnoœci chroni�ła interesy pojedynczych cz�łonków rodu, to broni�ło ich przed mediatyzacj�ą, czyli zale�żnoœci�ą od mo�żnow�ładcy.

Ka�żdy ród rycerski posiada�ł ju�ż od ko�ąca XII w. swój herb, który by�ł elementem odró�żniaj�ącym od innych stanów, ale tak�że zamyka�ł siê. Na pocz�ątku herby stanowi�ły symbol osobisty, ale póŸniej – by�ły dziedziczne. Za œredniowiecznych przedstawiane by�ły na herbach przedmioty osobiste – bêd�ące w�łasnoœci�ą rycerza (np. granice posiadanego terenu, konie itp.). By�ły one w postaci rysunków, ale w ewolucji dosz�ło do zmiany na czêœci herbu królewskiego (np. rêka z mieczem jako fragment jagiello�ąskiej pogoni).

Ci, którzy mieli herby, nie zawsze byli spokrewnieni wiêzi�ą krwi. Rycerze s�łu�żebni, gdy zostali "uherbowani" to musieli przyj�ą�Ś takie przywileje na siebie, jakie posiadali mo�żnow�ładcy.

Dwa stany uprzywilejowane takie jak mo�żnow�ładztwo i rycerstwo by�ły wyró�żnikami ca�łego stanu. Za czasów Laskonogiego, herbowano, przywilejowano zbiorowo, a w 1228 r. w Cieni W�ładys�ław Laskonogi wyda�ł przywilej, który mówi�ł o przestrzeganiu immunitetu oraz wyklucza�ł "uciski i niezale�żne" podatki. Nastêpne przywileje by�ły podobne, jednak obok nich by�ł s�łynny przywilej Ludwika Wêgierskiego wydany w 1374 r. w Koszycach.

Gdy na tronie by�ł Kazimierz Wielki, dopiero wtedy próbowano ustali�Ś, kogo mo�żna nazwa�Ś szlachcicem. Kiedy fakt posiadania ziemi na prawie rycerskim oznacza�ł przynale�żnoœ�Ś do stanu rycerskiego, tak w pocz�ątkach XIV w. rycerstwo – szlachta d�ą�ży�ło do zamkniêcia tego stanu. Tymczasem Kazimierz Wielki okreœli�ł, �że szlachcicem jest cz�łowiek rodz�ący siê z ojca szlachcica, (czyli z krwi szlacheckiej).

Za panowania Kazimierza Wielkiego ko�ączy�ł siê rozwija�Ś system stanu szlacheckiego. Jednak wystêpowa�ła znaczna ró�żnica pomiêdzy "t�ą" szlacht�ą, a z XVI czy XVII w, tak monarchia Kazimierzowa w nie przypomina�ła póŸniejszego ustroju Rzeczpospolitej ani charakterem gospodarki rolnej, ani pozycj�ą polityczn�ą szlachty w kraju. Rycerz – szlachcic nie sta�ł siê, bowiem ziemianinem. Dosiada�ł wprawdzie w�łasnym gospodarstwem rolnym, folwarczkiem (1-3 �łanów), ale pe�łni�ło rolê tylko do zaspokojenia w�łasnych potrzeb. W tym czasie folwark nie produkowa�ł jeszcze towarowego zbo�ża. Jeden pan – rycerz by�ł podrzêdny w stosunku do so�łtysa. Bowiem niektóre folwarki so�łtysie liczy�ły oko�ło 6 �łanów i produkowa�ły ( przy pracy najemników i zagrodników) zbo�że towarowe na potrzeby rynku wewnêtrznego.

Dlatego te�ż, wspó�ł�życie miêdzy stanami by�ło bardzo korzystne i regulowane przez w�ładzê centraln�ą. Mieszcza�ąstwo i rycerstwo by�ło t�ą si�ł�ą, która równowa�ży�ła pozycjê mo�żnow�ładców. Ale wtedy pojawia�ły siê ju�ż tendencje do zmian i przeobra�że�ą kraju. Po pierwsze to wzros�ła na rynkach zagranicznych koniunktura na artyku�ły rolno-hodowlane. To wzbudzi�ło zainteresowanie wœród rycerzy – szlachty, którzy do tej pory za g�łówne zajêcie uwa�żali s�łu�żbê wojskow�ą. Wi�ąza�ło siê to z powiêkszeniem folwarku, znajduj�ącego siê w posiadaniu w�łaœciciela. Dawa�ło to pocz�ątek walce rycerzy – szlachty z so�łtysami dysponuj�ącymi du�ż�ą czêœci�ą area�łu uprawnego. Kazimierz Wielki, dlatego zakaza�ł przymusowo wykupowa�Ś so�łectwa, bo szlachta zagarnia�ła folwarki so�łtysie. Bowiem by�ło wa�żne, �żeby nie os�łabi�Ś warstwy ekonomicznie silnej – szlachty – rycerzy. Po drugie to zacz�ą�ł siê kszta�łtowa�Ś motyw przewagi szlachty nad ch�łopami.

Co zatem stanowi�ło tê si�łê liczebnoœci œredniego i drobnego rycerstwa? Na pewno w�łaœnie ta liczebnoœ�Ś oraz œwiadomoœ�Ś posiadanych w�łasnych postulatów i interesów, pozostaj�ących niekiedy w wyraŸnej kolizji z interesami innych grup spo�łecznych zarówno w obrêbie swojej klasy (mo�żnow�ładztwo), jak i stoj�ących poza ni�ą (so�łtysi). W wyniku przejœcia do stanu szlacheckiego wielu niefeudalnych w�łaœcicieli ziemi odsetek szlachty w stosunku do innej ludnoœci w Polsce by�ł bardzo du�ży ani�żeli w innych europejskich narodach. Bowiem w Polsce stan szlachecki stanowi�ł 10 % ludnoœci, a nawet wiêcej. Jest to bardzo du�żo, tymczasem we Francji "tylko" 2 %. Przyczyn�ą tego w Polsce by�ło: wspólne przywileje stanowe, ideologia i d�ą�żenia. To w�łaœnie ró�żni�ło nasz kraj od innych w Europie. Na dodatek nie by�ło drabiny feudalnej (hierarchicznej); niezale�żnoœ�Ś rycerstwa od mo�żnow�ładztwa i to, �że kasa feuda�łów w Polsce nie by�ła podzielona na stany. Tote�ż w Polsce zamiast upadku œredniowiecznego rycerstwa – tak jak w krajach Francji czy Niemczech w wieku XV, dochodzi�ło do wzrostu jego si�ły i potêgi oraz pozycji w pa�ąstwie. Nie tylko to, doda�Ś trzeba, �że i jego zamianê w ziemia�ąstwo. Ale bodŸcem, który trochê zmniejszy�ł d�ą�żenia szlachty by�ło wygaœniêcie dynastii piastowskiej, po przyjœciu na tron, "do czego", z siostrze�ąca Kazimierza Wielkiego – Ludwika Andegawe�ąskiego – Króla Wêgier. Po œmierci, bowiem Wielkiego pochowano równie�ż ostatniego potomka z dynastii rodzimej, którego prawa do korony siêga�ły przesz�łoœci. By�ł królem Polski z urodzenia, ber�ło odziedziczy�ł po ojcu, a jego dziad i pradziad byli królami dzielnicowymi, ale korona by�ła wa�żniejsza. W œwiadomoœci rycerstwa, mo�żnow�ładztwa i ch�łopów, Kazimierz przekszta�łci�ł siê z króla krakowskiego, jakim go chcieli widzie�Ś luksemburscy wrogowie, w króla polskiego, którego zwierzchnoœci nie negowali ksi�ą�żêta mazowieccy. Co prawda nie odzyska�ł staro�żytnych ziem polskich spod jarzma obcego – �łl�ąska i Pomorza Gda�ąskiego, ale umocni�ł jego wewnêtrzn�ą spoistoœ�Ś, skodyfikowa�ł prawa, podniós�ł presti�ż Polski na arenie miêdzynarodowej, zapewni�ł jej poczucie �ładu wewnêtrznego i bezpiecze�ąstwa. Fortyfikacje strzeg�ły granic królestwa, a spichrze by�ły pe�łne zbó�ż. Coraz wiêcej powstawa�ło miast, warsztatów rzemieœlniczych i jarmarków. Produkcja rolna, zwierzêca i roœlinna ros�ły w górê, za jego panowania Polska by�ła najbardziej rozwijaj�ącym siê krajem, ni�ż za czasów przesz�łych. Dlatego, nie bez w�ątpliwoœci nazywa siê Kazimierza Wielkiego tym, który "zasta�ł Polskê drewnian�ą, a zostawi�ł murowan�ą". By�ł on tak�że "Królem Ch�łopów", ale tak�że wszystkich stanów, reguluj�ąc wspó�ł�życie ich miêdzy sob�ą. Tak, wiêc Kazimierz Wielki zako�ączy�ł ca�ł�ą epokê w Polsce – jako ostatni z Piastów.

"NASI PRZODKOWIE (�Ś) ZABIEGALI WSZELAKIM SPOSOBEM, ZEBY KRÓL TYRANEM BYC NIE MÓGL"



Obcym królem na tronie Polskim by�ł Ludwik Andegawe�ąski, który obj�ą�ł tron dziêki decyzji Kazimierza Wielkiego, nie posiada�ł, zatem praw dziedzicznych do korony królewskiej. Bra�ł opinie i uwagi spo�łecze�ąstwa oraz nastroje spo�łecze�ąstwa (mo�żnow�ładców, szlachty i mieszczan). Centralizacja pa�ąstwa nie usunê�ła odrêbnoœci ustrojowych, prawnych, separatystycznych tendencji.

Jego rz�ądy budzi�ły powszechne niezadowolenie. Wybuch�ły zamieszki, nawet bunty. Szlachta poczu�ła sw�ą si�łê. Króla popiera�ła czêœ�Ś mo�żnow�ładztwa, ale by�ło to dla niego nie wystarczaj�ące do ugruntowania swej sytuacji w Polsce. To, �że nie mia�ł mêskich potomków, tylko córki, dodatkowo komplikowa�ło sytuacjê. Pragn�ąc zapewni�Ś jednej z nich tron w Polsce, odwo�ła�Ś siê musia�ł nie do rady królewskiej sk�ładaj�ącej siê z mo�żnow�ładztwa, lecz do szlachty (ogó�łem). Na zjeŸdzie przedstawicieli stanów w Koszycach (1374) szlachta wyrazi�ła zgodê na uznanie jednej z córek Ludwika za nastêpczyniê tronu polskiego w zamian za uzyskany przywilej, dotycz�ący tylko szlachty i zwalniaj�ący j�ą z podatków (poradlne), z wyj�ątkiem 2 groszy rocznie z �łana, u�żytkowanego przez ch�łopa, które mia�ły by�Ś p�łacone "na znak najwy�ższej zwierzchnoœci" królewskiej. Przywilej ten zawiera�ł szereg innych zobowi�ąza�ą monarchy i zwolnienie szlachty od obowi�ązku pomocy przy budowie twierdz obronnych, jeœli szlachta, uprzednio nie wyrazi�ła na to zgody, obowi�ązek wykupu z niewoli szlachcica, który popad�ł w ni�ą w czasie wyprawy zagranicznej organizowanej przez króla, obsadzenie urzêdów staroœci�ąskich tylko przez Polaków, zachowanie ca�łoœci i integralnoœci terytorium pa�ąstwowego.

Przywileje wydawano jak poprzednio, by�ły one jednak albo indywidualne, albo dzielnicowe, lub te�ż dotyczy�ły jednostronnych zobowi�ąza�ą monarchy, (np.: przywilej wydany w Budzie (1355) wobec wszystkich stanów. Przywileje Ludwika ostatecznie ugruntowa�ły publicznoprawny charakter w�ładzy królewskiej, monarcha w swych poczynaniach by�ł dot�ąd skrêpowany, �że urzêdnik ziemski bardziej jest reprezentantem i wykonawc�ą roli szlachty ni�ż przedstawicielem w�ładzy pa�ąstwowej.

Koniecznie potrzebne by�ły równie�ż instytucje publicznoprawne, wyra�żaj�ące rolê szlachty oraz stanowi�ły organ jej samorz�ądu i reprezentacji. Istnia�ły ju�ż one wczeœniej w postaci wieców dzielnic lub ziem, zwo�ływane by�ły od czasu do czasu przez panuj�ących, zjazdy ogólnopa�ąstwowe b�ądŸ zgromadzenia prowincjonalne. Nawet Kazimierz Wielki konsultowa�ł postanowienia polityczne i prawne z przedstawicielami mo�żnow�ładztwa œwieckiego i duchownego, szlachty i mieszczan. W takich konsultacjach brali udzia�ł przedstawiciele szlachty, zgromadzenia te jednak nie mia�ły charakteru wy�ł�ącznie szlacheckiego, reprezentowa�ły ró�żne stany.

Szlachta od ko�ąca XVI w. chcia�ła utworzy�Ś w�łasne organy reprezentacji. Rola t�łumu, który podczas zgromadzenia szlachty i panów danej ziemi nosi�ł zwyczaj oklaskiwa�Ś i przyjmowa�Ś przez aklamacjê. Te uchwa�ły podjête przez radê panów ziemi przesta�ły ju�ż odpowiada�Ś szlachcie.

Po œmierci Ludwika Wêgierskiego nast�ąpi�ł okres bezkrólewia, szlachta zdoby�ła doœwiadczenie �życiowe, spo�łeczne. Otó�ż wyst�ąpi�ła ona po raz pierwszy jako zgromadzenie (zorganizowana si�ła spo�łeczna) tworz�ąc wraz z mieszcza�ąstwem konfederacjê (1382-1384). Mia�ła ona na celu utrzymanie �ładu i porz�ądku publicznego oraz ustalenie jednolitego stanowiska poszczególnych prowincji w sprawach dotycz�ących ca�łego pa�ąstwa. Szlachta zaczê�ła czu�Ś w�łasn�ą si�łê – w Wielkopolsce konfederacja szlachecko – mieszcza�ąska (1382) doprowadzi�ła do usuniêcia starosty Domarata. D�ą�żenie do uzyskania jednolitych dla ca�łego stanu szlacheckiego przywilejów wi�ąza�ło siê z antagonizmem szlachecko – magnackim i godzi�ło w uprzywilejowan�ą pozycjê mo�żnow�ładztwa. Ju�ż jednak w XVI w. kiedy d�ą�żenia emancypanckie szlachty zyska�ły na sile i wyznacza�ły kierunek ewolucji ustroju pa�ąstwowego Polski, doszed�ł do g�łosu czynnik ograniczaj�ący w sposób decyduj�ący ostroœ�Ś tego konfliktu i powstrzymuj�ący szlachtê przed rozwi�ązaniami ekstremistycznymi. W nastêpnych stuleciach lêk przed absolutyzmem bêdzie tym koniem troja�ąskim, który u�łatwi magnaterii sprawowanie "rz�ądu dusz" nad szlacheckim t�łumem, udaremni próby usprawnienia administracji pa�ąstwowej, os�łabi wszelkie antymagnackie poczynania.

Po zawarciu przywileju Koszyckiego dosz�ło do nastêpnych. Otó�ż W�ładys�ław Jagie�ł�ło jako król mia�ł pozycjê szczególn�ą i nie tylko nie posiada�ł �żadnych praw dziedzicznych do korony polskiej, ale przed objêciem tronu polskiego i œlubu z Jadwig�ą by�ł poganinem. Jako m�ą�ż Jadwigi by�ł wspó�łkrólem i po jej œmierci stany królestwa musia�ły ponownie potwierdzi�Ś jego prawo zasiadania na tronie. Zmusi�ło go to do nadania licznych przywilejów szlachcie i mo�żnow�ładztwu, co krêpowa�ło samodzielnoœ�Ś dzia�łania. Opiera�ł siê g�łównie na ma�łopolskim mo�żnow�ładztwie, któremu zawdziêcza�ł koronê, ale w okresie jego rz�ądów szlachta nie by�ła ju�ż skupiskiem rodów i rodzin, lecz skonsolidowan�ą si�ł�ą spo�łeczn�ą, proc�ą do uzyskania dominuj�ącej pozycji w pa�ąstwie polskim.

Kiedy tron obj�ą�ł Jagie�ł�ło dosz�ło do przywileju z Piotrkowie w 1388 r. Tu rozszerzy�ł i pog�łêbi�ł przywileje wydane przez Ludwika Wêgierskiego. Szlachcic mia�ł odt�ąd podlega�Ś wykupowi, jeœli dosta�ł siê do niewoli w czasie wojny prowadzonej na ziemiach Polskich. Urzêdy starosty i sêdziego nie mog�ły by�Ś skupione w jednym rêku. Zamkami królewskimi nie mogli zaw�ładywa�Ś cudzoziemcy. Samodzielny dot�ąd urzêdnik policyjno – karny zwany opraw�ą (justycjariusz), wyposa�żony w szerokie kompetencje, mia�ł podlega�Ś w pe�łni w�ładzy starosty.

Ten przywilej by�ł pierwszym z obszernej listy przywilejów ogólnostanowych wydanych przez Jagie�ł�łê. Rzesze szlachty wymusi�ły na Jagielle jeszcze wiele innych przywilejów. Naczelnym za�ło�żeniem sejmu koronnego, niezale�żnie od treœci szczegó�łowej, by�ło d�ą�żenie do równoœci wobec prawa w obrêbie stanu szlacheckiego oraz do oparcia stosunków miêdzy w�ładz�ą publiczn�ą (królem i urzêdnikami), a ca�łym stanem szlacheckim, na zasadach regulowanych przez przepis prawny.

Przyboczna rada królewska, sk�ładaj�ąca siê z biskupów i najwy�ższych urzêdników œwieckich (prelati et barones), z organu doradczego zaczê�ła przekszta�łca�Ś siê w instytucjê wspó�łrz�ądz�ąc�ą. Wykorzystuj�ąc sêdziwy wiek króla i jego pragnienie zapewnienia tronu polskiego ma�łoletnim królewiczom: W�ładys�ławowi i Kazimierzowi, panowie ma�łopolscy uzyskali coraz to nowe przywileje. Zatem szlachta uzyska�ła: przywilej czerwi�ąski z 1422 r., który gwarantowa�ł nietykalnoœ�Ś dóbr szlacheckich, uniemo�żliwiaj�ąc królowi zajêcie ich b�ądŸ konfiskatê bez wyroku s�ądowego, utwierdza�ł zasadê wyrokowania przez s�ądy, opartego wy�ł�ącznie na prawie pisanym, wreszcie – ponownie zakazywa�ł �ł�ącznia w rêku (jednym) urzêdu sêdziego ziemskiego i starosty (punkt ten wyraŸnie by�ł przeciw mo�żnow�ładztwu); statut Warcki z 1423 r. zezwala�ł szlachcie na wykup so�łectwa, jeœli so�łtys okaza�ł siê krn�ąbrny, ma�ło u�żyteczny i niepos�łuszny (przepis ten stwarza�ł folwarkowi szlacheckiemu mo�żliwoœ�Ś znacznego zwiêkszenia powierzchni uprawnej; przywilej brzeski z 1425 r.; jedle�ąski z 1430 i krakowski z 1433 r. jako najobszerniejszy, potwierdzaj�ący wszystkie dotychczas wydane przywileje.

W ko�ącu szlachcie przyznano:

1. Zostali zwolnieni od wszelkich danin i œwiadcze�ą, oczywiœci prócz poradlnego (2 gr. z �łana ch�łopskiego)

2. Nietykalnoœ�Ś maj�ątkow�ą i nietykalnoœ�Ś osobist�ą ("Neminem captivabimus nisi iure victum"= nikogo nie uwiêzimy, kto nie zostanie pokonany prawem, czyli - komu nie zostanie udowodniona wina). Nie tylko dobra szlacheckie podlega�ły konfiskacie, to i osoba szlachcica zyskiwa�ła immunitet nietykalnoœci, szlachcic odt�ąd móg�ł zosta�Ś uwiêziony jedynie na podstawie wyroku s�ądowego lub, jeœli zosta�ł schwytany przy przestêpstwie.

3. Urzêdy i dostoje�ąstwa zastrze�żone dla szlachty danej ziemi jej obywatelom.

4. Przyznanie szlachcie duchowej praw, - jak szlachcie œwieckiej, i dziêki odpowiednim przywilejom papieskim, nadawanym sukcesywnie w latach, zastrze�żenie wy�ższych stanowisk koœcielnych, ale tylko dla polskiej szlachty.

5. Ograniczenie s�łu�żby wojskowej tylko w granicach kraju, utracenie przez króla prawa do decyzji o zwo�ływaniu pospolitego ruszenia. S�łu�żba mia�ła by�ł wynagrodzona, ale tylko ta, wykonywana poza granicami kraju (za granic�ą). Wtedy dostawano piê�Ś grzywien srebra od kopii.



Ale co by�ło celem przyznawania tych przywilejów, i co one czyni�ły? Otó�ż zmieni�ły one ustrój pa�ąstwa, cho�Ś zmiany nie mia�ły jeszcze charakteru instytucyjnego: uprawnienia rady królewskiej, (z której póŸniej powsta�ł senat) czy sejmików ziemskich nie zosta�ły jeszcze sprecyzowane i okreœlone ustawowo, król ci�ągle nosi�ł tytu�ł "domines et heares" (pan i dziedzic), mimo, �że tron nie by�ł ju�ż formalnie – po œmierci Jadwigi i jej dziecka – dziedziczny i ka�żdego nastêpnego w�ładcê, od W�ładys�ława Jagiello�ączyka (Ware�ączyka) pocz�ąwszy, w gruncie rzeczy wybierano na tron polski. Zasady tego wyboru nie by�ły jednakowo ustalone. Zale�ża�ł on w�łaœnie od rady królewskiej, czyli organu mo�żnow�ładców, chocia�ż teoretycznie wp�ływ na niego mia�ła równie�ż szlachta uczestnicz�ąca w elekcji, a tak�że reprezentanci miast i kapitu�ł oraz lennicy korony.

Polska by�ła zainteresowana wiêzi�ą z Litw�ą dla kilku przynajmniej przyczyn. A�ż do drugiego pokoju toru�ąskiego (1466) nie rozstrzygniêty pozostawa�ł problem krzy�żacki. Zrozumienie koniecznoœci odebrania Zakonowi ziem polskich le�ż�ących u ujœcia Wis�ły by�ło w spo�łecze�ąstwie polskim niemal powszechne. Wspó�łdzia�łanie lub cho�Śby �życzliwa neutralnoœ�Ś Litwy stanowi�ła warunek nieodzowny pomyœlnego prowadzenia wojny z os�łabionym po Grunwaldzie, lecz jeszcze silnym Zakonem Krzy�żackim. Zerwanie wiêzi Polski z Litw�ą, o co zreszt�ą zabiegali ró�żni nieprzyjaciele obu pa�ąstw, wydatnie os�łabi�łoby tak jedn�ą, jak i drug�ą stronê.

�Łagodz�ący wp�ływ mia�ła unia polsko – litewska, jak wiadomo owe spory terytorialne i otworzy�ła drogê pokojowej ekspansji mo�żnow�ładztwa polskiego na ziemie ruskie. Poszczególni panowie otrzymali od Jagiellonów rozleg�łe ziemie na Podolu, a czêœciowo tak�że na zachodnim Wo�łyniu. Byli zainteresowani w spokojnym i niezak�łóconym korzystaniu z tych dóbr. Z drugiej strony, kwestie spo�łeczne na Litwie kszta�łtowa�ły siê odmiennie ni�ż w Polsce, a zw�łaszcza inaczej siê przedstawia�ł uk�ład si�ł wewn�ątrz klasy posiadaczy ziemi. Pozycja wewnêtrznych litewskich i ruski mo�żnow�ładców by�ła w Wielkim Ksiêstwie, o wiele silniejsza ni�ż mo�żnow�ładców w Polsce, podobnie jak pozycja bojarów lub pó�łzale�żnych wojowników by�ła o wiele mniej korzystna ni�ż szlachty polskiej. Unia Horodelska – 1413, umacniaj�ąca odrêbnoœ�Ś pa�ąstwow�ą Litwy, potwierdza�ła wieczysty zwi�ązek obu pa�ąstw, oko�ło zaœ piê�Śdziesiêciu rodów bojarów zosta�ło "adoptowanych" przez pa�ąskie rody szlacheckie, otrzyma�ło od nich herby, a od Jagie�ł�ły i Witolda zrównanie w prawach z polsk�ą szlacht�ą.

Dlatego te�ż, wp�ływ unii polsko – litewskiej na przemiany ustroju pa�ąstwowego Polski w XV w. nie by�ł pocz�ątkowo zbyt znaczny, podobnie jak uk�ład stosunków w�łasnoœciowych, spo�łecznych - prawnych stanowego spo�łecze�ąstwa polskiego. Wp�ływ ten da siê odczu�Ś w ca�łej rozci�ąg�łoœci dopiero w póŸniejszym stuleciu.

Wojna z Zakonem Krzy�żackim, która wybuch�ła w 1454 r., ujawnia zasadnicze przeobra�żenie spo�łecze�ąstwa polskiego dokonane w pierwszej po�łowie stulecia. Zwo�łanie przez króla pospolitego ruszenia szlachty okaza�ło siê do prowadzenia dzia�ła�ą wojennych nieprzydatne. Od bitwy Grunwaldzkiej minê�ło niespe�łna pó�ł wieku, ale synowie ciê�żkozbrojnych rycerzy zd�ą�żyli ju�ż przeobrazi�Ś siê w ziemian, nie �Świcz�ących w rycerskim rzemioœle, nie umiej�ących i nie sk�łonnych wojowa�Ś. Nie by�ło to zreszt�ą zjawisko specyficznie polskie. Rycerstwo nie tylko w ca�łej Europie schodzi�ło z pól bitewnych, na które wkracza�ło wojsko zaciê�żne, ale w ogóle z areny dziejowej. Wraz z postêpem centralizacji pa�ąstwowej, dokonuj�ącym siê w wielu krajach Europy Zachodniej, gin�ą�ł system senioralny, zanika�ł obyczaj rycerski. S�łu�żba wojskowa zaczyna�ła przekszta�łca�Ś siê w zawód, wynagradzany przez monarchê ze szkatu�ły pa�ąstwowej, nape�łnianej podatkami œci�ąganymi od warstw nieuprzywilejowanych: mieszczan i ch�łopów. Czêœ�Ś dawnego rycerstwa zajê�ła siê gospodarstwem rolnym, czêœ�Ś znalaz�ła zatrudnienie w sta�łej armii, pe�łni�ąc w niej funkcje oficerskie i �żyj�ąc z ga�ży, czêœ�Ś przekszta�łci�ła siê w szlachtê dworsk�ą, czerpi�ąc œrodki utrzymania z czynszów ch�łopskich i pensji wyp�łacanych przez króla, czêœ�Ś wreszcie uleg�ła zdeklasowaniu. Procesy te szczególnie wyraŸne by�ły we Francji, w Niemczech zachodnich i œrodkowych, w pewnej mierze w Skandynawii, we W�łoszech i Hiszpanii. Inaczej tylko przebiega�ł proces rozk�ładu œredniowiecznego rycerstwa w Anglii.

W Polsce sytuacja wygl�ąda�ła swoiœcie. Przywileje stanowe nadawane zosta�ły ca�łemu stanowi szlacheckiemu, a wiêc oko�ło 10 procentom ludnoœci kraju. Rycerstwo przekszta�łca�ło siê w ziemia�ąsk�ą szlachtê, opieraj�ąc�ą siê pozycj�ą ekonomiczn�ą na mocnej podstawie: na bezwarunkowym w�ładaniu ziemi�ą, które równoczeœnie - w miarê wykupu so�łectw - stawa�ło siê bezpoœrednim w�ładaniem ziemi. Folwark szlachecki, którego powierzchnia uprawna ustawicznie siê powiêksza�ła, zacz�ą�ł produkowa�Ś zbo�że i miêso towarowe, korzysta�ł ze znakomitej koniunktury zbo�żowej, narastaj�ącej od XV w. zarówno na rynku krajowym, jak i europejskim.

W odró�żnieniu od innych pa�ąstw Europy, Polska sta�ła siê widowni�ą walki szlachty o w�ładzê polityczn�ą. W pierwszych latach rz�ądów Kazimierza Jagiello�ączyka wytworzy�ła siê szczególnie dogodna dla szlachty sytuacja. Król, chc�ąc os�łabi�Ś znaczenie ma�łopolskich oligarchów za Zbigniewem Oleœnickim na czele, musia�ł szuka�Ś oparcia u szlachty i mieszcza�ąstwa. Podobne zjawisko znane by�ło tak�że w innych pa�ąstwach i nale�ży je traktowa�Ś jako prawid�łowoœ�Ś historyczn�ą. Ludwik IX król francuski, centralizuj�ąc sw�ą monarchiê i przeprowadzaj�ąc szereg reform wewnêtrznych wzmacniaj�ących w�ładzê królewsk�ą oraz przezwyciê�żaj�ących dawne rozbicie feudalne, musia�ł pokona�Ś opór dawnych feuda�łów, na wpó�ł udzielnych ksi�ą�ż�ąt, hrabiów i baronów. W Polsce, gdzie szlachta by�ła silniejsza od mieszcza�ąstwa, ona to w pierwszym rzêdzie stanowi�ł podporê dla poczyna�ą królewskich, a dopiero w dalszej kolejnoœci mieszczanie.

Walka Kazimierza Jagiello�ączyka z mo�żnow�ładztwem mia�ła na celu mia�ła ca celu nie tylko wzmocnienie w�ładzy królewskiej, unowoczeœnienie systemu zarz�ądzania pa�ąstwem i wyswobodzenie kraju spod zarz�ądzania kurii rzymskiej, wyra�żaj�ących siê w pobieraniu ró�żnych op�łat, rozstrzyganie apelacji od wyroków s�ądów krajowych oraz obsadzaniu wa�żniejszych stanowisk koœcielnych. W walce tej sz�ło równie�ż o orientacjê polskiej polityki zagranicznej. Zbigniew Oleœnicki z pa�ąstwem krzy�żackim utrzymywa�Ś chcia�ł stosunki poprawne, na zasadzie istniej�ącego status quo, ekspansjê zaœ usi�łowa�ł skierowa�Ś na tereny po�łudniowo-wschodnie i wprowadzi�Ś Polskê w konflikt z Turcj�ą ani szlachta œrednia, ani mieszcza�ąstwo stanowiska tego zaakceptowa�Ś nie mog�ły. Panowanie krzy�żackie nad ujœciem Wis�ły by�ło pêtl�ą œciskaj�ąc�ą za gard�ło szybko rozwijaj�ący siê kraj. St�ąd te�ż naturaln�ą tendencj�ą wiêkszoœci spo�łecze�ąstwa polskiego musia�ło sta�Ś siê d�ą�żenie do ostatecznego pokonania zakonu krzy�żackiego i odebraniu mu jego posiad�łoœci. Tendencja ta odpowiada�ła woli i wysi�łkom poddanych pa�ąstwa zakonnego, zw�łaszcza jego zachodnich i po�łudniowych terenów. Mieszka�ący Gda�ąska, Elbl�ąga i Torunia, a tak�że innych, pomniejszonych miast, ch�łopi pomorscy i mazurscy, szlachta pomorska, che�łmi�ąska, micha�łowska, du�ża czêœ�Ś œwieckiego kleru - wszystkie stany pa�ąstwa zakonnego par�ły do zjednoczenia z Polsk�ą. Dla szlachty tych ziem - dodajmy - nie bez znaczenia by�ły przywileje i swobody szlachty polskiej.

Jedynie mo�żnow�ładztwo Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego odnosi�ło siê do toczonej przez Polskê walki o przy�ł�ączenie Pomorza doœ�Ś powœci�ągliwie. Obawia�ło siê, �że pokonawszy ostatecznie Zakon Krzy�żacki, który Litwie ju�ż nie zagra�ża�ł, Korona Polska straci swe zainteresowanie œcis�łymi wiêziami z Litw�ą i tym samym pozostawi Wielkie Ksiêstwo sam na sam z Moskw�ą, prowadz�ąc�ą politykê "zbierania ziem ruskich" - d�ą�ż�ąc�ą do skupienia w jednolitym pa�ąstwie wszystkich obszarów nale�ż�ących ongiœ do Rusi Kijowskiej i do udzielnych ksiêstw ruskich.

Trzynastoletni�ą wojnê o odzyskanie Pomorza i innych ziem znajduj�ących siê pod jarzmem Krzy�żaków (1454-1466) Polska prowadzi�ła sama. Wojna ta oraz równoczeœnie toczona przez króla walka z magnack�ą opozycj�ą, pragn�ąc�ą skierowa�Ś polsk�ą politykê na po�łudniowy wschód, da�ły szlachcie znakomit�ą okazjê do dalszego umacniania swej pozycji w pa�ąstwie. Zgromadzona jako pospolite ruszenie w du�żej masie, stanowi�ła ona potê�żn�ą grupê bezpoœredniego nacisku. Z jej opini�ą i wol�ą Kazimierz Jagiello�ączyk nie móg�ł siê nie liczy�Ś, zw�łaszcza, jeœli pierwszy okres wojny przeciwko Zakonowi Krzy�żackiemu obfitowa�ł w niepowodzenia militarne.

W zamian za udzia�ł w wojnie monarcha obdarzy�ł szlachtê wa�żnymi przywilejami. Nie by�ły one jeszcze jednolite dla ca�łego pa�ąstwa - tyczy�ły siê szlachty poszczególnych prowincji i ziem, ró�żni�ąc siê miêdzy sob�ą w szczegó�łach. Przywilej wielkopolski w Cerkwicy, nadany 15 wrzeœnia 1454 roku, mia�ł wyraŸnie antymagnackie akcenty. Król zobowi�ązywa�ł siê, �że na urz�ąd pisarza ziemskiego powo�łany bêdzie jeden z czterech kandydatów przedstawiony mu przez szlachtê danej ziemi. Wobec wczeœniej ustalonej zasady powo�ływania owych trybem sêdziego ziemskiego i podsêdka stanowi�ło to istotny krok ku pe�łnemu wp�ływowi samorz�ądu szlacheckiego na obsadê wa�żnych, bo wyposa�żonych w realne kompetencje, urzêdów ziemskich. S�łab�ła w ten sposób pozycja króla wobec urzêdników terytorialnych. Wy�żsi urzêdnicy i dostojnicy mieli by�Ś pozbawieni prawa piastowania urzêdu starosty.

Dnia 11 listopada 1454 r. Kazimierz Jagiello�ączyk wyda�ł w Nieszawie przywilej dla Ma�łopolski, oparty na petycjach uchwalonych uprzednio przez szlachtê ma�łopolsk�ą zebran�ą w Opokach. W dzie�ą póŸniej og�łosi�ł nowy przywilej dla Wielkopolski. Wkrótce przywileje otrzyma�ła tak�że szlachta innych ziem.

Dziêki statutom nieszawskim szlachta zyskiwa�ła wiele korzyœci gospodarczych, jak np. obni�żka cen soli czy prawo do zbierania odpadów drzewnych w lasach królewskich. Najwa�żniejsze znaczenie mia�ło jednak postanowienie, �że odt�ąd król nie bêdzie powo�ływa�ł pospolitego ruszenia ani te�ż stanowi�ł nowych praw bez zgody sejmików ziemskich.

Przywileje nieszawskie stêpi�ły nieco antymagnacki ostrze "porozumie�ą" cerkwickich, wszelako i one zmierza�ły do dalszego os�łabienia roli wielomo�żów, przede wszystkim w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoœci. Zniknê�ły s�ądownicze uprawnienia urzêdu kasztela�ąskiego - ros�ła ranga i znaczenie sejmików.

Przywieje dla Podola i Rusi Halickiej (1456) mia�ły inny charakter. Tam nie sejmik ziemski, lecz lokalni dygnitarze uzyskiwali dodatkowe uprawnienia. W ten sposób ci�ągle jeszcze Królestwo Polskie stanowi�ło konglomerat prowincji i ziem, ró�żni�ących siê miêdzy sob�ą obowi�ązuj�ącymi w nich przepisami prawnymi.

Statuty nieszawski os�łabi�ły w�ładzê królewsk�ą na rzecz ogó�łu szlachty. Podnosz�ąc wszak�że znaczenie sejmików - a tym samym aktywizuj�ąc politycznie masy szlachecki - statuty te zarazem, zw�łaszcza w ich wersji wielkopolskiej, podkopa�ły uprzywilejowan�ą pozycjê mo�żnow�ładztwa i ugruntowa�ły zasadê równoœci w obrêbie stanu szlacheckiego, przynajmniej na terenie Wielkopolski. Torowa�ło to jednak drogê ku zrównaniu w prawach ze szlacht�ą wielkopolsk�ą tak�że i szlachty innych ziem.

Walka z mo�żnow�ładztwem o rozszerzenie zdobyczy prawnopolitycznych szlachty wielkopolskiej na ca�ły kraj mia�ła donios�łe znaczenie dla procesu centralizacji. Jej motorem by�ła œrednia szlachta i mieszcza�ąstwo sprzymierzone z królem. Chc�ąc przeforsowa�Ś takie czy inne posuniêcia Kazimierz Jagiello�ączyk jak i jego syn oraz nastêpca, Jan Olbracht, mogli zawsze - wbrew mo�żnow�ładztwu duchownemu i œwieckiemu - odwo�ływa�Ś siê do szlachty, znajduj�ąc poparcie w sejmikach prowincjonalnych, a tak�że w zgromadzeniu przedstawicieli poszczególnych sejmików, czy sejmie walnym.

Pocz�ątki sejmu walnego jako ogólnopa�ąstwowej miêdzystanowej instytucji siêgaj�ą XIV wieku; ostatecznie jednak instytucja sejmu walnego ukszta�łtowa�ła siê pod koniec XV stulecia. Sejm piotrkowski w roku 1496 rozci�ągn�ą�ł przywileje szlachecki na ca�ł�ą szlachtê polsk�ą. G�łówne postanowienia wielkopolskiego statutu nieszawskiego obowi�ązywa�ły odt�ąd na terytorium ca�łego pa�ąstwa. Sejmik ziemski otrzyma�ł, wiêc ogromne kompetencje. Statuty piotrkowskie nie tylko potwierdza�ły dawne przywileje, lecz równie�ż zawiera�ły nowe postanowienia. Zmierza�ły one do ugruntowania przewagi szlachty w pa�ąstwie kosztem innych stanów. Szlachta uzyskiwa�ła wy�ł�ączne prawo do piastowania wy�ższych urzêdów duchownych, mieszczanom zakazywano kupowania ziem. Najdonioœlejsze jednak punkty dotyczy�ły ch�łopów. Statuty piotrkowskie ostatecznie wi�ąza�ły ch�łopa z ziemi�ą, zwiêkszaj�ąc jego podda�ąstwo osobiste. Odt�ąd tylko jeden syn w rodzinie ch�łopskiej móg�ł wyjœ�Ś ze wsi, to znaczy porzuci�Ś ch�łopski stan. Ch�łopów nie wolno by�ło powo�ływa�Ś przed s�ąd grodzki lub miejski. Poniewa�ż w wielu wsiach szlachta wyrugowa�ła so�łtysów i sama zajê�ła ich miejsce, przeto jedynym trybuna�łem dla poddanego ch�łopa stawa�ł siê jego pan. By�ł to milowy krok na drodze ku ustanowieniu na wsi s�ądownictwa patrymonialnego jako jedynej instytucji. Wreszcie na sejmie piotrkowskim szlachta uzyska�ła dla siebie i dla towarów wyprodukowanych w folwarkach zwolnienie od c�ła wywozowego, jak równie�ż zwolnienie od c�ła przywozowego dla towarów sprowadzanych na w�łasny u�żytek. Poniewa�ż na jedyne dopuszczalne œwiadectwo na to, i�ż towar wywo�żony pochodzi z w�łasnego folwarku oraz �że towar przywo�żony przeznaczony jest do w�łasnej konsumpcji, uznawano przysiêgê zainteresowanego, na porz�ądku dziennym by�ły nadu�życia ze szkod�ą dla skarbu pa�ąstwa.

Szlachta tedy wkracza�ła w wiek XVI jako jednolity, zorganizowany stan, któremu uda�ło siê naruszy�Ś istniej�ąc�ą równowagê miêdzystanow�ą, uzyska�Ś dominuj�ąc�ą pozycjê w pa�ąstwie i znacznie os�łabi�Ś w�ładzê królewsk�ą. Dla zrozumienia, zatem procesu przeobra�że�ą pa�ąstwa polskiego w XVI w., jak równie�ż g�łównych d�ą�że�ą ówczesnej drobnej i œredniej szlachty niezbêdne wydaje siê przedstawienie stosunków miêdzy szlacht�ą a mo�żnow�ładztwem i szlacht�ą a Koœcio�łem.

"UWAZAJ, DUSZO MILA, MASZ WSZYSTKIEGO DOSYC"



Gospodarstwo by�ło najwa�żniejsz�ą spraw�ą dla szlachcica, jego dniem powszednim. Ono wyznacza�ło szlachcicowi jego miejsce w �życiu spo�łecznym kraju, okreœla�ło jego œwiatopogl�ąd, formowa�ło obyczaj i mentalnoœ�Ś.

Ziemianin to w�łaœciciel jednej lub kilku wsi, gospodarz na w�łasnym folwarku. Folwark by�ło to œredniej wielkoœci gospodarstwo rolne, nastawione na produkcjê zbo�ża, �żyta przede wszystkim, a czasem, cho�Ś rzadziej - na hodowlê. Znaczny procent stanowi�ła produkcja na potrzeby w�łaœciciele folwarku i jego czeladzi takich dzia�łów gospodarki folwarcznej, jak: sadownictwo, ogrodnictwo, pszczelarstwo, gospodarka mleczna, hodowla trzody chlewnej i drobiu.

Przeciêtny folwark - jak siê zdaje nie by zbyt wielki. Zdaniem Andrzeja Wycz�ąskiego, znawcy zagadnienia, po odliczeniu lasów, �ł�ąk, sta�łych pastwisk i nieu�żytków obejmowa�ł on 60-80 hektarów gruntów uprawnych, wedle dzisiejszych miar. W pewnych rejonach kraju, tam zw�łaszcza gdzie znajdowa�ły siê gorsze ziemie lub gdzie przewa�ża�ła gospodarka hodowlana, przeciêtna wielkoœ�Ś folwarku szlacheckiego przekracza�ła 80 hektarów. Zdarza�ły siê naturalnie gospodarstwa wiêksze, ale by�ło ich niedu�żo wœród œredniej w�łasnoœci szlacheckiej.

Od gospodarstwa ch�łopskiego folwark ró�żni�ł siê wielkoœci�ą oraz tym, �że w�łaœciciel nie pracowa�ł sam na roli, lecz pos�ługiwa�ł siê b�ądŸ prac�ą najemn�ą, b�ądŸ prac�ą poddanego pa�ąszczyŸnianego ch�łopa. W�łaœciciel folwarku by�ł organizatorem produkcji, jej dysponentem i kontrolerem.

Folwark szlachecki, od drugiej po�łowy XV wieku pocz�ąwszy, stanowi�ł okresowo tê formê w�łasnoœci rolnej, która reprezentowa�ła najwy�ższy poziom techniki uprawy. We wszystkich wprawdzie gospodarstwach - magnackich, szlacheckich i ch�łopskich - stosowano trójpolówkê i prosty p�łodozmian, w folwarku szlacheckim jednak, dziêki lepszemu nadzorowi i wiêkszym mo�żliwoœciom, uprawa by�ła staranniejsza. Stosowano g�łêbok�ą orkê, oczyszczano pole z chwastów, u�żywano powszechnie brony. Poza tym w maj�ątkach szlacheckich na hektar przypada�ła doœ�Ś wysoka iloœ�Ś byd�ła rogatego, dziêki czemu ziemia folwarczna by�ła lepiej nawo�żona. Do u�żyŸniani ziemi u�żywano równie�ż szlamu ze stawów rybnych.

Wydajnoœ�Ś z hektara osi�ągano, jak na owe czasy, doœ�Ś wysok�ą; siêga�ła ona prawdopodobnie 7-9 kwintali �żyta i pszenicy z hektara, 8-9 kwintali jêczmienia i 5-7 kwintali owsa. Wydajnoœ�Ś na ziemiach �żyŸniejszych, przede wszystkim w SandomierszczyŸnie i LubelszczyŸnie, musia�ła by�Ś wy�ższa.

W dawniejszej historiografii polskiej przewa�ża�ła opinia, �że do przekszta�łcania siê rycerstwa w szlachtê ziemia�ąsk�ą i rozwoju folwarku przyczyni�ła siê g�łównie koniunktura na zbo�że polskie, jaka zapanowa�ła na rynkach zagranicznych w XV stuleciu.

W ci�ągu XVI stulecia ceny zbo�ża wzros�ły czterokrotnie, a zatem wiêcej ni�ż ceny artyku�łów rzemieœlniczych. By�ło to jedn�ą z przyczyn znacznej zamo�żnoœci szlachty polskiej, która ca�ł�ą sw�ą energiê i ca�ły swój wysi�łek wk�łada�ła w podwy�ższanie produkcji rolnej. Poniewa�ż mo�żliwoœ�Ś powiêkszenie folwarków kosztem ziemi so�łtysiej i ch�łopskiej by�ła ograniczona, szlachcic musia�ł ucieka�Ś siê do pewnej intensyfikacji produkcji rolnej lub te�ż - zw�łaszcza na po�łudniowych terenach Polski - do podejmowania na szersz�ą skalê produkcji zwierzêcej, chocia�ż lepsze warunki do hodowli mia�ły maj�ątki magnacki. W folwarkach na Podolu i Ukrainie hodowano g�łównie wo�ły, które masowo eksportowano drog�ą l�ądow�ą na �łl�ąsk. W po�łowie XVI stulecia krajowy eksport tych zwierz�ąt wynosi�ł oko�ło 60 tyœ. sztuk rocznie.

Eksport zbo�ża, zrazu niewielki, systematycznie, wyj�ąwszy drobne okresowe wahania, wzrasta�ł a�ż do rekordowego roku 1618, w którym osi�ągn�ą 129 tysiêcy �łanów, czyli oko�ło 258 tysiêcy ton.

Dochód z folwarku wynosi�ł najmniej 80 procent ogólnego dochodu szlachcica, zrozumia�łe, wiêc, �że by�ł on �żywo zainteresowany w rozwoju w�łasnej produkcji folwarcznej. Nie by�ł natomiast zainteresowany w powiêkszaniu liczby gospodarstw ch�łopskich; potrzebowa�ł okreœlonej liczby poddanych dla zapewnienia folwarkowi pa�ąszczyŸnianej si�ły roboczej.

Folwark przynosi�ł powa�żne dochody pieniê�żne, a ponadto pokrywa�ł ca�łkowicie zapotrzebowanie szlachcica, jego rodziny i czeladzi na artyku�ły �żywnoœciowe. �Łan ziemi folwarcznej dawa�ł dochód roczny w wysokoœci od 35 do 55 z�łotych, �łan ziemi kmiecej - tylko 2,5 do 3,5 z�łotego. Przeciêtny, wiêc dochód pieniê�żny statystycznego szlachcica polskiego z lat 1560-1570 móg�ł wynosi�Ś rocznie 150-250 z�łotych z jednej wsi. Co za tê sumê mo�żna by�ło kupi�Ś?

Oto dla orientacji kilka przeciêtnych cen z tamtych lat. W 1571 roku mo�żna by�ło w Lublinie naby�Ś ko�żuch za niespe�łna 2 z�łote, parê butów za 3 z�łote 5 groszy (1 z�łoty stanowi�ł równowartoœ�Ś 30 groszy), œwiecê woskow�ą za 4 grosze; 1000 sztuk cegie�ł w 1572 roku kosztowa�ło 3 z�łote, fura piasku - oko�ło 2 groszy. Cena siekiery w 1569 roku wynosi�ła 6 groszy, kopy gwoŸdzi gontowych - oko�ło 5 groszy; za garniec (1,62 litra) wina p�łacono 1570 roku œrednio 16,2 grosza, za garniec piwa - 3 grosze. Ceny w miastach nie by�ły jednolite, na przyk�ład we Lwowie ceny w tych samych latach kszta�łtowa�ły siê nieco ni�żej. Dla porównania podajmy jeszcze œrednie p�łace dzienne lubelskich robotników i rzemieœlników z tych samych lat. W dziesiêcioleciu 1560-1570 mistrz ciesielski rocznie zarabia�ł œrednio 57 z�łotych 7 groszy, pomocnik ciesielski 45 z�łotych, robotnik niewykwalifikowany 30 z�łotych. Dane te œwiadcz�ą niezbicie, �że przeciêtny jednowioskowy szlachcic by�ł cz�łowiekiem zamo�żnym, w�łaœcicielem dwóch folwarków cz�łowiekiem bardzo zamo�żnym.

Przewa�żaj�ąca czêœ�Ś z dochodu folwarku sz�ła na zakup artyku�łów konsumpcyjnych. Nawet o narzêdzia pracy przeciêtny szlachcic troszczy�ł siê niewiele. Ch�łopi obowi�ązani byli, bowiem odrabia�Ś powinnoœci pa�ąszczyŸniane za pomoc�ą w�łasnych narzêdzi i po czêœci w�łasnego sprzê�żaju ( pa�ąszczyzna ci�ąg�ła). Jedynie najubo�żsi, komornicy i zagrodnicy, odrabiali pa�ąszczyznê przy u�życiu narzêdzi i sprzê�żaju folwarcznego ( pa�ąszczyzna piesza). Póki ch�łop uczestniczy�ł w obrocie towarowym, póki korzysta�ł osobiœcie z koniunktury, dysponuj�ąc pewnymi nadwy�żkami zbo�ża towarowego, póty stara�ł siê o dobre narzêdzia pracy, wytwarzane przez kuŸników i rzemieœlników. W miarê stopniowego ubo�żenia ch�łop musia�ł - podobnie jak to by�ło dawniej - wiêkszoœ�Ś narzêdzi pracy wytwarza�Ś sam. I tak �żelazn�ą bronê zaczê�ła wypiera�Ś brona drewniana, niektórych nawet okolicach na miejsce �żelaznego p�ługa pojawi�ło siê z powrotem rad�ło, znaczne rzadziej socha. To t�łumaczy czêœciowo starania w�łaœcicieli folwarku o przed�łu�żenie czasu pracy pa�ąszczyŸnianej. Mo�żliwoœci powiêkszania gruntów folwarcznych ju�ż siê wyczerpa�ły; nieu�żytki i pastwiska nadaj�ące siê do zamiany na grunty orne zosta�ły zamienione w XVI wieku; lasy zosta�ły ju�ż dostatecznie przetrzebione i karczunku na wielk�ą skalê nie mo�żna ju�ż by�ło prowadzi�Ś, natomiast pa�ąszczyzna, która w 1520 roku wynosi�ła 1 dzie�ą w tygodniu,w ko�ącu XVI stulecia osi�ąga�ła ju�ż 3 i wiêcej dni. Uwstecznienie techniki uprawy, daj�ące siê wyraŸnie odczu�Ś w po�łowie XVII wieku,dotknê�ło i folwarki, i gospodarstwa ch�łopskie. Na przyk�ład powszechnie zarzucono jesienn�ą orkê pod uprawê zbó�ż jarych. W rezultacie - gdy w g�łowie XVII wieku wojny szwedzkie i kozackie doszczêtnie zrujnowa�ły ekonomikê polsk�ą, trudno by�ło rolnictwu dŸwign�ą�Ś siê z upadku. Przez wiele dziesi�ątków lat gospodarka folwarczna i ch�łopska odczuwa�ła skutki tych wojen. Pod koniec XVII stulecia wydajnoœ�Ś z hektara zmniejszy�ła siê do oko�ło 4,5 kwintala zbo�ża. Spowodowa�ło to nie tylko znaczny spadek eksportu zbo�ża, lecz równie�ż - co wa�żniejsze - dalsze pogorszenie sytuacji w dziedzinie produkcji pozarolniczej i wymiary towarowej. Dopiero w drugiej �Świerci XVIII wieku zaczê�ły pojawia�Ś siê symptomy zmian na lepsze g�łówne w zakresie techniki uprawy roli; podjêto tak�że pewne próby przeobra�że�ą ustroju rolnego. Szlachcic polski, mimo i�ż jego g�łówne zajêcia stanowi�ło prowadzenie gospodarstwa, dobrym gospodarzem i rolnikiem nie by�ł. Nawet w�łaœciciel jednego tylko folwarku zatrudnia�ł rozbudowany nieproporcjonalnie do potrzeb aparat nadzoru i administracji; miêdzy innymi rz�ądcê, ekonoma, karbowych, gumiennych, rêkodajnych. Funkcje te pe�łni�ła przede wszystkim szlachta drobna lub s�łu�żebna, nie posiadaj�ąca w�łasnej ziemi, ale czasem pe�łnili je te�ż ch�łopi.

I g�łówne zadanie polega�ło nie tylko na sprawowaniu pieczy nad gospodark�ą, ile na pilnowaniu ch�łopów. Skargi na ich lenistwo, opiesza�łoœ�Ś lub niedba�łoœ�Ś spotykamy bardzo czêsto w literaturze szlacheckiej od XV wieku pocz�ąwszy.

Obce by�ło te�ż równie�ż szlachcicowi nowatorstwo w dziedzinie techniki rolnej. Gospodarowa�ł tak, jak jego ojciec i dziad. Stara�ł siê niekiedy powiêkszy�Ś grunty folwarczne ruguj�ąc ch�łopów, zdarza�ło siê to jedna bardzo rzadko, niemal sporadycznie.

Szlachcic by�ł dala swego ch�łopa zwierzchnikiem najwy�ższym. By�ł jego panem w pe�łnym tego s�łowa znaczeniu. Od 1518-1520 r., kiedy król Zygmunt Stary zrzek�ł siê ingerowania w stosunki miêdzy ch�łopem a dziedzicem, ca�łoœ�Ś s�ądownictwa nad ch�łopami przesz�ła w rêce szlachcica. S�ądownictwo patrymonialne, nie pozbawione pewnych elementów rytua�łu prawnego, nie by�ło uregulowane �żadnymi przepisami i normami. Szlachcic sam, wed�ług w�łasnego sumienia, orzeka�ł o winie i karze. W stosunku do ch�łopa dysponowa�ł on wiêksz�ą w�ładz�ą ni�ż ta, któr�ą król dysponowa�ł wobec jego samego. Nie nale�ży wszak�że demonizowa�Ś stosunków miêdzy panem i ch�łopem.

Pan ingerowa�ł doœ�Ś g�łêboko w �życie w�łasnych poddanych. W zasadzie musia�ł wyrazi�Ś zgodê na œlub swej poddanki z ch�łopem z innej wsi. Do norm zwyczajowych nale�ża�ło równie�ż zwracanie siê poddanych do pana o zezwolenie na zawarcie ma�ł�że�ąstwa, by�ła to jednak raczej pewna forma o charakterze patriarchalnym, z któr�ą wi�ąza�ł siê na ogó�ł upominek ofiarowywany przez pana nowo�że�ącom. Z kolei, gdy pan wydawa�ł sw�ą córkê za m�ą�ż lub �żeni�ł swego syna, wieœ sk�łada�ła m�łodej parze upominki. Nie by�ło natomiast �żadnych œredniowiecznych praktyk w rodzaju prawa pierwszej nocy, chocia�ż m�łodzie�ż szlachecka p�łci mêskiej nie gardzi�ła przygodami mi�łosnymi na wsi. Mieœci�ło siê to nawet niejako w ramach obowi�ązuj�ących norm moralnych, nie budzi�ło ani oburzenia, ani potêpienia.

Oprócz pracy na roli wieœ dostarcza�ła do dworu s�łu�żbê. By�ły to przewa�żnie dziewczyny i kobiety wiejski, które miêdzy innymi pe�łni�ły funkcjê dziewek czeladnych, pomocy kuchennych i praczek, a w bogatszych domach tak�że balwierek. Niektóre z nich dostawa�ły wynagrodzenie w pieni�ądzach. Czêœ�Ś s�łu�żby �że�ąskiej rekrutowa�ła siê spoœród ubogich szlachcianek. By�ły one traktowane i op�łacane nierównie lepiej.

Wyj�ąwszy bogate rezydencje magnacki i budowle obronne, wieœ polska w XVI i XVII wieku by�ła drewniana. Dotyczy to w równej mierze chat ch�łopskich, jak dworów szlacheckich i folwarcznych budynków gospodarczych. Wbrew rozpowszechnionych wyobra�żeniom dwór szlachecki w XVII i XVII wieku nie przypomina�ł póŸniejszych, z XVIII i XIX stulecia, murowanych przeœlicznych dworków, tak typowych dla krajobrazu polskiego. Odznacza�ł siê raczej prostot�ą, surowoœci�ą, posiada�ł pewne cechy miejsca ufortyfikowanego. Nie by�ło to ani per�ła architektury, ani wygodna, obszerna, luksusowa rezydencja jednego z w�łaœcicieli pa�ąstwa. Domostwo szlacheckie powsta�ło zazwyczaj latami. Do trzonu budynku wzniesionego przez ojców i dziadów, dobudowywali synowie i wnuki nowe pomieszczenia, ulokowane czêsto niesymetrycznie w stosunku do osi budowli pierwotnej. Dom sk�łada�ł siê z dwóch czêœci: pa�ąskiej i czeladnej, oddzielonych od siebie ogromn�ą sieni�ą. Pod�łoga w dworku by�ła zupe�łnie prosta; robiono j�ą z desek sosnowych lub dêbowych. Posadzka wykwintna rozpowszechni�ła siê w szlacheckich siedzibach dopiero w XVIII stuleciu. W poszczególnych izbach znajdowa�ły siê kaflowe lub gliniane piece b�ądŸ kominy, które dawa�ły i ciep�ło, i œwiat�ło. Mia�ły rozmaity wygl�ąd zewnêtrzny - najczêœciej widywa�ło siê zupe�łnie proste, ale trafia�ły siê tak�że bogato zdobione, wykonane z kamienia i alabastru b�ądŸ te�ż z kafli polewanych przewa�żnie z Gda�ąska.

Sprzêty domowe - �ławy, zydle, sto�ły zwyk�łe, skrzynie - by�ły na ogó�ł proste. Nierzadko jednak pod dach nieco zamo�żniejszego szlachcica wkracza�ły sprzêty bogatsze; na przyk�ład szafy gda�ąskie czy ozdobne �ławy. Tam te�ż domostwo szlacheckie by�ło ufortyfikowane. Obwarowane czêsto ostroko�łem i okopem, czasem nawet fos�ą, posiada�ło basztê, nie murowan�ą wprawdzie, lecz solidnie wykonan�ą z drewna, chrustu i gliny. Wnêtrze dworu urz�ądzone by�ło z niema�łym przepychem. �łciany przyozdabia�ły bogate kobierce i makaty, pochodz�ące ze wschodu, a dostarczone na rynek polski przez kupców ormia�ąskich. Niektóre z ozdobnych i u�żytkowych tkanin (narzuty, obrusy) wykonywano w kraju. Tak w �życiu doczesnym, jak i po œmierci szlachcic musia�ł by�Ś otoczony splendorem. Poch�łania�ło to sumy olbrzymie, budzi�ło sprzeciwy m�ądrzejszych ludzi, którzy ustawicznie, przez ca�ły wiek XVI i XVII, wypominali szlachcie zbytek i �życie ponad stan.

Szlachta mia�ła ambicjê dorównania wy�żej postawionym, upodobnienia siê – cho�Śby na pokaz – do bogatszych od siebie. W ten sposób system gospodarki folwarcznej kszta�łtowa�ł w du�żej mierze psychikê szlachty, ta zaœ z kolei oddzia�ływa�ła wtórnie na �życie spo�łeczno - gospodarcze ca�łego kraju