Renesans to optymizm i proporcje, barok to niepokój i nadmiar.





" Serce roœcie patrz�ąc na te czasy ! " – ta g�łoœna formu�ła poetycka rozpoczynaj�ąca pieœ�ą drug�ą z "Ksi�ąg pierwszych" Pieœni Jana Kochanowskiego uwa�żana jest za manifestacjê renesansowego optymizmu. Odnosi siê ona do przyrody, radoœ�Ś jak�ą wywo�łuj�ą zmiany i nadzieje, jakie przynosi wiosna.

Nie lekcewa�żmy jednak tego " przyrodniczego" punktu widzenia, poniewa�ż przemiany pór roku jak i pogody, by�ły w twórczoœci Kochanowskiego bardzo czêst�ą i znacz�ąc�ą metafor�ą ludzkiego losu, Ÿród�łem pocieszenia i zapowiedzi�ą na lepsze:



"... Nie porzucaj nadzieje,



Jako�Ś siê kolwiek dzieje:



Bo nie ju�ż s�ło�ące zachodzi,



A po z�łej chwili piêkny dzie�ą przychodzi. ..."

("Pieœni" II, 9, w. 1 – 4 )





�Ład przyrody stanowi�ł gwarancjê �ładu w œwiecie spraw ludzkich, nienaruszalnoœci i niezmiennoœci raz ustanowionego porz�ądku moralnego.

Najbardziej znana dla renesansowego pojmowania œwiata jest s�łynna i otoczona poetyck�ą legend�ą pieœ�ą Kochanowskiego " Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary ?", w której optymizm poety renesansowego ugruntowany zosta�ł wiar�ą w opatrznoœ�Ś bosk�ą. Bóg kieruje sprawami œwiata i obdarza cz�łowieka dobrodziejstwami, które s�ą wieczne jak �ład natury.

Optymizm Hymnu wspiera siê nie tylko na przekonaniu, �że "dobro�Ś [ boska ]

nigdy nie ustanie" , ale i na zaufaniu do wartoœci ludzkiego rozumu. Pieœ�ą Kochanowskiego jest zarazem manifestacj�ą wiary w poznawcze mo�żliwoœci cz�łowieka. Stwierdzenie, �że œwiat jest bardzo harmonijny i piêkny, �że jest odbiciem boskiej doskona�łoœci, jest odbiciem boskiej doskona�łoœci, jest zarazem stwierdzeniem, �że cz�łowiek zdolny jest pozna�Ś harmoniê tego œwiata, przenikn�ą�Ś i zrozumie�Ś prawa nadane przez Boga naturze.

We wczesnym, optymistycznym okresie renesansu, Kochanowskiemu i innym pisarzom wydawa�ło siê, �że nie tylko poznali œwiat, ale znaleŸli receptê na wszystkie niedostatki i kaprysy fortuny. ZnaleŸli j�ą w pismach Cycerona, m�ądroœci stoików, a wiêc w rozumie i cnocie.

�Łaci�ąskie "humanus" to w�łaœnie "ludzki" ale s�łowo "odrodzenie" ma jednak inne jeszcze znaczenie. Czasy te bowiem odrodzi�ły sztukê staro�żytn�ą, opieraj�ąc - zw�łaszcza architekturê i rzeŸbê - na jej wielkich wzorach. To w�łaœnie sztuka staro�żytna stworzy�ła budowle spokojne i harmonijne w kszta�łcie, pos�ągi wierne wspania�łej, niedoœcignionej naturze, któr�ą teraz znowu zaczêto podziwia�Ś i bada�Ś. Obok koœcio�łów powstawa�ły wiêc teraz coraz liczniej budowle œwieckie, pos�ągi œwieckich ludzi, niezliczone obrazy ukazuj�ące piêkno cz�łowieka i bogactwo jego otoczenia.

W rzeŸbie odrodzenia, podobnie jak w architekturze tej epoki, obserwujemy silny wp�ływ sztuki antyku. Wzorem sta�ły siê antyczne pos�ągi bogów i bohaterów, w których ówczesny artysta wyra�ża�ł swój podziw dla idealnej harmonii ludzkiego cia�ła, staraj�ąc siê stworzy�Ś dzie�ło o najdoskonalej wywa�żonych proporcjach. Nie znaczy to, i�ż wielcy rzeŸbiarze odrodzenia po prostu powtarzali staro�żytne wzory. Ucz�ąc siê u rzeŸbiarzy antyku szacunku dla form ukszta�łtowanych przez naturê, tworzyli oni dzie�ła inne, w�łasne, czêsto nawet od staro�żytnych wspanialsze.

" Przerost formy nad treœci�ą" - okres baroku "dorobi�ł siê" takiej etykietki przez to, �że artyœci skupili siê na poszukiwaniu nowych form, dziêki którym mo�żna dobrze wyrazi�Ś wnêtrze cz�łowieka, jego lêki, cierpienia, niepokoje. Wielokrotnie pos�ądzana estetykê barokow�ą o to, i�ż grzechem nadmiaru i prze�ładowania op�łaca�ła wystêpek pychy. Przywi�ązanie do dekoracyjnoœci by�ło rzeczywiœcie ogromne, architektura jest bogata , pe�łna ozdób, rozbudowana.

�łwiadomoœ�Ś istnienia cz�łowieka w nietrwa�łym œwiecie, z zarazem poczucie niesko�ączonej wiecznoœci, ujawni�ły wewnêtrzne rozdarcie cz�łowieka – musia�ł wybiera�Ś albo zgodê na œwiat nietrwa�ły ale piêkny, albo poszukiwanie trwa�łych wartoœci.

Pogodna, harmonijna sztuka odrodzenia by�ła odbiciem wewnêtrznego spokoju

cz�łowieka, który nie wchodz�ąc w konflikt z Koœcio�łem, móg�ł poznawa�Ś œwiat,

przyrodê i rz�ądz�ące ni�ą prawa. Spokój ten zburzy�ła reformacja. Zapocz�ątkowana

w roku 1517 przez Marcina Lutra, rych�ło ogarnê�ła wiele krajów Europy. Podaj�ąc

w w�ątpliwoœ�Ś wiele podstawowych prawd wiary g�łoszonych przez Koœció�ł katolicki,

protestanci w umyœle cz�łowieka póŸnego odrodzenia zasiali w�ątpliwoœci, ka�ż�ąc mu

na nowo rozwa�ży�Ś swój stosunek do religii i do œwiata.

Wp�ływy koœcio�ła katolickiego uleg�ły w Europie znacznemu ograniczeniu. Idee protestantyzmu dotar�ły do wielu krajów, a w niektórych (Niemcy i Holandia) sta�ły siê obowi�ązuj�ące. W roku 1545 na soborze trydenckim Koœció�ł katolicki przyst�ąpi�ł do przeciwdzia�łania, powo�łuj�ąc do walki z herezj�ą równie�ż sztukê. Na pewno nie nadawa�ła siê do tego celu pogodna, spokojna i bliska cz�łowiekowi sztuka odrodzenia. Teraz sceny religijne mia�ły by�Ś malowane w taki sposób, aby cz�łowiek poczu�ł siê wobec nich ma�ły, kruchy i bezradny. By�ł to zarazem okres, gdy po latach wzrostu znaczenia mieszcza�ąstwa na powrót dochodzi do g�łosu magnateria. Wielcy feuda�łowie doskonale rozumieli, �że okaza�łoœ�Ś ich rezydencji, wyposa�żonych w niezmierne bogactwo malarskich i rzeŸbiarskich ozdób, podniesie ich znaczenie wobec podw�ładnych. Zarówno wiêc w�ładzy koœcielnej, jak i œwieckiej zale�ża�ło na spotêgowaniu oddzia�ływania obrazów, rzeŸb i budowli. Dokonano tego, mówi�ąc najogólniej, przez zast�ąpienie statycznej kompozycji renesansu kompozycj�ą dynamiczn�ą, wyra�żaj�ąc�ą gwa�łtowny ruch oraz przez spotêgowanie dzia�łania kontrastów œwiat�łocieniowych, tworz�ących nastrój niepokoj�ącej tajemniczoœci. W sztuce, wyra�żaj�ącej dotychczas radoœ�Ś p�łyn�ąc�ą z bezpiecze�ąstwa cz�łowieka wobec Boga i w�ładzy, pojawi�ł siê niepokój i dramat.

Takie by�ły narodziny sztuki baroku, która rozwija�ła siê od oko�ło 1600 roku do

mniej wiêcej po�łowy XVIII wieku, ogarniaj�ąc swym zasiêgiem niemal wszystkie

kraje Europy, a tak�że Amerykê �łrodkow�ą i Pó�łnocn�ą.

Nale�ży od razu zaznaczy�Ś, �że forma dzie�ł barokowych w ró�żnych krajach

prezentowa�ła siê rozmaicie. Budowle najbardziej okaza�łe i najbardziej zdobione

wznoszono np. w Niemczech oraz w Hiszpanii i jej ameryka�ąskich posiad�łoœciach,

najskromniejsze w Anglii i Francji, gdzie renesansowa harmonia form nigdy nie

posz�ła w zapomnienie.



Tak wiêc, renesans to optymizm i harmonia, a barok to niepokój i nadmiar.