Rozdział VIII :
POLITYKA PRZYSPIESZENIA
I DYNAMICZNEGO ROZWOJU
(1971 - 1979)





1. KSZTAŁTOWANIE NOWEJ EKIPY WŁADZY

W dniu 20 XII 1970 r. VII Plenum KC PZPR odwołało Gomułkę,
Kliszkę, Jaszczuka, Spychalskiego i R. Strzeleckiego ze stanowisk w KC.
Funkcję I sekretarza KC PZPR objął Edward Gierek. Posiadał on duże
doświadczenie polityczne i uchodził za dobrego organizatora. Pracował kilka
lat w Belgii i Francji, znał więc dobrze stosunki panujące na Zachodzie. Był
pierwszym przywódcą PZPR, który nie przeszedł szkolenia w ZSRR. Na jego
wniosek, skonsultowany ze spiskowcami z KC, do BP dokooptowano Edwar-
da Babiucha, Piotra Jaroszewicza, Mieczysława Moczara, Stefana Olszows-
kiego i Jana Szydlaka. Na' stanowisko zastępcy członka BP powołano
Jabłońskiego, Jaruzelskiego i Józefa Kępę. Do Sekretariatu KC dokoop-
towano: Babiucha, Kazimierza Barcikowskiego i Kociołka.

Wysłuchano informacji Kociołka o wydarzeniach na Wybrzeżu i dokonano
ich oceny uznając je za usprawiedliwiony protest mas pracujących wobec
błędnej polityki poprzedniego kierownictwa partii. Powołano komisję do
bardziej gruntownej oceny genezy i charakteru tych wydarzeń. Gierek
wygłosił przemówienie w telewizji.



"
Nietrudno było - wspomina Szlachcic - zauważyć zmiany w zachowaniu
Gierka. Zmienił się, poczuł się pewnie, nawet głos miał jakby inny. Władza
zmienia ludzi. Nadal było jak dawniej - koleżeńskość, otwartość, szczerość,
mimo to pojawił się jakiś dystans, cień (...)."

Gierek pisze, że długo czekał na uznanie wyboru ze strony KC KPZR.
Natomiast Szlachcic pisze, że Gierek miał poparcie Breżniewa jeszcze przed
obaleniem Gomułki, że już na drugi dzień rano po wyborze telefonował on do
Moskwy i przeprowadził pierwszą rozmowę z Breżniewem, który później
często się z nim spotykał. Breżniew miał lepszy kontakt z Gierkiem niż
z Gomułką. "Edward Babiuch, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski i ja

439



- wspominał Szlachcic - poczuwaliśmy się do odpowiedzialności za zmiany, za
najbliższą przyszłość i po części również za Gierka. Dlatego dość często
spotykaliśmy się i omawialiśmy różne sprawy i problemy."
W dniu 23 XII 1970 r. zwołano posiedzenie sejmu. Spychalski ustąpił ze
stanowiska przewodniczącego Rady Państwa, a Cyrankiewicz szefa rządu. Na
stanowisko przewodniczącego RP powołano Cyrankiewicza, a na premiera
Piotra Jaroszewicza. Kociołek wobec powołania na stanowisko sekretarza KC
zrezygnował z funkcji wicepremiera. Na stanowiska wicepremierów powołano
Franciszka Kaima i Jana Mitręgę, który zachował stanowisko ministra
górnictwa i energetyki. Ministrem przemysłu ciężkiego został Włodzimierz
Lejczak, a przemysłu maszynowego Tadeusz Wrzaszczyk. 15 stycznia W.
Kruczek powołany został na przewodniczącego CRZZ. W dniu 23 stycznia
odwołano K. Świtałę; funkcję kierownika resortu MSW objął Szlachcic.
Już 30 XII 1970 r. rząd polski podjął decyzję o podniesieniu najniższych
płac dla niektórych grup pracowniczych zarabiających poniżej 2 000 zł
miesięcznie. Podniesiono wysokość dodatków rodzinnych, rent i emerytur.
Strajki na Wybrzeżu Gdańskim wygasły w końcu grudnia, natomiast
w stoczni im. A. Warskiego w Szczecinie trwały nadal. Gierek, Jaroszewicz
i Szlachcic przeprowadzili dużą ilość bezpośrednich spotkań z załogami
wielkich zakładów produkcyjnych i z aktywem partyjnym poszczególnych
województw; zapowiadano zmianę metod działania. Okazało się, że nowi
przywódcy w bliższym kontakcie są bardzo bezpośredni. Gierek zapowiadał,
że funkcję I sekretarza KC PZPR objął tylko na parę lat, by kraj wyprowadzić
z kryzysu. Wzywał robotników, by mu w tym pomogli. Szczególne znaczenie
miało spotkanie Gierka i Jaroszewicza ze strajkującą załogą Stoczni im. A.
Warskiego w Szczecinie. 24 stycznia strajk został tam zlikwidowany.
W następnym dniu Gierek i Jaroszewicz spotkali się ze stoczniowcami
w Gdańsku. W czasie wyjaśniania spraw krajowych Gierek zwrócił się do
zebranych ze słynnym później wezwaniem: "No więc jak, pomożecie?".
Zebrani odpowiedzieli: "Pomożemy!"
W lutym 1971 r. strajk objął przemysł włókienniczy Łodzi. Rozmowy
wyjaśniające prowadzili tam: Jaroszewicz, Kruczek, Szydlak i Tejchma.
W dniach 6 - 7 II 1971 r. przeprowadzono obrady VIII plenum KC
PZPR. Podjęto szerszą analizę genezy i charakteru wydarzeń grudniowych
w oparciu o materiał przygotowany przez specjalną komisję pod przewodnict-
wem Szydlaka. Materiał ten dostarczono członkom KC. Ponadto Gierek
wygłosił dłuższe zagajenie, a Szydlak dał wprowadzenie do materiału. W dal-
szym ciągu odpowiedzialnością za kryzys obarczano tzw. ścisłe kierownictwo
KC (Gomułka, Kliszko, Jaszczuk, Strzelecki). Krytykowano styl pracy
i osobowość Gomułki, jego autokratyzm, nie liczenie się z opinią innych,
terroryzowanie BP i rządu itp. W czasie dyskusji oskarżenia te rozwijali
Cyrankiewicz, Jaroszewicz, Karkoszka, Kaim, Kruczek, Grudzień i inni.


440



Cyrankiewicz mówił, iż Gomułka sparaliżował pracę BP i rządu. " Mnie,
towarzysze - mówił Cyrankiewicz - od dwóch lat widmo takiego jak grud-
niowy konflikt prześladowało bez przerwy i to nie tylko w dzień. Wiedziałem,
że jeżeli nie potrafimy zmienić kierunku działania, to się skończy większą lub
mniejszą katastrofą."
Kaim, Mitręga, Grudzień i inni zaprezentowali się jako rzecznicy za-
grożonego reformą Jaszczuka lobby górniczo-hutniczego. Wzywali do dalszej
rozbudowy przemysłu ciężkiego i surowcowego, a szczególnie wydobycia
węgla kamiennego i hutnictwa stali.
Gomułka był nadal chory i w posiedzeniu nie brał udziału. Przysłał
natomiast list kwestionujący zasadność podanych w materiałach Komisji
Szydlaka ocen i wniosków i zapowiedział szersze ustosunkowanie się do nich.
Uczynił to w obszernym memoriale do KC PZPR z 27 III 1971 r. W czasie
plenum do krytyki ustosunkowali się: Kliszko, Jaszczuk i Strzelecki.
Z wyjątkiem Jaszczuka nie wnieśli oni istotnych spostrzeżeń.
Plenum podjęło dalsze wnioski personalne i organizacyjne. Gomułkę
zawieszono w prawach członka KC, Kliszkę i Jaszczuka usunięto z KC,
przyjęto rezygnację S. Kociołka z funkcji członka BP i sekretarza KC,
Logi-Sowińskiego z funkcji członka BP a b. I Sekretarza KW PZPR
w Szczecinie A. Walaszka z członkostwa KC. Do KC powołano kilku nowych
członków. Gen. G. Korczyńskiego 12 marca odwołano z MON; otrzymał on
nominację na stanowisko ambasadora w Algerii, gdzie zmarł już 22 X 1971 r.
Loga-Sowiński został ambasadorem PRL w Turcji, Kociołek w Belgii
i Luksemburgu.
Pod naciskiem strajkujących 15 lutego podjęto decyzję o przywróceniu
z dniem 1 III 1971 r. cen na towary spożywcze sprzed 12 XII 1970 r.
10 II 1971 r. odbyło się posiedzenie VII Plenum NK ZSL. Podjęto.
odnowę ruchu ludowego. Przyjęto rezygnację Czesława Wycecha, Kazimierza
Banacha, Bolesława Podedwornego, Antoniego Korzyckiego i in. Prezesem
NK ZSL został Stanisławw Gucwa, wiceprezesami Dyzma Gałaj i Franciszek
Gesing; do Prezydium NK powołano Longina Cegielskiego, Edwarda Dudę,
Witolda Lipskiego, Bolesława Owsianika.
W czasie XI posiedzenia sejmu w dniu 13 II 1971 r. Cz. Wycech ustąpił ze
stanowiska marszałka sejmu. Na stanowisko marszałka wybrano Stanisława
Gucwę, wicemarszałkami zostali Andrzej Werblan (PZPR) i Halina Skib-
niewska (bezp.). K. Banacha, Logę Sowińskiego i B. Podedwornego odwołano
też z Rady Państwa. Miejsca ich zajęli: Stanisław Guewa (ZSL), Bolesław
Rumiński (PZPR) i Henryk Szafrański (PZPR). Na wicepremiera powołano
Wincentego Kraśkę (PZPR). MSW oficjalnie powierzono gen. F. Szlach-
cicowi. 9 marca powołano rzecznika prasowego rządu PRL. Został nim
dotychczasowy redaktor "Gazety Robotniczej" w Katowicach, Włodzimierz
Janiurek.


441



Gierek wprowadził nowy styl pracy. "Niewiele czytał i mało mówił
- pisze Szlachcic - Dawał się wygadać innym. Nie narzucał swojego punktu
widzenia, był skromny i skrępowany. W tym czasie rzeczywiście był
"pierwszym wśród równych" (...). Posiedzenia Biura Politycznego i Sek-
retariatu odbywały się regularnie według miesięcznego planu." Głoszono
zasadę, że "Rząd rządzi a partia kieruje". IX plenum KC 16 IV 1971 r.
podjęło decyzję o przyspieszeniu kolejnego, VI zjazdu partii.
W maju 1971 r. doszło do konfliktu Gierka z Moczarem. 25 maja
delegacja KC PZPR z Gierkiem udała się na XIV Zjazd KP Czechosłowacji.
Obrady trwały do 29 maja. W tym czasie Moczar pod pretekstem wypoczyn-
ku pojechał do ośrodka wypoczynkowego URl\%l w Łańsku koło Olsztyna,
gdzie spotkał się z grupą przyjaciół. Gierek niespodziewanie przerwał pobyt
w Pradze i 27 maja na 1 dzień przyjechał do Olsztyna; 28 maja powrócił do
Pragi. Powstała plotka, że Moczar spiskował przeciw Gierkowi, który spisek
ten udaremnił. Szlachcic twierdzi, że żadnego spisku nie było, że Gierek
nudził się w Pradze i na 2 dni "urwał" się do Łańska. W efekcie Moczar
jednak został odwołany.
W dniach 22 - 23 czerwca obradował sejm. Franciszka Gesinga i Bo-
lesława Piaseckiego powołano na członków Rady Państwa, Moczara na
prezesa NIK, a Z. Nowaka na ambasadora w Moskwie. W dniach 24 - 25
czerwca obradowało X Plenum KC PZPR; Moczara i Starewicza odwołano
ze stanowisk sekretarzy KC. Przejście Moczara ze stanowiska sekretarza KC
na prezesa NIK oznaczało poważną degradację. Starewicz został ambasado-
rem w Londynie (9 X 1971 r.).
"Co do Moczara - mówił Gierek - to przez kilka miesięcy do dnia
odwołania z funkcji sekretarza KC, był on człowiekiem wyraźnie dystan-
sującym się od pogrudniowej polityki. Mówiłem już panu o jego odmowie
wyjazdu do Szczecina i Gdańska na rozmowy ze strajkującymi stoczniow-
cami, powtórzyło się to również i miesiąc później, gdy na rozmowy do Łodzi
ze strajkującymi włókniarkami udawał się Piotr Jaroszewicz. W pewnym
momencie sytuacja stała się wręcz nieznośna, bowiem Moczar przyjął
wyraźną pozycję kibica. Na co on wtedy liczył, do dziś nie wiem. Gdy więc
sytuacja społeczno-polityczna w kraju poprawiła się zdecydowanie,
uznałem, że nie ma co dłużej czekać i muszę go odwołać. A trzeba przyznać,
że w sensie politycznym Moczar miał wielkie zaplecze a także i wielkie
apetyty polityczne. W gruncie rzeczy niemal do końca swego życia przymie-
rzał się do funkcji pierwszego sekretarza."
6 V 1972 r. Moczar utracił stanowisko prezesa ZG ZBoWiD. Na
stanowisko to z inicjatywy KC PZPR wybrano Stanisława Wrońskiego.
Stopniowo kształtowało się nowe, "ścisłe" kierownictwo KC PZPR
w składzie: E. Gierek, P. Jaroszewicz, F. Szlachcic. Obok nich działała grupa
b. przywódców ZMP z lat 1949 -1956, tj. E. Babiuch, K. Barcikowski,


442



J. Szydlak, S. Olszowski, S. Kania. Wielu innych objęło funkcje kierowników
wydziałów KC lub sekretarzy KW PZPR.
Kryzys spowodował daleko idące rozczarowanie opinii publicznej do
programu partii; autorytet partii znacznie spadł. Około 60 tysięcy członków
oddało legitymacje partyjne i wycofało się z życia politycznego. Nowe
kierownictwo podjęło energiczne kroki celem przywrócenia autorytetu partii.
Przeprowadzono liczne konsultacje z aktywem. Przy poszczególnych instanc-
jach partyjnych odbudowano komisje problemowe. W poszczególnych or-
ganizacjach toczyły się żywe dyskusje i polemiki. Mówiono dużo o powrocie
do leninowskich zasad w działaniu partii, o przywróceniu kolektywnego stylu
kierowania partią, rozbudowano szkolenie wewnątrzpartyjne i akcję odczy-
tową. Sekretariat KC w marcu 1971 r. podjął decyzję o wznowieniu działania
zawieszonej w poprzednim okresie Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy
KC PZPR. Otrzymała ona specjalne zadania w zakresie kształcenia kadr oraz
opiniowania i konsultowania wniosków dotyczących decyzji w sprawach
gospodarczych i społecznych. W skali całego kraju wytypowano 163 naj-
większe zakłady produkcyjne. Z załogami tych zakładów konsultowano
ważniejsze decyzje społeczne KC.
Kierownictwo KC odwoływało się często do innych ośrodków naukowych
z prośbą o opinię dyskutowanych projektów uchwał. Powoływano specjalne
grupy ekspertów. 30 I 1971 r. powołano Komitet Ekspertów do opracowania
raportu o stanie oświaty z prof. dr Janem Szczepańskim na czele. 23 I 1971 r.
Biuro Polityczne powołało komisję partyjno-rządową do opracowania
wniosków w sprawie unowocześnienia systemu kierowania i zarządzania
gospodarką narodową z J. Szydlakiem na czele. Przewodniczącym PKPG
26 X 1971 r. został wicepremier M. Jagielski. Do pracy przyciągano wielu
wybitnych bezpartyjnych specjalistów.
Polityka ekonomiczna i społeczna partii zmierzała do podniesienia stopy
życiowej społeczeństwa. Decyzje z grudnia 1970 r. i stycznia 1971 r. spowodo-
wały przeciętny wzrost płac o 5o%
W dniach 6 -11 XII 1971 r. przeprowadzono obrady VI Zjazdu PZPR.
Zjazd zwołano przed upływem kadencji. Obradowano w 19 zespołach prob-
lemowych. Głos zabrało 633 mówców. Zapowiadano demokratyzację sto-
sunków i szybki wzrost ekonomiczny kraju.
Zamknięto też sprawę wydarzeń grudniowych. Powołana przez IX Ple-
num KC Komisja w składzie: W. Kruczek (przewodniczący), Babiuch, Z.
Nowak, S. Misiaszek i naczelny prokurator wojskowy gen. Lucjan Czubiński,
przedłożyła swoje sprawozdanie. Dokumentu tego nie udostępniono delega-
tom na VI Zjazd PZPR, lecz tylko członkom ustępującego KC. Liczył on 54
strony maszynopisu i 18 stron aneksów. B. Seidler, która dotarła do mate-
riałów Komisji, stwierdziła, że raport końcowy, pod wpływem Babiucha,
został starannie ufryzowany. Komisja przerzucała odpowiedzialność na osoby


443



odsunięte od władzy i wyraźnie chroniła polityków aktualnie znajdujących
się w kierownictwie. Materiału tego nie udostępniono opinii publicznej.
Fragmenty sprawozdania A. Garlicki opublikował w "Polityce" dopiero
w sierpniu 1990 r. W 1972 r. na ten temat pisać już nie było można. W czasie
zjazdu dyskusja miała dość wielostronny, ale też bardzo powierzchowny
charakter. Składano znów deklaracje i zobowiązania na przyszłość.
W "Pierwszej dekadzie" Gierek żali się, że był uzależniony od ota-
czających go ludzi, że nie miał zbyt wielkiego wpływu na ich dobór. "Od
początku - mówił Gierek - to kierownictwo było zlepkiem ludzi z różnych
parafii i różnej proweniencji. Inaczej zresztą być nie mogło. Wszyscy
oczywiście uznawali mnie za pierwszego sekretarza, ale tal: naprawdę za
swego uznawało mnie tylko kilku towarzyszy."
Tak było na przełomie lat 1970/71. W końcu roku 19i1 sytuacja już była
inna. Wybrano nowe władze partyjne. Liczba członków KC wzrosła z 91 do
115. Instancja ta została odnowiona i odmłodzona. Pozostało w niej tylko 49
dotychczasowych członków. Zwiększył się udział robotników i chłopów.
W skład BP powołano: Gierka, Babiucha, Jabłońskiego, Jagielskiego, Jaro-
szewicza, Jaruzelskiego, Kruczka, Olszowskiego, Szlachcica, Szydlaka
i Tejchmę. W skład zastępców członków BP wybrano: K. Barcikowskiego,
Z. Grudnia, S. Kanię i J. Kępę. Do sekretariatu weszli natomiast: Gierek,
Babiuch, Barcikowski, Kania, S. Kowalczyk, J. Łukaszewicz, Szlachcic,
Szydlak, Tejchma. Na członków sekretariatu KC powołano: Ryszarda
Frelka i Andrzeja Werblana. Było to generalne odmłodzenie kierownictwa
partii. W kieronictwie tym nie było już członków dzielących się na tych, co
wyrośli w walce konspiracyjnej w kraju i na tych, którzy przyszli z 1 Armią
WP z ZSRR.
Gierek sprawował kierownictwo ogólne i nadzór nad Centralną Komisją
Kontroli Partyjnej. Babiuch nadzorował sprawy organizacyjne, współpracę
międzypartyjną, ruch zawodowy i młodzieżowy; Szlachcic sprawy nauki
i oświaty, sprawy kadrowe i WSNS; Szydlak zajmował się koordynacją
problematyki ekonomicznej i propagandowej, Tejchma ideologią, kulturą,
sprawami zagranicznymi, Klubem Poselskim; Barcikowski kierował sprawa-
mi rolnictwa i wydziałem ogólnym; Kania nadzorował Wydział Administ-
racyjny, GZP WP, Biuro Listów i Inspekcji, Kowalczyk sprawy ekonomicz-
ne, Łukaszewicz prasę i propagandę; Frelek odpowiadał za sprawy za-
graniczne, Werblan za archiwum i redakcję "Nowych Dróg".
Z dawnej czołówki odsunięto Cyrankiewicza i Moczara, zaś Olszows-
kiego skierowano do MSZ. 27 III 1972 r. odwołano Tejchmę i skierowano
do pracy w rządzie. Babiuch przejął po nim Biuro Spraw Sejmowych,
Szlachcic kontrolę spraw zagranicznych, a Szydlak sprawy kultury. W hierar-
chii tej stanowisko drugiego człowieka po Gierku usiłował pełnić Szlachcic,
wokół którego koncentrowały się resztki dawnego obozu partyzantów ("Fran-


444



ciszkanie"). Dużymi wpływami cieszyli się Babiuch, który skupił w swym
ręku całokształt spraw wewnątrzpartyjnych, i Szydlak.
Początkowo Gierek próbował nie ingerować bezpośrednio w pracę rządu.
Jaroszewicz miał większą swobodę ruchów niż Cyrankiewicz przy Gomułce.
Przez wiele lat był on wicepremierem reprezentującym Polskę w RWPG.
Miał liczne kontakty w ZSRR. Gierek się z nim bardzo liczył. Jaroszewicz
kontrolował NIK, Komisję Planowania, MON, MSW, Ministerstwo Zdro-
wia i Opieki Społecznej, Urząd do Spraw Kombatantów, zajmował się
współpracą rządu z sejmem, Radą Państwa i CRZZ.
Pierwszym zastępcą premiera był M. Jagielski. Zajmował się on koor-
dynacją pracy rządu, prezydiami Rad Narodowych, realizacją inwestycji,
rozwojem szkolnictwa, współpracą gospodarczą z zagranicą, udziałem Polski
w RWPG. W latach 1971 - 1975 był on też przewodniczącym Komisji
Planowania. Wicepremier J. Kaim kontrolował sprawy przemysłu maszyno-
wego, budownictwa przemysłowego, współpracy gospodarczej z Cze-
chosłowacją. Wicepremier W. Kraśko zajmował się sprawami szkolnictwa
i oświaty, środkami masowego przekazu, kulturą. Wicepremier E. Szyr
zajmował się przemysłem spożywczym, rynkiem wewnętrznym, spółdziel-
czością, rzemiosłem, cenami i współpracą gospodarczą z NRD. Wicepremier
Z. Tomal kontrolował budownictwo mieszkaniowe, ochronę środowiska,
ochronę zdrowia, opiekę społeczną, współpracę gospodarczą z Bułgarią.
22 XII 1971 r. Stefan Olszowski przejął po S. Jędrychowskim MSZ,
Wiesława Ociepkę powołano na stanowisko ministra spraw wewnętrznych,
a Stanisław Wroński objął resort kultury i sztuki.
Hasła VI Zjadu PZPR ujęto w programie wyborczym FJN. Przewod-
niczącym FJN został prezes PAN prof. dr Janusz Groszkowski. Sejm
rozwiązano przed upływem kadencji. Nowe wybory przeprowadzono 19 III
1972 r. Brało w nich udział 97,94 ' , uprawnionych, spośród których 99,53o
oddało swe głosy na kandydatów FJN. 55 ;, mandatów należało do PZPR,
25"" do ZSL, 8"" do SD, a 12"" obsadzili bezpartysejmu
został przedstawiciel ZSL Stanisław Gucwa, a przewodniczącym Rady
Państwa Henryk Jabłoński. Na czele rządu ponownie stanął P. Jaroszewicz.
W rządzie przeprowadzono jednak poważne zmiany personalne. Powołano
kilka nowych resortów. Przewodniczącym Komisji Planowania został M.
Jagielski. MSZ objął S. Olszowski. Dokonano zmian personalnych w wielu
urzędach centralnych i wojewódzkich.
Zmian personalnych dokonywano nie tylko na szczeblu centralnym, ale
rówież średnim i niższym. Od grudnia 1970 r. do maja 1972 r. zmieniono
75 , I sekretarzy i 53 :ó sekretarzy wojewódzkich, 45% pierwszych
sekretarzy komitetów powiatowych PZPR, 61 % ministrów, 62% kadr
kierowniczych Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, 35 % wice-
ministrów, 25 ' , kierowników instytucji centralnych, 50 % przewod-

445



niczących wojewódzkich i 30 przewodniczących powiatowych rad narodo-
wych.
W październiku 1972 r. BP KC PZPR ustaliło nowe wytyczne polityki
kadrowej w Polsce. Opracowano listy stanowisk uzależnionych od decyzji
określonych instancji partyjnych. Biuro Polityczne rezerwowało dla siebie
decyzje o obsadzeniu stanowisk prezydium sejmu, Rady Państwa, rządu,
głównych stanowisk w wojsku, awansów do stopni generalskich, obsady
stanowisk Komendanta Głównego MO, pierwszego prezesa Sądu Naj-
wyższego, Prokuratora Generalnego, przewodniczącego CRZZ, ambasa-
dorów i posłów zagranicznych, prezesa i sekretarza naukowego PAN, przewo-
dniczących zarządów głównych organizacji młodzieżowych.
Zmiana kadr po raz pierwszy od 1945 r. przyjęła tak szeroki i masowy
charakter. Przy czym bardzo wiele stanowisk obsadzono ludźmi ściąganymi
do Warszawy ze Śląska i częściowo Wielkopolski. W stolicy głośny był
wówczas dowcip: "Odsunąć się od stanowisk, bo nadjeżdża pociąg z Kato-
wic". "Jak w każdym dowcipie - mówił Gierek do Rolickiego - tkwi w nim
część prawdy, bowiem Ślązaków w centralnych władzach partyjnych (liczba
członków Biura, zastępców i sekretarzy) nigdy nie było więcej niż trzech czy
czterech." Oczywiście w rządzie i wydziałach KC było ich dużo. Między nimi
dochodziło również do nieporozumień. W czerwcu 1974 r. doszło do konfliktu
pomiędzy Gierkiem i Szlachcicem. W konsekwencji 25 VI 1974 r. XIV
Plenum odwołało Szlachcica z funkcji sekretarza KC. W latach 1974 -1976
pełnił on funkcję wicepremiera, a następnie prezesa Polskiego Komitetu
Normalizacji Miar i Jakości. Miejsce Szlachcica w tzw. ścisłym kierownictwie
zajął E. Babiuch (mały Edzio). Pół roku wcześniej, w związku ze śmiercią
Ociepki, stanowisko ministra spraw wewnętrznych objął Stanisław Kowal-
czyk, którego awansowano też na członka Biura Politycznego. Był to ewene-
ment, ponieważ do tego czasu szefowie tego resortu nie wchodzili w skład BP.
XIII Plenum KC (15 II 1974 r.) zwolniło K. Barcikowskiego z funkcji
sekretarza KC ze względu na przejście do pracy w administracji państwowej.
Na stanowisko sekretarzy powołano natomiast Wincentego Kraśkę, Józefa
Pińkowskiego i Andrzeja Werblana.





2. AKTYWIZACJA POLSKI NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ


Jak wspomniano wyżej, Gierek był pierwszym przywódcą PRL, który nie
przeszedł szkolenia w ZSRR, przebywał długo na Zachodzie i miał nieco inny
pogląd na świat niż przeciętny komunista polski. W rozmowie z Rolickim
powiedział on nawet, że wybór jego na stanowisko I sekretarza KC PZPR był


446



zaskoczeniem dla kierownictwa radzieckiego, które wahało się z uznaniem
tego faktu. Odmiennego zdania jest F. Szlachcic. Pisze on, że Gierek był
forsowany na to stanowisko przez samego Breżniewa. "Od kilku lat - pisze
Szlachcic - Gierek usilnie zabiegał o jego zaufanie. Co roku spędzał urlop na
Krymie. Za każdym razem pragnął spotkać się z Breżniewem ewentualnie
z innymi członkami kierownictwa. Katowice starały się przodować w umac-
nianiu przyjaźni polsko-radzieckiej. Jestem przekonany, że radzieckie kierow-
nictwo upatrzyło sobie Gierka na miejsce Gomułki. Nie ulega wątpliwości, że
list KC KPZR do KC PZPR miał istotny wpływ na przeprowadzenie zmian."
Jak już wspomniano Gierek ukrywał fakt, iż w krytycznym momencie miał
osobisty kontakt z Breżniewem przez specjalnego kuriera, który przyleciał
bezpośrednio z Moskwy w dniu 19 XII 1970 r. "Gierek - mówił Szlachcic
- nie ujawnił mi, o czym rozmawiali. W wielkiej polityce są sprawy, o których
nie mówi się nawet w rodzinie. Po pewnym czasie dowiedziałem się, że
przywiózł poparcie Breżniewa."
Już 29 XII 1970 r. podpisano w ZSRR umowę handlową na lata 1971
- 1975. Przewidywała ona wzrost obrotów handlowych między obu
państwami w porównaniu do poprzedniego okresu o 75o . 25 ll 1971 r.
podpisano z ZSRR umowę w sprawie wykonania przez polski przemysł
stoczniowy dla ZSRR 25 statków drobnicowych o łącznym tonażu 263 tys.
DWT. Zamówienie to ratowało stocznie przed likwidacją. 5 I 1971 r. Gierek
wraz z Jaroszewiczem udali się do ZSRR i przeprowadzili szczegółowe
rozmowy z przywódcami radzieckimi. Inni przedstawiciele KC PZPR i rządu
w dniach 4 - 8 stycznia złożyli wizyty w NRD, Czechosłowacji, Rumunii,
Bułgarii i na Węgrzech. Niezależnie od tego Gierek i Jaroszewicz 11 stycznia
złożyli wizytę w NRD. W styczniu podpisano umowy handlowe z NRD
i Rumunią. W marcu 1971 r. Polskę opuścił po 10-letnim pobycie ambasador
ZSRR A. Aristow. Placówkg objął Stanisław Piłatowicz z Białorusi. Od-
wołano też Jana Ptasińskiego z Moskwy. W lipcu 1971 r. skierowano tam Z.
Nowaka. W dniach od 30 III - 9 IV 1971 r. miał miejsce XXIV Zjazd KPZR.
Wzięła w nim udział delegacja PZPR z Gierkiem na czele. 29 marca,
w przeddzień Zjazdu, w "Prawdzie" ukazał sig obszerny artykuł Gierka pt.
"Niezłomne zasady leninizmu". W dniach 15 -16 maja Gierek i Jaroszewicz
przebywali w Budapeszcie, w dniach 22 - 23 maja z przyjacielską wizytą na
Białorusi, a w dniach 25 - 29 maja delegacja PZPR z Gierkiem na czele brała
udział w XIV Zjeździe KP Czechosłowacji.
W dniu 18 lipca odbyło się robocze spotkanie przywódców PRL i ZSRR,
a w końcu lipca (27 - 29) w Bukareszcie przeprowadzono obrady XXV Sesji
RWPG. Delegacji polskiej przewodniczył premier Jaroszewicz. Uchwalono
"Kompleksowy program dalszego pogłębienia i doskonalenia współpracy
i rozwoju socjalistycznej integracji krajów członkowskich RWPG". Był to
dokument liczący 100 stron maszynopisu. Planowano w nim na dłuższy czas


447
współpracę gospodarczą krajów członkowskich RWPG w powiązaniu z plana-
mi rozwojowymi ZSRR. Rozpoczął się okres umacniania procesów integracji
krajów socjalistycznych, to znaczy ściślejszego niż dotąd powiązania ich
z ZSRR.
We wrześniu 1971 r. przywódcy NRD przebywali z rewizytą w Polsce
(18 - 20), a w początku października (1 - 2) do Polski przybyli przywódcy
Czechosłowacji. 10 listopada przywódcy polscy bawili znów w Moskwie.
W delegacji brali udział: Gierek, Szydlak i Jagielski. Prowadzili rozmowy
z Breżniewem, premierem A. Kosyginem, sekretarzem KC KPZR K.
Katuszewem i wicepremierem N. Bajbakowem. 70 delegacji zagranicznych
brało udział w VI Zjeździe PZPR w grudniu 1971 r. W czasie zjazdu dużo
uwagi poświęcono polityce zagranicznej. Zjazd podjął specjalną uchwałę:
"W sprawie bezpieczeństwa i współpracy w Europie". 1 II 1972 r. wprowa-
dzono w życie porozumienie z NRD w sprawie otwarcia granicy dla ruchu
turystycznego pomiędzy Polską i NRD. Podobną umowę podpisano z Cze-
chosłowacją.
Ekipa Gierka-Jaroszewicza odnowiła i zaktywizowała stosunki bilateralne
z państwami socjalistycznymi, zacieśniła współpracę z ZSRR i poparła ideę
przyspieszenia procesu integracji obozu socjalistycznego.
Jednocześnie ekipa ta podjęła akcję szerszego otwarcia polityki polskiej na
współpracę z państwami zachodnimi. Kontynuowano politykę Gomułki
w sprawie normalizacji stosunków z RFN. Układ z 7 XII 1970 r. ratyfikowany
został dopiero 26 V 1972 r. Wymiany dokumentów ratyfikacyjnych dokonano
3 VI 1972 r. Podjęto stosunki dyplomatyczne. W dniach 13 - 14 IX 1972 r.
w RFN przebywała delegacja polska z ministrem spraw zagranicznych S.
Olszowskim na czele. Olszowski został przyjęty przez kanclerza W. Brandta.
Postanowiono ustanowić ambasady z dniem 14 IX 197? r. i mianować swoich
przedstawicieli. Podjęto rozmowy na temat współpracy gospodarczej, pod-
pisano nową umowę o wymianie handlowej, współpracy naukowej i łączeniu
rodzin. 21 III 1973 r. we Frankfurcie nad Menem podpisano porozumienie
w sprawie powołania wspólnego polsko-zachodnioniemieckiego banku pod
nazwą Środkowo-Europejski Bank Handlowy S. A. Pierwszym ambasadorem
polskim w RFN został Wacław Piątkowski. W 1972 r. podjęła pracę pol-
sko-zachodnioniemiecka Komisja UNESCO do Spraw Rewizji Podręczników
Szkolnych w zakresie historii i geografii. Bezpośrednim skutkiem porozumie-
nia z RFN i uznania przez RFN zachodniej granicy państwa polskiego był
dekret papieski z 28 VI 1972 r. o nowym podziale terytorialnym kościoła
rzymsko-katolickiego. Papież powołał 4 nowe diecezje (Opole, Gorzów, Koło-
brzeg, Kamień) i zmienił granice 2 dotychczasowych diecezji (Warmińskiej
i Wrocławskiej). Postępowała normalizacja stosunków z kościołem. W Polsce
w styczniu 1971 r. podjęto decyzję o rozwiązaniu Towarzystwa Rozwoju Ziem
Zachodnich. W RFN organizacje przesiedleńcze kontynuowały swą dzia-


448



łalność, ale zostały pozbawione dotacji rządowych. Kontynuowano współpracę
z Francją. Ambasadorami polskimi w Paryżu byli na przemian Tadeusz
Olechowski (1961 -1969), Emil Wojtaszek (1969 -1972) i znów Olechowski
(1972 -1976). 27 VI 1972 r. w Warszawie utworzono Towarzystwo Przyjaźni
Polsko-Francuskiej. Przewodniczącym Towarzystwa została wicemarszałek
sejmu Halina Skibniewska. Organizowano wymianę parlamentarzystów, nau-
kowców, ludzi kultury. Prowadzono rozmowy polityczne i gospodarcze.1 VIII
1972 r. podpisano umowę o zakupie licencji na produkcję w Polsce autobusu
Berliet". W dniach 19 - 22 września 1972 r. przeprowadzono kompleksowe
polsko-francuskie rozmowy gospodarcze. W dniach 2 - 6 X 1972 r. z
wizytą we
Francji przebywała oficjalna delegacja polska z Gierkiem na czele. W skład
delegacji wchodzili ponadto M. Jagielski, S. Olszowski, R. Frelek,
H. Skib-
niewska, J. Iwaszkiewicz, T. Olechowski, M. Grudzień, S.
Staniszewski. Była
to pierwsza powojenna tej rangi delegacja polska w państwie
kapitalistycznym.
Gierek konferował z prezydentem G. Pompidou. 6 X 1972 r. podpisano
polsko-francuską deklarację o przyjaźni i współpracy. Jagielski i
V. Giscard
d'Estaing podpisali układ o rozwoju polsko-francuskiej współpracy
gospodar-
czej, przemysłowej i technicznej na 10 lat.
Znacznemu ożywieniu uległy stosunki z USA. Ambasadorami polskimi
w USA byli w tym czasie Witold Trąmpczyński (1967 - 1972) i
Romuald Spasowski (1972 - 1978). Nastąpiła wymiana różnych misji i
delegacji.
Podpisano szereg porozumień o wymianie handlowej. W dniach 31 V -1
VI
1972 r. z wizytą w Polsce przebywał prezydent USA Richard Nixon.
Prze-
prowadził on rozmowy z H. Jabłońskim, E. Gierkiem i P.
Jaroszewiczem.
Podpisano umowę o otwarciu konsulatów w Krakowie i Nowym Yorku,
umowę
konsularną i wspólny komunikat. Była to pierwsza wizyta prezydenta
USA
w Polsce. W początku listopada tegoż roku podpisano protokół w
sprawie
ułatwień w dalszym rozwoju wzajemnych stosunków ekonomicznych.
Uzgod-
niono otwarcie polskiego przedstawicielstwa handlowego w San
Francisco.
Ożywiła się współpraca Polski z Włochami. 26 X 1971 r. podpisano umowę
o zakupie licencji na samochód osobowy "fiat 126". W dniach 19 -
23 VI 1972
r. w Polsce przebywał z wizytą prezydent Jugosławii Josip Broz-
Tito,
a w dniach 5 - 8 VII 1972 r. Sekretarz Generalny ONZ Kurt
Waldheim.
Polityka otwarcia na Zachód mogła zostać podjęta nie tylko dlatego, że
Gierek, jak sam to później stwierdził, nie miał uprzedzeń "wobec
kapitalistycz-
nego Zachodu", a przede wszystkim na skutek generalnego odprężenia
w sto-
sunkach Wschód-Zachód. 3 XII 1972 r. podpisano czterostronne
porozumienie
w sprawie Berlina Zachodniego, zaś 21 XII 1972 r. układ zasadniczy
pomiędzy
RFN i NRD. 18 IX 1973 r. oba państwa niemieckie przyjęte zostały
do ONZ.
W lutym 1972 r. prezydent Nixon złożył wizytę w Chińskiej Republice
Ludowej. 27 II 1973 r. podpisano porozumienie w sprawie
zaprzestania działań
zbrojnych i przywrócenia pokoju w Wietnamie.


449



T




Fakty te otworzyły możliwość porozumienia się w sprawie bezpieczeństwa
i współpracy w Europie. Po długich rokowaniach 1 VIII 1975 r. przywódcy 35
państw podpisali w Helsinkach Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie. Był to generalnie okres odprężenia w stosunkach
międzynarodowych i szukania możliwości pokojowej współpracy. Politykę
taką uznawał także i popierał Związek Radziecki. Bez aktywnego udziału
ZSRR realizacja tej polityki nie byłaby możliwa.
Gierek wspomina, że głównym celem jego polityki otwarcia na Zachód
było dążenie do maksymalnego uniezależnienia się od ZSRR i usamodziel-
nienia. "Główną przyczyną naszego otwarcia po układzie Gomułka - Brandt
- mówił Gierek - była potrzeba szukania oparcia na Zachodzie, żeby choć
częściowo zrównoważyć z jednej strony wpływy niemieckie, a z drugiej
- zwiększyć nasze usamodzielnienie się wobec towarzyszy radzieckich."
Gierek był przeświadczony, że w polityce tej osiągnął poważne sukcesy.
"Mogę powiedzieć - stwierdził w rozmowie z Rolickim - że mieliśmy w moich
latach bardzo znaczną suwerenność. Ograniczała ją tak zwana strefa interesów
bezpieczeństwa ZSRR." Jest to sprawa bardzo skomplikowana i trudna do
obiektywnej oceny. Nie można tu kwestionować dobrej woli Gierka i Jarosze-
wicza. Wielu ich współpracowników sprawy tej nie rozumiało lub nie
doceniało. A Związek Radziecki miał duże możliwości penetracji w Polsce.
Armia polska znajdowała się już całkowicie w rękach vficerów polskich.
Po- przez udział Polski w Układzie Warszawskim znajdowała się ona jednak
pod kontrolą ZSRR. Na terenie Polski stacjonowały nadal wojska radzieckie.
Na zachodniej granicy, w NRD i od 1968 r. w Czechosłowacji znajdowały się
wojska radzieckie. Władze polskie nie mogły pozwolić sobie na żaden bardziej
samodzielny krok. Z góry było wiadomo, że nie mogą one przekroczyć pewnej
określonej granicy. Doradca ekonomiczny Gierka, Zdzisław Rurarz wspomi-
na, że w pewnym momencie radziecki sztab zażądał, by wszystkie rozmvwy te-
lefoniczne z abonentami zagranicznymi łączone były przez centralę w Moskwie.
Gospodarka polska na skutek udziału Polski w RWPG również była silnie
uzależniona od dostaw surowców radzieckich i wspólnych planów. W gvs-
podarce tej można było przeprowadzać tylko nieznaczne zmiany i reformy.
Każda poważniejsza reforma prowadziła do komplikacji w RWPG i nie mogła
być realizowana. Uchwały XXV Sesji RWPG w sprawie przyspieszenia
procesu integracji zmuszały do jeszcze większego upodobnienia polskiego
systemu gospodarowania do systemu radzieckiego. Mało znane są pvwiązania
resortów bezpieczeństwa i wywiadu. W placówkach radzieckich w Polsce
pracowało wielu ludzi zajmujących się wywiadem. Wielu Polaków pra-
cujących w różnych instytucjach centralnych zdawało sobie sprawę, iż awans
ich w dużym stopniu zależy od dobrych stosunków z ambasadą ZSRR, od
opinii ich radzieckich kolegów itp. Starali się oni zasłużyć na pozytywne
opinie i poparcie ustępując im we wszystkich sprawach. Powszechnie uczono


450



sig rnsyjskiego i nawedstawicielami ZSRR starano się mówić
po rosyjsku. W ZSRR studiowało wielu studentów i doktorantów polskich.
Zobowiązani byli oni do pisania prac magisterskich i doktorskich w oparciu
o materiałv gromadzone w Polsce. Byli oni z natury rzeczy ważnymi
informatorami we wszyh życia.
Wbrew opinii Gierka, w okresie otwarcia Polski na Zachód postępował
proces uzależniania się Polski od ZSRR. Jednocześnie nasilenie wyjazdów na
Zachód powodowało fascynację zachodnim stylem życia i niechęć do Związku
Radzieckiego.
Cytowany już b. doradca ekonomiczny, Z. Rurarz, wspomina, że w am-
basadzie ZSRR w Warszawie szczególną rolę pełnił radca Babarin. Natomiast
w KC KPZR w Moskwie szczególną rolę pełnił Piotr Kostikow. Był on
kierownikiem sektora polskiego w Wydziale Stosunków z Krajami Socjalis-
tycznymi KC KPZR. "Kostikow - pisze Rurarz - nadzorował pracę KC
PZPR, a przy tej okazji nie tylko KC. Często przyjeżdżał do Warszawy.
Wy z najw. Przyjmowano go na naj-
wyższym szczeblu z Gierkiem włącznie, choć wizyty jego były zawsze niby
nieoficjalne."
\X' lutvm 197? r. Rurarza zaproszono na rozmowę do Kostikowa. "Otóż
- pisze on - rozmawialiśmy dosłownie o wszystkim (...). Interesowała ich
sprawa kościołów w Polsce i moje ogólnikowe wyjaśnienia nie trafiały im do
przekonania. Pytali też, dlaczego aż 30 tysięcy Polaków chodzi rocznie na
przyjęcia do zachodnich ambasad. Interesowała ich sprawa młodzieży,
środkciw- masowwet turystyki, w tym na Zachód
szczególności (...). X trakcie rozmowy stało się dla mnie jasne, że KC
sowe chyba w PRL dzieje. Leżeliśmy przed
nimi (...) jak nowę, bezbronne i nagie (...)."
Rciżni dygnitarze polscy załatwiali swoje sprawy na szczeblu Kostikowa.
Xi sprawach polskich bykompetentny. Gierek mógł potem
prezento iwa s voją rzekomą samodzielność i niezależność.
Pozwganie pożyczek i zakupy liceneji na Zachodzie,
poni waż poprzez Polskę część tych dewiz i licencji szła do ZSRR. Rosjanie
nie pozwa odchylenia ideologiczne i samodzielną politykę.
Nie dopuszczali też Polski do roli pośrednika między Wschodem i Zachodem.
Pozycja Gomułki była silniejsza niż Gierka. "Rosjan - pisze on - drażniły
próby pośrednictwa ze strony Polski. Nie chcą widzieć w nas pomostu na
Zachód bądź pośrednika w kontaktach z drugą stroną Europy (...)."
Gierek zdawał sobie sprawę z txudności swego położenia. Sądził, że
współpraca z państwami zachodnimi umocni jego pozycję w kraju i na forum
międzynarodowym. Reasumując po latach swoje stanowisko z tego czasu
Gierek powiedzial: "Kierowałem się rzeczywistą polską racją stanu. Polska,
czyoba, czy nie, skazana jest na dobre stosunki ze Związkiem


451



Radzieckim. Każde odstępstwo od tej zasady może nam jako narodowi
i państwu przynieść tylko nieszczęście. Dlatego nigdy nie spiskowałem
przeciwko Związkowi Radzieckiemu, co więcej, tego nikt na Zachodzie po
mnie nie oczekiwał. Oczekiwano natomiast od nas polskich akcentów tej
polityki, dyktowanych polską racją stanu. I taką politykę mogłem im za-
prezentować i to zarówno prezydentowi Francji i Stanów Zjednoczonych,
kanclerzowi RFN, prezydentowi i premierowi Włoch i innym politykom
zachodnim, z którymi się spotykałem (...)."
W styczniu 1975 r. Gierek złożył oficjalne wizyty na Kubie i w Portugalii.
W czerwcu tegoż roku w Polsce bawił prezydent Francji Valery Giscard
d'Estaing. Podpisano "Kartę zasad przyjaznej współpracy między PRL
i Republiką Francuską". W końcu lipca 1975 r. oficjalną wizytę w Polsce
złożył prezydent USA Gerald Ford.
Wiele spotkań z politykami zachodnimi przwódcy polscy odbyli w czasie
Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej w Helsinkach latem
1975 r. W czerwcu 1976 r. delegacja polska z Gierkiem na czele złożyła
oficjalną wizytę w RFN. Podpisano kilkanaście umów i porozumień dwu-
stronnych. RFN udzieliła Polsce znacznych kredytów. Natomiast wzajemne
stosunki polityczne nadal były dość złożone.
Generalnie biorąc władze polskie rozwijały dużą aktywność na forum
międzynarodowym. Wzrastał też autorytet Polski w świecie. Szybko rozwijała
się współpraca gospodarcza z różnymi krajami i regionami świata.



3. KONCEPCJA PRZYSPIESZONEGO ROZWOJU
EKONOMICZNEGO


Podjęte przez V Zjazd PZPR w 1968 r. decyzje w sprawie reform zostały
definitywnie odrzucone. Koncepcja planu gospodarczego na lata 1971-1975
została gruntownie zmieniona. Realizację planu podjęto z rocznym opóźnie-
niem. Jak wspomniano wyżej protesty i strajki robotnicze trwały jeszcze do
połowy lutego 1971 r. Spowodowały one cofnięcie podwyżek cen na artykuły
spożywcze, podwyżki uposażeń i rent. Zakupiono 2,5 mln ton zboża z ZSRR.
Z pomocą przyszły też Czechosłowacja i NRD. W sumie na konsumpcję
przeznaczono dodatkowo 30 mld zł. Uczyniono to wbrew ostrzeżeniom
i krytycznym uwagom Gomułki.
Dotychczasowy rozwój gospodarczy przebiegał skokami. Okresy ograni-
czeń konsumpcyjnych i dużych inwestycji przeplatały się z okresami ograni-
czeń inwestycji i podwyższeniem stopy życiowej. Nowe kierownictwo po-
stanowiło zerwać z tą polityką na rzecz polityki harmonijnego rozwoju


452



gospodarki i spożycia. W toku wstępnym dyskusji odrzucono też lansowaną
przez Jaszczuka koncepcję selektywnego rozwoju. Efektem tego był dalszy
rozwój gospodarki surowcowej i energochłonnej. Decydowało o tym usado-
wione w centrum władzy lobby górniczo-hutnicze, które reprezentowali
wicepremierzy Franciszek Kaim i inż. Jan Mitręga oraz minister Tadeusz
Wrzaszczyk. Sekretarzem KC odpowiedzialnym za sprawy gospodarcze był
Stanisław Kowalczyk. W 1971 r. powołano do życia specjalną Komisję
Unowocześniania Gospodarki i Państwa z J. Szydlakiem na czele. Brało w niej
udział ponad dwudzietu polityków i ekspertów.
W poprzednim okresie premier i rząd mało zajmowali się sprawami
gospodarczymi. Koncentrowały się one w ręku I sekretarza i Biura Politycz-
nego KC PZPR. W ostatnich latach decydowali o wszystkim Gomułka
i Jaszczuk. Nowa ekipa przyjęła zasadę, że partia kieruje, a rząd rządzi. Gierek
nie wtrącał się do spraw gospodarczych. Decydowało o nich Prezydium Rządu
z premierem Jaroszewiczem na czele. "Jaroszewicz natomiast - pisze Z.
Rurarz - w gospodarce był dosłownie zakochany. Jeśli ktokolwiek chciał się
nią również zajmować, z Gierkiem włącznie, to Jaroszewicz dostawał wręcz
ataków zazdrości. Doszło nawet do tego (...), że zakazał udzielania przez
podległy mu aparat rządowy jakichkolwiek informacji aparatowi partyjnemu,
z sekretarzami KC włącznie."
Jaroszewicz nie był ekonomistą. Z wykształcenia był nauczycielem. Przez
wiele lat pracował w wojsku jako oficer polityczny. Następnie przez długi czas
był wicepremierem reprezentującym Polskę w RWPG. Poznał trochę mecha-
nizmy funkcjonowania gospodarki ZSRR. W kraju tym miał zresztą wielu
przyjaciół. Nie znał natomiast gospodarki zachodniej i praw rządzących
rynkiem. Prawą jego ręką był Mieczysław Jagielski - wicepremier, od 26
X 1971 r. przewodniczący Komisji Planowania i wielu innych gremiów.
Podobno legitymował się różnymi dyplomami, z doktorskim włącznie. "Był to
jednak - pisze Rurarz - "facet gładki", ładnie mówiący, wpatrujący się
w Gierka i Jaroszewicza jak w święte obrazy, a ponadto "strasznie pracowity",
co miało oznaczać, że brał na siebie jak najwięcej spraw."
I VI 1971 r. na wspólnym posiedzeniu BP i Prezydium Rządu przyjęto
kierunkowe założenia rozwoju gospodarki narodowej w latach 1971 - 1975.
X Plenum KC PZPR w dniach 24 - 25 VI 1971 r. przedyskutowało projekt
planu 5-letniego. Projekt ten uchwalono w czasie VI Zjazdu PZPR w grudniu
1971 r. Założenia planu przedstawił premier Jaroszewicz. Proklamowano
nową politykę wszechstronnego, dynamicznego rozwoju państwa. Rozwój
ekonomiczny miał być skorelowany z systematycznym wzrostem stopy życio-
wej społeczeństwa. Na inwestycje w latach 1971 - 1975 planowano prze-
znaczyć 1 439 mld zł. W stosunku do poprzedniego planu z lat 1966 - 1970
stanowiło to wzrost o 53% . Nowe inwestycje miały pochłonąć rocznie średnio
24 dochodu narodowego. Sztandarową inwestycją tej 5-latki miała być huta


453



"Katowice", największy tego typu zakład w Europie. I etap wznoszenia tego
obiektu pochłonął 80 mld zł. Przeciwnicy tej inwestycji krytykowali lokali-
zację i sens budowy takiego giganta. Uważali, że pieniądze te należało
wykorzystać na modernizację starego przemysłu hutniczego. Gierek poparł
budowę huty obawiając się, że w przeciwnym razie zakład taki zbuduje
Związek Radziecki, a Polska zaopatrywać go będzie w węgiel. Wynikało to
z integracyjnych planów RWPG.
W ciągu 5 lat zakładano wzrost produkcji rolnej o 19 - 21"" w stosunku do
poprzedniego okresu. W ramach planu zamierzano utworzyć 1,8 mln nowych
miejsc pracy dla młodzieży kończącej szkoły i podejmującej pracę. Szacowano,
że jego realizacja spowoduje wzrost dochodu narodowego o 38 - 39""
i podniesienie płac realnych o 17 - 18 "".
Sytuacja była bardzo korzystna. Proces odprężenia obejmował cały świat.
Rozwijała się współpraca międzynarodowa. Polsce oferowano dogodne kredy-
ty, sprzedawano chronione dotąd licencje, rozwijała się wymiana handlowa.
Zadłużenie Polski wzrosło z 996 mln dolarów w 1971 r. do 8 388 mln w 1975 r.
Wyniki realizacji planu w 1973 r. były lepsze, niż planowano. Postanowiono
podwyższyć plan na następne lata.
W listopadzie 1973 r. obradowała I Konferencja Partyjna PZPR. Panowała
euforia. Niektórzy prominenci dostali zawrotu głowy od sukcesów. Gierek
wystąpił z propozycją zbudowania drugiej Polski. Dyskusja na ten temat
rozwinęła się w określonym kierunku. Inne kraje, jak Bułgaria czy Rumunia,
wcześniej już ogłosiły, że stworzyły podstawy socjalizmu i przystąpiły do
budowy tzw. rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Polska nie mogła
pozostawać w tyle. Konferencja przyjęła wniosek i proklamowała, że Polska
również przystępuje do budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego.
Pojawiły się rozprawy teoretyczne na ten temat.
Konferencja poparła też ideę podwyższenia wskażników planu. Nakłady
inwestycyjne podwyższono z 1454 do 1900 mld zł, planowany dochód
narodowy wytworzony wzrósł z 39 do 55"", produkcja przemysłowa z 50 do
66"", rolna z 19 - 21 do 25,5"", płace realne z 18 do 38"", eksport z 55 do
102"", spożycie ogólne z 39 do 50"". W latach 1971-1975 w Polsce panowało
wielkie ożywienie. Budowano wiele nowych obiektów przemysłowych, kul-
turalnych, sportowych, turystycznych. Plan został w zasadzie wykonany.
Budowano Dworzec Centralny i Trasę Łazienkowską w Warszawie, trasy
szybkiego ruchu, koleje. 28 II 1974 r. w Moskwie podpisano porozumie:nie
o współpracy w sprawie budowy elektrowni jądrowej w Żarnowcu. Inwestycja
ta ciągnęła się latami; ostatecznie budowę obiektu przerwano w 1991 r. po
kolejnej fali protestów społecznych.
Roczny przyrost dochodu narodowego wynosił 8 - 11 "", średni roczny
przyrost produkcji rolnej około 5"", przemysłowej około 1 I "", budowlanej
około 15 ,". Wysoki był udział akumulacji w dochodzie narodowym. W 1974 r.


454



stanowił on 38" " a w 1975 r. 37,2 , . Inwestycje przedłużały się ze względu na
brak mocy przerobowej przedsiębiorstw. "Wyniki tego planu 5-letniego
- pisze A. Jezierski - były najkorzystniejsze ze wszystkich dotychczasowych
planów. Należy podkreślić, że wzrost produkcji przemysłowej w coraz
większym stopniu następował na skutek stosowania nowej technologii i tech-
niki, a w coraz mniejszym stopniu na skutek wzrostu zatrudnienia." Pod-
niesiono wydobycie węgla kamiennego ze 140,1 mln ton w 1970 r. do 171,6
mln ton w 1975 r.; produkcja energii elektrycznej wzrosła odpowiednio z 64,5
mld KWh do 97,2 mld KWh, stali surowej - z 11,8 do 15,0 mln ton,
aluminium - z 99 do 103 mln ton, statków morskich - z 518 do 1023 tys.
DWT. Zbudowano wiele dróg, zelektryfikowano niektóre linie kolejowe,
rozwinięto przemysł samochodowy.
Plan spowodował wzrost dochodu narodowego wytworzonego o 59 ' "
globalnej produkcji przemysłu o 64 'ó, globalnej produkcji rolnictwa o 19,4 ó,
płac realnych o 40,9 " eksportu o 66,4 ;;" zatrudnienia o 2,3 mln osób.
Niektóre wskaźniki były wyższe od planowanych (dochód narodowy i płace),
a niektóre niższe (produkcja przemysłu, produkcja rolnictwa, eksport).
Niepokojący był fakt nie wykonania planu w rolnictwie aż o 6,1 ,
i w eksporcie o 35,6 ' . Realizacja planu w latach 1971 -1975 przypominała
sytuację z okresu planu 6-letniego. Wielkim sukcesom towarzyszyły wielkie
trudności i napięcia. Pogłębiała się jednostronność bazy przemysłowej w Po-
lsce. Był to nadal przemysł surowcowy, energochłonny, kosztowny. Tempo
inwestycji spowodowało wielkie napięcie związane z brakiem materiałów
i tzw. mocy przerobowej. Poszczególne inwestycje trwały bardzo długo.
Nadmiar pieniądza przy słabym rozwoju przemysłu spożywczego pogłębiał
trudności rynkowe. Zamrożenie cen na towary spożywcze odbiło się niekorzy-
stnie na rynku. W 1975 r. podniesiono ceny na benzynę, przejazdy kolejowe,
papierosy i in. Nie rozwiązywało to problemu. Brak było równowagi na rynku.
Poważną rolę odgrywało tradycyjne już słabe zainteresowanie władz rolnict-
wem i przemysłem spożywczym.
Szczególną rolę w gospodarce polskiej spełniał handel zagraniczny.
W 1971 r. liczono, że dochody z eksportu pozwolą spłacić zaciągnięte
pożyczki, że będzie to gospodarka samospłacająca się. Rachuby te nie spełniły
się. W 1973 r. kraje arabskie podniosły cenę na ropę naftową, a w 1974 r. Stany
Zjednoczone zmieniły kurs dolara. W świecie rozpoczął się kryzys paliwo-
wo-walutowy, który poważnie skomplikował sytuację.
Eksport polski do krajów kapitalistycznych w latach 1970 - 1975 wzrósł
z 5 127 do 13 689 mln zł dewizowych. Jednak import w tym czasie wzrósł
z 4 538 do 22 564 mln zł dewizowych. Saldo wymiany handlowej było ujemne.
Rosło zadłużenie Polski za granicą. W 1975 r. wynosiło ono już 8 388 mln
dolarów. Obsługa tego długu wynosiła 24 i zysków z eksportu. Wymiana
z krajami socjalistycznymi miała nieco inny charakter. Eksport polski do tych


455



krajów w latach 1970 - 1975 wzrósł z 9 064 do 20 472 mln zł dewizowych.
Natomiast import wzrósł z 9 892 do 19 087 mln zł dewizowych. Ujemne saldo
bilansu płatniczego w końcu tego okresu przekształciło się w dodatnie. Udział
obrotów handlowych z krajami socjalistycznymi w obrotach globalnych Polski
spadł z 63,2 ' , w 1970 r. do 49,7 ' , w 1975 r. Natomiast udział obrotów
z rozwiniętymi krajami kapitalistycznymi podniósł się z 26,9 , w 1970 r. do
41,2 ' w 1975 r. Mimo otwarcia na Zachód udział krajów socjalistycznych
w handlu z Polską był nadal duży. Rosły zwłaszcza obroty z ZSRR. W 1975 r.
na kraj ten przypadała 1 /3 całego handlu zagranicznego Polski i 1 /2 obrotów
handlowych z krajami RWPG. Część trudnych do uzyskania i drogich dewiz
przechwytywały inne kraje socjalistyczne, a zwłaszcza ZSRR, w postaci
kupowanego za dewizy wyposażenia statków, samochodów lub innych wy-
tworów przemysłu polskiego kupowanych w Polsce za ruble transferowe.
Sytuacja płatnicza Polski w 1975 r. była bardzo zła. Należało podjąć
radykalne kroki celem jej poprawienia. Społeczeństwo nie zostało jednak
o tym poinformowane. Sprawę tę traktowano jako nadzwyczaj poufną. Bilans
płatniczy państwa opracowywała Komisja Planowania Gospodarczego, Mini-
sterstwo Handlu Zagranicznego i Ministerstwo Finansów. Plan obrotów
płatniczych z zagranicą stanowił załącznik do planu gospodarczego. Znało go
bardzo wąskie grono osób z wicepremierem Jagielskim na czele. Ani Biuro
Polityczne, ani Prezydium Rządu dokumentu tego nie analizowało. Nie
przedstawiono go też sejmowi. Tymczasem ekonomiści dowodzą, iż istnieje
pewna granica bezpieczeństwa "zadłużeniowego". Za alarmujący uważa się
wskaźnik zadłużenia przekraczający wartość rocznego eksportu kraju; w Po-
lsce przekroczono go już w 1973 r. Mimo to nie wyciągnięto z tego wniosku
i nadal kupowano na kredyt. W 1975 r. koszty obsługi zadłużenia stanowiły
już 35 wartości eksportu polskiego.
"Plan 5-letni 1971 - 1975 - pisze Jezierski - można nazwać planem
modernizacji rozwoju przemysłu." Redaktorzy "Polityki" w 1975 r. wydali
broszurę pt. Polskie przyspieszenie 1971 -1975. Raport dziennikarzy "Poli-
tyki". Ogłosili w niej swoje eseje: Jacek Maziarski, Mieczysław F. Rakowski,
Zygmunt Szeliga i Henryk Zdanowski. "Obecne przyspieszenie rozwoju
wszystkich dziedzin życia - pisał J. Maziarski - jest konsekwencją budownict-
wa socjalistycznego; mogło nastąpić jedynie na bazie dotychczasowych prze-
mian stosunków ekonomiczno-społecznych i socjalistycznych przemian świa-
domości społecznej. A jednak, zwłaszcza w zestawieniu z dekadą lat
sześćdziesiątych, dokonania lat 1971-1975 stanowią novum. Skala podjętych
refórm, ich horyzonty i konsekwencje upoważniają do mówienia o nowej
jakości wniesionej przez politykę partii w rozwój naszego państwa."
23 X 1975 r. na stanowiska wicepremierów powołano Tadeusza Pykę
i Tadeusza Wrzaszczyka. Ministrem przemysłu maszynowego został Aleksan-
der Kopeć.


456



4. ROZWÓJ OŚWIATY, NAUKI I KULTURY

Ekipa Gierek-Jaroszewicz okazywała duże zainteresowanie sprawami
oświaty, nauki i kultury. Już w styczniu 1971 r. powołano Komisję Ekspertów
z socjologiem, prof. dr Janem Szczepańskim na czele, celem zbadania sytuacji
w systemie oświatowym i przedłożenia programu reform. Zespół ten opraco-
wał obszerny Raport o Stanie Oświaty i poddał go pod dyskusję w zaintereso-
wanych środowiskach. W maju 1973 r. Raport opublikowano. Liczył on 480
stron druku. Prezentowano w nim krytyczną ocenę systemu oświaty w Polsce
i proponowano reformy.13 X 1973 r. sejm podjął uchwałę w sprawie reformy
systemu edukacji narodowej. System ten oparto o 10-letnią, bezpłatną,
obowiązkową i jednolitą programowo szkołę w mieście i na wsi oraz powszech-
ne wychowanie przedszkolne. Klasy I - III tworzyły cykl nauczania
początkowego, a następne (IV - X) - nauczania systematycznego. Zmiany te
miały być wprowadzone od 1975 r. Do tego czasu miał być realizowany
w nowych ramach organizacyjnych (szkoły zbiorcze) dotychczasowy model.
Wychowanie przedszkolne było nadal nieobowiązkowe i obejmowało dzieci
w wieku 3 - 6 lat. Korzystało z niego około 25 ' ó dzieci w tym wieku. Szkoła
podstawowa (klasy I - VIII) obowiązywała od 7 roku życia i trwała do
ukończenia klasy VIII, nie dłużej jednak jak do 17 roku życia. Obowiązek
szkolny realizowało 99,7 młodzieży. Stworzono sieć szkół specjalnych dla
dzieci niepełnosprawnych. 4-letnie licea ogólnokształcące obejmowały
młodzież w wieku 14 -18 lat. W roku szkolnym 1972/73 uczęszczało do nich
450 tys. uczniów. Dla osób pracujących zawodowo organizowano wieczorowe
i korespondencyjne licea ogólnokształcące. W roku szkolnym 1972/73 tą drogą
kształciło się 158 tys. młodzieży. System szkół zawodowych obejmował 924
700 uczniów. Na podbudowie 8-latki tworzono system szkolnictwa zawodo-
wego obejmujący szkoły z 2 - 2,5 letnim systemem nauczania. Przyszła
reforma miała nawiązać do doświadczeń NRD i ZSRR i na podbudowie
10-latki zapewnić młodzieży 2 letnie szkoły zawodowe lub przyjęcie na studia
wyższe. Propozycje te rozmijały się z Raportem o stanie oświaty, który
przewidywał cykl nauczania w szkole średniej dłuższy o 2 lata.
Reforma spowodowała likwidację małych szkół i tworzenie dużych tzw.
szkół zbiorczych (gminnych). Liczba szkół uległa zmniejszeniu z 22 tys.
w 1971 r. do 8 750 w 1979 r. Zlikwidowano 11 tys. szkół. Mniejszą liczbę
większych szkół można było lepiej wyposażyć i nasycić kadrą. Jednak dzieci na
wsi zmuszone zostały do dojazdów na dużą odległość. Brakowało odpowied-
nich gmachów, nauczycieli, pomocy naukowych, środków lokomocji.
W ramach reformy przewidywano także wprowadzenie nowych pro-
gramów nauczania. W związku z planowanymi zmianami w 1972 r. sprawy


457



oświaty wyłączono z resortu Szkolnictwa Wyższego i ponow nie utworzono
samodzielne Ministerstwo Oświaty i Wychowania; na czele ministerstwa
w latach 1972 - 1979 stał prof. dr Jerzy Kuberski.
Zmiany w szkolnictwie dokonywały się jednak pod dużym naciskiem
Wydziału Nauki i Oświaty KC PZPR, którym kierował Romuald Jezierski.
Władysław Bieńkowski reformę oceniał bardzo krytycznie. Za niekorzystne
uznał on propozycje skrócenia procesu kształceniowego o 2 lata, przeładowa-
nie programów szkolnych, męczące dojazdy młodzieży wiejskiej do szkół
zbiorczych itp.
Sejm w dniu 1 V 1972 r. uchwalił Kartę Praw i Obowiązków Nauczyciela.
Był to pierwszy w historii Polski dokument kodyfikujący prawa nauczyciela.
Absolwenci szkół średnich mogli ubiegać się o przyjęcie na studia. W roku
szkolnym 1971/72 w Polsce było 88 szkół wyższych i 15 filii szkół wyższych.
Było wśród nich 10 politechnik, 9 uniwersytetów, 8 szkół inżynierskich,
7 wyższych rolniczych, 5 ekonomicznych, 3 pedagogiczne, 8 wyższych szkół
nauczycielskich, 10 akademii medycznyeh, 16 wyższych szkół artystycznych,
6 wyższych szkół wychowania fizycznego, 2 wyższe szkoły morskie, 2 akade-
mie teologiczne, Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR i Katoli-
cki Uniwersytet Lubelski. Ponadto istniało kilka szkół podległych MON
i MSW. W szkołach tych studiowało 345 037 osób. Pracowało w nich 27 618
pracowników nauki, w tym 6 395 profesorów i docentów. 29 III 1972 r.
Komitet Nauki i Techniki włączono do Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego,
po wyodrębnieniu resortu oświaty. Powstało nowe Ministerstwo Nauki,
Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Obowiązki ministra powierzono prof. dr
Janowi Kaczmarkowi, a następnie prof. dr. Sylwestrowi Kaliskiemu.
Po dyskusjach z 1968 r. zmieniono zasady rekrutacyjne na studia. Prefero-
wano młodzież pochodzenia robotniczego i chłopskiego przyznając jej tzw.
punkty dodatkowe z tytułu "właściwego" pochodzenia społecznego. W roku
szkolnym 1971/72 wśród nowo przyjętych na studia było 37,6"" dzieci
robotniczych, 19"" chłopskich i 43,4"" innych. Pomocą stypendialną objęto
42,7"" ogółu studentów stacjonarnych. W styczniu 1973 r. wprowadzono
nowe przepisy, określające kto może uzyskać stypendium (dobre wyniki
w nauce i dochód nie przekraczający 1208 zł na 1 członka rodziny mie-
sięcznie). Stypendia uzyskało około 70"" studentów. W 1973 r. w Polsce
studia ukończyło 62,8 tys. osób, w tym studia dzienne 39,5 tysiąca.
W poszczególnych uczelniach prowadzono prace badawcze. Stopnie dok-
tora otrzymywało około 2,5 tys., a doktora habilitowanego 500 osób rocznie.
Młodsi pracownicy otrzymywali stypendia naukowe, urlopy na cele badaw-
cze. Szczególną rolę w rozwoju badań naukowych w Polsce spełniała Polska
Akademia Nauk. 29 XII 1971 r. prezesem PAN został wybitny fizyk, prof. dr
Włodzimierz Trzebiatowski z Wrocławia. Akademia rozwijała własne in-
stytuty badawcze, ale nie prowadziła kształcenia. Posiadała Oddziały w Kra-


458



kowie, Poznaniu i Wrocławiu oraz stacje badawcze w kraju i za granicą. PAN
miała 66 placówek badawezych, w których zatrudniano 10,9 tys. osób. W 1973
r. w Polsce zgłoszono 5 693 wynalazki oraz udzielono patentów na 628
wynalazków.
Sytuacja szkolnictwa wyższego i nauki w Polsce wymagała poważnej
analizy. Kadra była słabo uposażona, brakowało pieniędzy na aparaturę
badawczą, wyjazdy zagraniczne, badania. Podjęto zatem decyzję o koniecz-
ności zwołania II Kongresu Nauki Polskiej. I Kongres obradował w 1951 r.,
od tego czasu upłynęły więc 22 lata. W toku prac przygotowawczych do
Kongresu przeprowadzono wiele sympozjów oraz narad branżowych i środo-
wiskowych. Opracowano Państwowy Plan Badań. II Kongres odbył się
w Warszawie w dniach 26 - 29 VI 1973 r.; nadano mu wielki rozgłos.
Uczestniczyło w nim 2100 delegatów reprezentujących różne dziedziny nauki.
W inauguracyjnej sesji Kongresu wzięły udział wraz z zaproszonymi gośćmi
2 834 osoby w tym 83 gości zagranicznych. Obradowano w 17 sekcjach. Głos
zabrało 550 osób. W sesjaeh plenarnych uczestniczyli przedstawiciele naj-
wyższych władz państwowych z E. Gierkiem na czele. Obradom przewod-
niczył prezes PAN prof. dr W. Trzebiatowski przy współudziale ministra Jana
Kaczmarka, prof. dr. Janusza Groszkowskiego, Dionizego Smoleńskiego i in.
Przedstawiono tysiące wniosków i postulatów organizacyjnych i badawczych.
Generalnie uznano, że nauka jest w Polsce nie doceniana, podczas gdy stanowi
ona bezpośrednią siłę wytwórczą. Eksponowano szczególnie osiągnigcia nauk
fizykochemicznych i społecznych. Zwracano się do władz, by zwiększyły
nakłady na badania naukowe i lepiej wykorzystały efekty pracy badawczej.
Postulowano, by środki przeznaczane na badania naukowe stopniowo
zwiększać do 2,5"" dochodu narodowego rocznie (do tego czasu przeznaczano
na ten cel 1,8"" dochodu). Planowano rozwój poszczególnych dyscyplin do
roku 1990. Zapowiadano generalne uznanie wniosków. Jednak odpowiedzial-
ny za sprawy nauki w BP F. Szlachcic w rok później utracił swoje stanowisko.
Fakt ten miał negatywne skutki dla realizacji uchwał i wniosków ll Kongresu
Nauki. W wyniku reorganizacji i posunięć oszczędnościowych liczba jedno-
stek naukowo-badawczych w Polsce zmniejszyła się z 1570 w 1973 r. do 1467
w 1975 r. Liczba zztrudnionych w nich pracowników spadła odpowiednio
z 294 895 do 287 661 osób. Liczba jedaostek badawczych PAN wzrosła z 55 do
61. Wzrosła też liczba profesorów i docentów z 3 267 do 3 357,a kadry
pomocniczej (asystenci, adiunkci) z 15 377 do 16 794 osób. W dziedzinie nauki
pracowało w Polsce 1,6"" ogółu ludności czynnej zawodowo.
Spośród licznych instytucji w latach tych wyróżniała się Wojskowa
Akademia Techniczna. W czerwcu 1973 r. zespół prof. dr Sylwestra Kalis-
kiego (1925 -1978) z WAT otrzymał przy pomocy impulsu laserowego i uk-
ładu typu "Fokus" temperaturę plazmy rzędu kilkudziesięciu milionów stop-
ni Celsjusza. Prof. Kaliski w 1974 r. objął stanowisko ministra Szkolnictwa


459



Wyższego, Nauki i Techniki. Był czterokrotnym laureatem nagrody
państwowej w dziedzinie nauki (1964, 1970, 1974 i 1978) i kandydatem do
nagrody Nobla. Zginął w wypadku samochodowym 16 IX 1978 r. W dziedzi-
nie humanistyki głośne były nadal odkrycia archeologiczne prof. dr K.
Michałowskiego w Egipcie.
Ukazało się wiele ciekawych prac naukowych z historii i historii literatury.
Pojawiły się pierwsze monografie A. Garlickiego o Piłsudskim i jego obozie
politycznym: U źródeł obozu belwederskiego (1978) i Przewrót majowy
(1978). Wydano biografie W. Witosa (1977), R. Dmowskiego (1971 i 1979),
W. Korfantego (1975), W. Sikorskiego (1978) i in. Szczególnie bogaty był rok
1978. Ukazała się wówczas J. Pajewskiego "Odbudowa państwa polskiego
1914 - 1918" i inne prace. Z okazji 60 rocznicy odzyskania niepodległości
dużo pisano na ten temat w czasopismach, dyskutowano w telewizji, or-
ganizowano sympozja naukowe. W 1975 r. ukazały się 3 różne syntezy historii
Polski (krakowska, poznańska i warszawska). Z inicjatywy Gierka
przystąpiono do pracy nad wielotomową historią polskiego ruchu robot-
niczego. W lutym 1974 r. powołano do życia Instytut Podstawowych Prob-
lemów Marksizmu-Leninizmu KC PZPR. Dyrektorem Instytutu został
Andrzej Werblan. Sekretariat KC PZPR uchwałą z listopada 1974 r. zalecił,
by instytut koncentrował się na problematyce ważnej z punktu widzenia
"potrzeby pracy partii". Obok IPPML nadal działała WSNS przy KC PZPR,
która zajmowała się kształceniem kadr PZPR, ZSL i SD. W dalszym ciągu
grupy studentów i doktorantów studiowały w ZSRR i w niektórych innych
krajach socjalistycznych. W Polsce studiowali studenci i doktoranci innych
narodowości.
Bardzo żywo rozwijała się kultura. Do 1975 r. środowiska twórcze
aprobowały poczynania władz. Wydziałem Kultury KC PZPR do marca 1971
r. kierował Wincenty Kraśko. 21 III 1971 r. zastąpił go Jerzy Kwiatek, a po
jego odwołaniu (24 IV 1975) Lucjan Motyka. 26 XII 1977 r. Motykę zastąpił
Bogdan Gawroński z Poznania. Byli to ludzie posiadający dobre kontakty ze
środowiskami twórczymi. Stanowisko Ministra Kultury i Sztuki 22 XII 1971
r. objął Stanisław Wroński. Jednak już 16 II 1974 r. ustąpił on miejsca
Józefowi Tejchmie. W 1978 r. resort przejął na krótko Jan Mietkowski (27 III
- 4 VII), a po jego śmierci Zygmunt Najdowski. Prezesem Komitetu do Spraw
Radia i Telewizji do października 1972 r. był nadal Sokorski. 20 X 1972 r.
stanowisko to objął, ściągnięty z Katowic, Maciej Szczepański. Redaktorem
naczelnym warszawskiej "Kultury" do lipca 1973 r. był Janusz Wilhelmi. 23
VII 1973 r. redakcję objął Dominik Horodyński. Zlikwidowano
"Współczesność". Od maja 1971 r. zaczął wychodzić miesięcznik "Literatura
na świecie" pod redakcją Wacława Kubackiego. W lutym 1972 r. utworzono
tygodnik "Literatura"; redagował go Putrament. "Politykę" nadal redagował
Rakowski. Pisma te generalnie popierały politykę Gierka-Jaroszewicza.


460



Szczególnie aktywnie angażował się zespół "Polityki". "Trudno znaleźć
inny
okres w historii pisma - pisał Michał Radgowski - w którym dawano by tak
sil-
, ne i wszechstronne poparcie kierownictwu partyjnemu. Odnosi się to szcze-
gólnie do publicystyki Rakowskiego, który zamieścił kilkadziesiąt
artykułów
wspierających kierownictwo i umacniających pozycję Edwarda Gierka."
W przeciwieństwie do swego poprzednika Gierek zdecydowanie poparł ideę
odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Podjęto decyzję o wystawieniu
Panoramy Racławickiej W. Kossaka, J. Styki i M. Wywiórskiego. Jednak
MKiS zwlekało z pracami konserwatorskimi, a następnie prowadzono długą
dyskusję celem ustalenia, gdzie dzieło to wystawić. Organizowano
festiwale fil-
mowe i muzyczne, rozwijano teatr telewizji, wspierano inne formy
artystyczne.
W dniu 2 V 1972 r. Gierek zaprosił do KC kilkudziesięciu
przedstawicieli
świata kultury. Na spotkanie to przybyli m. in. J. Antczak, M.
Dmochowski, G.
: Holoubek, T. Hołuj, J. Iwaszkiewicz, J. Kawalerowicz, K. Kutz, T.
Łomnicki,
Cz. Petelski, J. Putrament, A. Wasilewski, J. Wilhelmi. Gierkowi złożono
wyrazy uznania za stworzenie pozytywnego klimatu dla wszelkiego rodzaju
inicjatyw i poszukiwań twórczych.
, Spośród wielu utworów literackich wydanych w 1971 r. największą
dyskusję
wzbudzały: "Strefy" T. Kuśniewicza, "Siekierezada" Edwarda Stachury,
"Rodowody niepokornych" Bohdana Cywińskiego, "Nieufni i zadufani" Sta-
nisława Barańczaka, "Chleb rzucony umarłym" Bogdana Wojdowskiego.
W 1972 r. zainteresowanie krytyków wzbudziły: "Dziennik poranny"
Barańczaka, "Wariacje pocztowe" K. Brandysa, "Szósta dekada" A. Kijows-
kiego, "Niespokojne lata" M. Brandysa. W czerwcu 1972 r. wstrzymano druk
"Miazgi" J. Andrzejewskiego. Sprawa wywołała wiele kontrowersji i
spowodo-
wała wzrost fali niezadowolenia wśród literatów.
W 1973 r. ukazały się: "Ptasi gościniec" H. Auderskiej, "Donosy
rzeczywis-
tości" Mirona Białoszewskiego, "Stan nieważkości" T. Kuśniewicza, "Kono-
pielka" Edwarda Redlińskiego, "Powrót z carskiego sioła" W. Terleckiego.
Kazimierz Orłoś w Bibliotece "Kultury" w Paryżu wydał powieść ukazującą
satyryczny obraz prowincji polskiej pt. "Cudowna melina". W Polsce
powieści
tej nie chciano opublikować.
W 1974 r. w księgarniach pojawiły się: "Pan Cogito" Zbigniewa Herberta,
"Koniec świata szwoleżerów" (cz. 3) M. Brandysa, "Kronika wypadków
miłosnych" T. Konwickiego, "Rota" J. J. Szczepańskiego. J. Iwaszkiewicz
w lutym 1974 r. obchodził 80 urodziny. Wydano jego wiersze (Śpiewnik
włoski)
i opowiadania (Sny). Tomasz Staliński (Kisielewski) w Paryżu ogłosił
czwartą
już powieść polityczną pt. "Śledztwo".
W 1972 r. odbyła się premiera filmu K. Kutza "Perła w koronie". W 1973
r.
na ekranach pojawiło się "Wesele" A. Wajdy, "Iluminacja" K. Zanussiego
i "Sanatorium pod Klepsydrą" W. Hassa. We wrześniu 1973 r. na ekrany kin
wszedł film Bogdana Poręby wg opowieści M. Wańkowicza "Hubalczycy".


461



Rok później odbyła się premiera "Potopu" wg pnw ieści f-i. Sienkiewicza
w reżyserii J. Hoffmana. W stvezniu 1975 r. vyświetlonn "Ziemię obiecaną"
A. Wajdy wg powieści W. Reymonta oraz J. Antczaka "Noce i dnie" w-g M.
Dąbrowskiej. Każdy z tvch filmów wywoływę cn dn treści
i co do formy.
Stopninwo wymierali starsi poeci, pisarze i krytycy. W 1971 r. zmarli:
Paweł Beylin, Jan Brzoza, Ignacy Witz, w 1972 r.: Roman Pnllak, Michał
Choromański, Magdalena Samozwaniec; w 1974 r. r.: Jan Stanisław ł.nś,
Melchior Wańkowicz, Kazimierz Wyka; w 1975 r.: Januarv K. C rzędziński, J.
Z. Jakubowski.
Rozpadały się grupy literackie powstałe bezpośrednio pu w ojnie. Coraz
mniejszą rolę w twórczości literackiej i filmowej odgr wały przeżvcia wojenne
i problemy zwir.zane z okupacją hitlerowską i powojenną evalką o władzę. Na
pierw szy plan wysuwało się pokolenie urodzone pn wojni , które żyłn
problemami społecznu-politycznymi i etyczno-moralnymi Polski pownjennej.
Były to problemy Października 1956 r.,1\ iarca 1968 r., Grudnia 1970 r. Byłn
to pnkolenie młndzieżv bardzn nieufnie ustosunknwane;j do władz Pnlski
Ludowej i jednocześnie zapatrzune w nakazv i w zorcc płynące z Zachndu,
a szczególnie z kręgu Instytutu I.iterackiego v Parvżu.
Wydarzenia 1956 r. wśród młodzieży tej nie znalazły szerszegn ndbicia.
Natomiast martyrologia Marca 1968 i Grudnia 1970 r. zanw ocnwała bardzn
silnie w postaci dorobku literackiegn młodyz prz szli dn
historii pod nazwą "Pokolenic 1968 -1970". Pokolenie tn uksztattnw ały koła
naukowje gazetek studenckich lat I 967 - 1971.
We Wrocławiu w latach 1964 - 1969 działał Klub Studencki "Agora";
wydawano też pismo o t j samej nazw-ie;. Grupę młndych zw-iązanych z t mi
instytucjami nazywano Grupą Literacką "Agorv". Wokół tej redakcji sku-
piali sig młodzi pisarze i poeci z Katowic, Krakow a, Opnla, Pnznania,
Szczecina, Wrocławia, Zielonej Góry. Pruga grupa skupiała si wnkół
redakcji w vda vanego w Kraknevie pisma "Student" 1968 r.
w Krakowie powstała grupa poetycka "Teraz", wiosną 1971 r. grupa "Babel".
W Łodzi działała "Grupa Centrum". Czytano parvską "I ulturę" i inne
wydawnictwa Instytutu Literackiego. Pisma te, firmowane i finansnwane
przez oficjalnie działające organizacje studenckie, tj. ZMS i ZSP, stnpniow n
wyzwalały się spod kurateli tych organizacji i stojących za nimi działaczy
PZPR. Odmiennie widziano problem genezy i charakteru wydarzeń mar-
cowych 1968 r. Wrocław i Kraków znajdowały się też w kręgu bezpośrednich
oddziaływań tzw. Praskiej Wiosny 1968 r. Bardziej bezpośrednio niż w innych
ośrodkach przeżywano tam problemy związane z interwencją państw obozu
socjalistycznego w Czechosłowacji. Przywódcy PZPR, ZMS i ZSP nie
potrafili dojść do porozumienia z młodzieżą, która coraz częściej zaczynała się
buntować. Z jednej strony była to typowa walka poknleń - mlndzi przeciw-


462



starym. Z drugiej strony rodziła się nowa formacja ideologiczna. Przed-
stawiciele młodych zabierali głos w prasie lokalnej, organizowali zjazdy
i sympozja, próbowali tworzyć nowe teorie. W dniach 8 - 9 XI 1970 r.
w Cieszynie z inicjatywy grupy "Teraz" zorganizowano I Spotkanie Poetów
i Krytyków. Brali w nim m. in. udział: S. Barańczak, J. Kornhauser, J.
Kronhold, K. Karasek, R. Krynicki, J. Maciejewski, J. Markiewicz, A.
Zagajewski. Studenci stopniowo kończyli studia i podejmowali pracę zawo-
dową. Wybitniejsi z nich objęli stanowiska asystentów na uczelniach. W gru-
pie tej wyróżniali się: Stanisław Barańczak, Jacek Bierezin, Tomasz Burek,
Henryk Jaskuła, Krzysztof Karasek, Julian Kornhauser, Jerzy Kronhold,
Ryszard Krynicki, Jarosław Markiewicz, Leszek Aleksander Moczulski,
Leszek Szaruga, Adam Zagajewski. "Właśnie wtedy, w sześćdziesiątym
ósmym (a nie, jak się często uważa, dwa lata później) - pisał Barańczak
- otwarły się nam oczy i głowy. Właśnie wtedy dostrzegliśmy, że na pozornie
gładkiej rzeczywistości zaczynają pojawiać się rysy, że społeczeństwo dzieli się
według zupełnie innych zasad, niż sobie dotąd wyobrażaliśmy (...). I właśnie
wtedy, my wszyscy, próbując swoich sił w tworzeniu pięknyeh zdań, do-
szliśmy do wniosku, że naszym zadaniem powinno być przede wszystkim
tworzenie zdań prawdziwych: mówienie słowami, które budziłyby ludzi
z uśpienia, które potrząsałyby sumieniami i uczyły myśleć. Takie są źródła
poezji tego pokolenia."
S. Barańczak w 1970 r. wydał tomik poezji pt. "Jednym tchem". Na
kanwie zamieszczonych w nim wierszy w Teatrze Ósmego Dnia w Poznaniu
powstał spektakl pod tym samym tytułem, którego premiera odbyła się 24 IX
1971 r. J. Kornhauser w 1971 r. wydał zbiór poezji "Nastanie święto i dla
leniuchów" i "W fabrykach udajemy smutnych rewolucjonistów", Adam
Zagajewski zbiór poezji pt. "Komunikat" a J. Kronhold "Samopalenie".
W 1972 r. S. Barańczak wydał "Dziennik poranny" oraz "Ironię i harmonię".
W 1973 r. Stanisław Slaro opublikował "Requiem". W 1974 r. Kornhauser
i Zagajewski wydali "Świat nieprzedstawiony". W czerwcu 1972 r. w War-
szawie ukazał się pierwszy numer miesięcznika literackiego młodych "Nowy
wyraz". Pismo redagował Jan Witan. Funkcję zastępcy red. naczelnego
pełnili: Tomasz Burek, Jan Z. Brudnicki i Jarosław Markiewicz.


"
Pokolenie 68" nie tworzyło nigdy zwartej ideowo grupy literackiej.
W miarę upływu czasu postępował proces dezintegracji środowiska. Z jednej
strony zmieniła się sytuacja w kraju, a z drugiej młodzi twórcy dojrzewali
i precyzowali swoje stanowisko tak w sprawach warsztatowych, jak
i społeczno-politycznych.
Nowy Minister Kultury i Sztuki od 1974 r., J. Tejchma zachował
stanowisko wicepremiera i członka Biura Politycznego KC PZPR. Pozycja
jego była silniejsza niż jego poprzedników. Jednocześnie prezentował on
tendencje liberalne. Wydawało się, że dla kultury nadchodzą lepsze czasy.


463



5. UNIFIKACJA STOSUNKÓW SPOŁECZNO-POLITYCZNYCH


Polskę nadal cechowała znaczna dezintegracja społeczno-polityczna.
Spośród innych państw obozu socjalistycznego Polska wyróżniała się dużym
stopniem decentralizacji i różnorodnością. Tymczasem przywódcy ZSRR
dążyli do zintegrowania i upodobnienia, ujednolicenie całego obozu socjalis-
tycznego. Intensyfikowano nauczanie języka rosyjskiego jako języka
wspólnego dla całego bloku; lansowano jednolity model stylu życia i wspólną
ideologię. W 1973 r. podjęto decyzję o ujednoliceniu ruchu młodzieżowegu.
Po rozwiązaniu ZMP w 1957 r. w Polsce działało kilka organizacji. 7 II 1973 r.
Gierek spotkał się z aktywem organizacji młodzieżowych; ustalono, że należy
podjąć starania o utworzenie federacji socjalistycznych związków. Działający
od 1957 r. Związek Młodzieży Wiejskiej przemianował się w Związek
Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej. W marcu istniejące od 1958 r. Koła
Młodzieży Wojskowej nazwano Socjalistycznym Związkiem Młodzieży Wojs-
kowej. W tym samym miesiącu działające od 1950 r. ZSP przemianowano
w Socjalistyczny Związek Studentów Polskich. Organizacje te połączono
z ZMS i utworzono z nich Federację Socjalistycznych Związków Młodzieży
Polskiej. Organizację powołano 11 IV 1973 r. Skupiała ona ZMS, ZSMW,
SZMW, SZSP i ZHP, liczyła 5 mln członków. Przewodniczącym Rady
Głównej FSZMP został Stanisław Ciosek. 12 kwietnia sejm podjął uchwałę
"O zadaniach narodu i państwa w wychowaniu młodzieży i jej udziale
w budowie socjalistycznej Polski".
W dniach 26 - 27 IV 1973 r. obradowała konferencja przedstawicieli
nauk społecznych. Dyskutowano nad ustaleniem metod wychowania pro-
wadzących społeczeństwo do socjalizmu. W październiku tegoż roku
I Konferencja Partyjna PZPR w ślad za innymi państwami obozu pro-
klamowała, iż w Polsce również zbudowano podstawy socjalizmu i ogłosiła
przejście do budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Na
drodze do pełnego upodobnienia Polski do pozostałych państw obozu stał
jeszcze inny podział administracyjny i przestarzała konstytucja. Administ-
rację państwową zreformowano w latach 1973 - 1975, a konstytucję
znowelizowano w 1975 r.
Dotychczasowa struktura administracyjna Polski miała charakter
trójstopniowy. W Polsce było 4 315 gromad, 392 powiaty i 17 województw.
Na pierwszy plan wysunięto reformę administracji wiejskiej. Po dłuższej
dyskusji 29 XI 1972 r. sejm przyjął ustawę o utworzeniu gmin i o radach
narodowych. Z dniem 1 I 1973 r. w miejsce 4 315 gromad utworzono 2 365
gmin. Było wśród nich 318 gmin wiejsko-miejskich. W każdej gminie
powołano gminną radę narodową, naczelnika i podległy mu urząd gminny.


464



Ustanowiono też fundusz gimnny (ustawa z 29 XI 1972 r.). W skład gmin
wchodziły gromady (wsie) z sołtysami na czele.
Ustawą z dnia 22 XI 1973 r. dokonano zmian w Konstytucji i ustawie
o radach narodowych stanowiąc, iż organami administracji państwowej oraz
organami wykonawczymi i zarządzającymi rad narodowych są: wojewodowie,
prezydenci lub naczelnicy miast, naczelnicy powiatów, naczelnicy dzielnic
i naczelnicy gmin. Władze administracji państwowej uzyskały prawo kierowa-
nia i koordynowania całością pracy gmin, powiatów i województw. Po wojnie
gminy funkcjonowały do 1954 r.; było ich około 3 tys. W ich miejsce
utworzono wówczas około 9 tys. gromad, których ilość następnie zredukowa-
no. Po 18 latach od likwidacji gmin ponownie je utworzono. Przy każdej
zmianie głoszono, że czyni się ją dla dobra mieszkańców. Samorządy gromad
i gmin miały jednak ograniczone kompetencje.
Przez dłuższy czas prowadzono przygotowania do likwidacji ogniwa
pośredniego w administracji w postaci powiatów i zwiększenia liczby wo-
jewództw. Parł do tego głównie premier Jaroszewicz, ale zainteresowany był
tym również Gierek. Każdy z nich musiał się w jakimś stopniu liczyć
z przywódcami dużych jednostek administracyjnych. 17 sekretarzy KW
PZPR i 17 wojewodów tworzyło w Polsce poważną siłę. W 1974 r. pojawiły się
trudności ekonomiczne. Ani Gierek, ani Jaroszewicz nie chcieli mieć opozycji.
Latem 1974 r. S. Jędrychowski próbował w imieniu Komisji Planowania
ostrzec rząd, iż zbyt daleko idące rozdęcie inwestycji spowoduje tzw. "prze-
grzanie" gospodarki, że grozi to trudnościami w bilansie płatniczym państwa.
Następnie skierował on do Jaroszewicza dwa memoriały i informacje
o grożących komplikacjach. Premier nie podjął dyskusji, lecz odwołał
Jędrychowskiego z Komisji Planowania i skierował go na stanowisko am-
basadora do Budapesztu. Gierek podobnie postępował ze zbyt mało uległymi
sekretarzami komitetów wojewódzkich. Problem reformy postawiono na
XVII Plenum KC PZPR 12 V 1975 r. Nową reformę zachwalano jako przejaw
modernizacji administracji, dążenie do likwidacji zbędnego ogniwa, przy-
bliżenie władz do mas ludności, wreszcie jako dążenie do oszczędności. W tej
sytuacji nikt nie protestował przeciw samej idei reformy, natomiast zgłaszano
obiekcje na temat liczby proponowanych województw, ich granic, wielkości
itp.
Ostatecznie 28 V 1975 r. sejm uchwalił ustawę o dwustopniowym podziale
administracyjnym państwa oraz zmianie ustawy o radach narodowych. "W
celu dostosowania podziału administracyjnego do potrzeb przyspieszonego
rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, stworzenia warunków bardziej spra-
wnego zarządzania gospodarką narodową oraz funkcjonowania organów
władzy i administracji państwowej, a także w celu lepszego zaspokojenia
rosnących potrzeb społeczeństwa - stwierdzono w ustawie - stanowi się co
następuje: art. 1.1. Wprowadza się dwustopniowy podział administracyjny


465



państwa na jednostki stopnia podstawowego i stopnia wojewódzkiego".
Za jednostki stopnia podstawowego uznano gminy, miasta i dzielnice
większych miast. Za jednostkę stopnia wojewódzkiego uznano województwa
i miasta stołeczne: Warszawę, Kraków, Łódź i Wrocław. Liczący prawie 600
tys. mieszkańców Poznań nie uzyskał rangi województwa i sprowadzony
został do szczebla gminy. Ustawa likwidowała powiaty i wprowadzała
podział kraju na 49 województw. Ustawa wchodziła w życie z dniem 1 VI
1975 r.


Mapa nr 2. Podział Polski na województwa Mapa nr 3. Podział Polski na
województwa
w latach 1950 - 1975 i 1975 roku




















"Decyzja utworzenia 49 nowych jednostek wojewódzkich w miejsce 17
dawnych województw - pisał j. Maziarski - należy do tych, którym bez obawy
nadużycia wielkich słów można już dzisiaj przypisać historyczne znaczenie.
Zburzony został podział mający oparcie tylko w tradycji i nie przylegający do
nowej rzeczywistości gospodarczej i ludnościowej. X'yodrębnienie nowych
województw doprowadziło do zharmonizowania administracji z gospodarką,
polityki centralnej z polityką lokalną. Stworzono warunki przyspieszonego
i łatwiejszego rozwoju regionów, a jednocześnie wzmocniono spoistość całego
organizmu. Na reformie zyskał zarówno centralizm demokratyczny jak i inte-
resy regionu."
Z perspektywy lat wiadomo, że nie sprawdziły się optymistyczne zapowie-
dzi. Reforma nie przyniosła usprawnienia administracji ani oszczędności.
Spowodowała znaczny upadek dawnych miast powiatowych. Podzielono duże
regiony i kreowano małe województwa niezdolne do samodzielnej egzystencji.
Znaczne wzburzenie opinii publicznej wywołało wytyczanie granic po-
szczególnych województw; granice te później wielokrotnie modyfikowano.


466



Reforma majowa z 1975 r. zmieniła prawo o ustroju sądów powszechnych.
Miejsce ich zajęły sądy wojewódzkie i rejonowe. Jednak nie wszystkie miasta
wojewódzkie dysponowały lokalami na komitety w, urzędy
wojewódzkie, komendy milicji, sądy, prokuratury itp. Instytucje te lokalizo-
wano w różnych ośrodkach. Zamiast budować domy mieszkalne, szkoły
i szpitale budowano gmachy dla urzędów. Reforma spowodowała osłabienie
samorządu, wzrost centralizacji i autokracji.
W 1975 r. podjęto też niezwykle kontrowersyjną dyskusję na temat
wprowadzenia do konstytucji z 1952 r. poprawek istotnie zmieniających ustrój
państwa. Wynikało to z forsowanych przez Breżniewa tendencji do unifikacji
państw obozu socjalistycznego. Dużo mówiono i pisano o integracji obozu,
tymczasem Polska w tym względzie znacznie odstawała od pozostałych
państw. Miały one podoh l nazwy, godła, sztandary, hymny itp. Wszystkie
państwa tzw. demokrac i ludowej ogłosiły, że zbudowały już podstawy
socjalizmu i przystąpiły d kształtowania rozwiniętego społeczeństwa socjalis-
tycznego. W Polsce deklarację taką ogłoszono w czasie obrad I Konferencji
PZPR w 1973 r., jednak dotąd nie znajdowała ona potwierdzenia w kon-
stytucji. W Polsce prawie wszystko było po staremu. W tej sytuacji w 1975 r.
pod naciskiem zewnętrznych i wewnętrznych "przyspieszaczy" podjęto dys-
kusję na ten temat. Zapowiedź zmian przedstawiono w materiałach na VII
Zjazd PZPR. Ogłoszono je w sierpniu 1975 r. Potwierdził je obradujący
w dniach 8 -12 XII 1975 r. VII Zjazd. "Wspólnota państw socjalistycznych
- mówił Breżniew - to jedno z najwspanialszych dzieł naszej epoki".
W dniu 19 XII 1975 r. Sejm powołał Komisję Nadzwyczajną dla
przygotowania projektu ustawy o zmianie Konstytucji PRL. Składała się ona
z 28 osób. Przewodniczył jej przewodniczący Rady Państwa prof. dr H.
Jabłoński. Uchwała zobowiązała Komisję do przedstawienia sejmowi swych
wniosków już w lutym następnego roku. Tymczasem Rada Główna Epi-
skopatu Polski już 25 XI 1975 r. propozycje zmian oceniła krytycznie
i wystąpiła przeciw projektowi ustawy. W ślad za tym 59 intelektualistów
przygotowało memoriał skierowany do władz, w którym skrytykowano propo-
nowany kierunek zmian i żądano gwarancji wolności sumienia i praktyk
religijnych. Z inicjatywą wystąpili Jan Olszewski i J. Kuroń. Z trudnością
zebrano niezbędne podpisy. Memoriał ten podpisali m. in. S. Amsterdamski,
S. Barańczak, J. Bierezin, I. Byrska, T. Byrski, A. Drawicz, J. Ficowski, K.
Filipowicz, Z. Herbert, A. Kamieńska, J. Karpiński, W. Karpiński, J.
Kielanowski, S. Kisielewski, L. Kołakowski, J. Kornhauser, M. Król, R.
Krynicki, J. Kuroń, E. Lipiński, J. J. Lipski, ks. S. Małkowski, J. Mar-
kuszewski, A. Mauersberger, A. Michnik, H. Mikołajska, J. N. Miller, L.
Moczulski, Z. Mycielski, J. Olszewski, A. Pajdak, K. Pomian, o.J. Sali, W.
Siła-Nowicki, A. Słonimski, A. Steinsbergowa, J. Stryjkowski, J. J. Szcze-
pański, A. Szczypiorski, W. Szymborska, A. Zagajewski, ks. Jan Zieja.


467



Memoriał ten prof. dr E. Lipiński przekazał marszałkowi sejmu PRL,
prymasowi S. Wyszyńskiemu i redakcjom czasopism. W styczniu szereg innych
osób ogłosiło informację o złożeniu swych podpisów pod memoriałem. Na
emigracji solidarność z autorami memoriału ogłosiło 78 osób. 9 I 1976 r.
Episkopat polski skierował oficjalne pismo do Komisji Nadzwyczajnej Sejmu.
Pojawiły się inne protesty. Komisja Nadzwyczajna Sejmu nie reagowała na nie.
23 I 1976 r. uchwaliła ona projekt zmian.
Tymczasem 31 I 1976 r. przekazano jej nowy Memoriał podpisany przez
101 osób. Znajdowali się wśród nich: J. Andrzejewski, J. Bocheński, K.
Brandys, S. Dygat, I. Eichlerówna, J. Hen, M. Jastrun, A. Kijowski, A.
Międzyrzecki, W. Młs narski, Z. Mrożewski, Z. Najder, A. Śląska, A. Vt'ażyk,
W. Woroszylski, J. Zagórski. Osobny Memoriał skierowało 25 osób (J.
Rogoziński, M. Fołtyn, J. Waldorff i inni). List osobisty wysłał gen. M.
Boruta-Spiechowicz. Do H. Jabłońskiego osobiście napisali Hanna Malewska
i Antoni Gołubiew.
Komisja nadal nie reagowała na protesty. Natomiast osoby podpisujące
memoriały i wysyłające listy narażały się na szykany osobiste. Cenzura otrzy-
mała polecenia, by zbyt głośno protestujących przeciwników zmian uciszyć, nie
dopuszczając do publikowania ich utworów w Polsce. Na liście cenzorskiego
zapisu znaleźli się: K. Brandys, J. Bocheński, A. Drawicz, J. Ficowski, J.
Hartwig, A. Kijowski, J. J. Lipski, M. Nowakowski, K. Orłoś, W. Woroszylski.
Konfiskowano teksty Barańczaka, Kronhausera, Herberta, Zagajewskiego.
Powtórzyła się sytuacja z lat 1964 -1968. Gierek również utracił poparcie
kół opiniotwórczych. Pisarze, powiązani dotąd z ZMS i PZPR, dcmonstracyj-
nie występowali z szeregów tych organizacji. Wielu z nich starało się pub-
likować swe utwory niezależnie od cenzury lub za granicą.
W dniu 10 II 1976 r. sejm uchwalił ustawę o zmianie konstytucji PRL przy
1 głosie wstrzymującym się posła S. Stommy z Koła Poselskiego "Znak".
W art. 1 stwierdzono, że "Polska Rzeczpospolita Ludowa jest państwem
socjalistycznym". Art 2a stanowił, że: "Przewodnią siłą polityczną społe-
czeństwa w budownictwie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robot-
nicza. Współdziałanie PZPR, ZSL i SD stanowi podstawę Frontu Jedności
Narodowej, który jest wspólną płaszczyzną działania organizacji społecznych
ludu pracującego i partiotycznego zespolenia wszystkich obywateli (...) wokół
żywotnych interesów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej".
Było to skodyfikowanie stanu faktycznie istniejącego w Polsce. Teza
o kierowniczej roli partii stanowiła kanon doktryny stalinowskiej i w krajach
demokracji ludowej realizowana była od 1944 r. W krajach sąsiadujących
z Polską fakt ten znajdował odbicie także w prawie konstytucyjnym. W Polsce
założenia tej tezy uznano w teorii i stosowano w praktyce, ale nie uwzględniano
ich w konstytucji. Opozycja tolerowała niezgodny z konstytucją stan faktyczny,
natomiast protestowała przeciw jego legalizacji.


468



W art. 2b stwierdzono, że podstawowym celem PRL "jest wszechstronny
rozwój społeczeństwa socjalistycznego, rozwój twórczych sił narodu i każdego
człowieka, coraz lepsze zaspokajanie potrzeb obywateli". Przeredagowano
i rozbudowano art. 3 Konstytucji mówiący o socjalistycznych zdobyczach
ludu pracującego Polski. Następnie dodano najbardziej krytykowany art. 3a,
którego 2 punkt głosił, że PRL w polityce swej "umacnia przyjaźń
i współpracę ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi
państwami socjalistycznymi". W art 28b stwierdzono, że podporządkowana
dotąd sejmowi NIK przechodzi pod kontrolę szefa rządu. Z organu kont-
rolującego rząd przekształcono ją w organ rządu. W art. 31a oficjalnie
powołano Prezydium Rządu.
Zmieniono lub uzupełniono kilka innych artykułów. Nie miały one jednak
już tak wielkiego znaczenia i nie budziły tyle sprzeciwów. Nowela istotnie
zmieniła Konstytucję i ustrój państwa. Z państwa demokracji ludowej prze-
kształcono je arbitralnie w państwo socjalistyczne powiązane przyjaźnią
z ZSRR i innymi państwami bloku radzieckiego. "Uchwalenie poprawki
o obowiązku przyjaźni z ZSRR - pisze M. Tarniewski - było wyrazem
wiernopoddaństwa, którego potrzebę być może wzmacniały analogiczne hołdy
składane Związkowi Sowieckiemu w konstytucjach innych krajów bloku
sowieckiego, na czele z Niemiecką Republiką Demokratyczną (...). Wzmianki
o kierowniczej roli PZPR i o tej partii jako sile kierowniczej lub przewodniej
można traktować jako wyraz potrzeby zalegalizowania istniejącego stanu
rzeczy. Zapewne w intencji projektodawców sformułowania te miały choć
trochę osłaniać partyjne praktyki obsadzania stanowisk państwowych, kiero-
wanie polityką państwa i w ogóle życiem społecznym, co zostało utrwalone
między innymi w instytucji, nomenklatury."
Dyskusją wokół noweli konstytucyjnej z przełomu lat 1975/76 ujawniła
ponownie rzdźwięk pomiędzy kierownictwem partii i rządu a Kościołem
i szerokimi kręgami inteligencji twórczej, szczególnie środowiskami literac-
kimi. Występująca w poprzednich latach opozycja tzw. "komandosów",
"taterników", grupy "Roch" i in. uzyskała szersze zaplecze. Szczególną rolę
pełnili młodzi poeci i pisarze "Pokolenia 68 - 70".




6. KRYZYS 1976 ROKU


W dniach 8 -12 XII 1975 r. obradował VII Zjazd PZPR. Partia liczyła
w tym czasie 2 359 tys. członków i kandydatów. Było wśród nich 965 tys.
robotników, 263 tys. inżynierów i techników, około 140 tys. nauczycieli, 107
tys. ekonomistów, 32 tys. lekarzy, 36 tys. specjalistów rolnictwa i leśnictwa.


469



W okresie pomiędzy VI i VII Zjazdem (1971 - 1975) liczba członków partii
wzrosła o 105 tys. osób. Przedłużenie organizacyjne partii stanowiły organiza-
cje młodzieżowe. Skupiały one około 4 860 tys. członków. Od 1973 r. tworzyły
one Federację Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej.
Na VII Zjeździe zatwierdzono założenia kolejnego planu 5-letniego na lata
1976 -1980. Planowano, że w porównaniu z poprzednią 5-latką w latach 1976
-1980 nakłady na inwestycje wzrosną o 37 - 40"", tj. o kwotę 2 937,8 mln zł.
Produkcja przemysłowa miała wzrosnąć o 48 - 50"", a udział przemysłu
w tworzeniu dochodu narodowego miał osiągnąć 62" ,. Planowano
zwiększenie wydobycia węgla kamiennego do 200 - 210 mln ton rocznie,
zwiększenie produkcji energii elektrycznej do 132 -135 mld KWh, produkcji
stali do 22 mln ton. Przemysł lekki miał zwiększyć swoją produkcję o 41
- 43 ' , . Zdolność przeładunkowa portów morskich miała wzrosnąć do 75 mln
ton rocznie. W rolnictwie produkcja globalna miała wzrosnąć tylko o 15
- 16" " w tym produkcja zwierzęca o 16 - 18" ,. Wzrost dostaw artykułów
żywnościowych na rynek krajowy miał osiągnąć 35 - 37"".
Wybrano 140-osobowy Komitet Centralny, który wyłonił Biuro Politycz-
ne i Sekretariat. W skład BP powołano: Gierka, Babiucha, Z. Grudnia,
Jabłońskiego, Jagielskiego, Jaroszewicza, Jaruzelskiego, Kanię, Kępę, S.
Kowalczyka, Kruczka, Olszowskiego, Szydlaka i Tejchmę. Na zastępców
członka BP wybrano: K. Barcikowskiego, J. Łukaszewicza i T. Wrzaszczyka.
Sekretarzami KC zostali: Gierek, Babiuch, Frelek, Kania, Kraśko, Łukasze-
wicz, J. Pińkowski, Szydlak, Werblan, Z. Żandarowski.
W dniach 19 - 21 I 1976 r. obradował VII Kongres ZSL. Analizowano
problemy związane z rozwojem rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Preze-
sem NK ZSL ponownie został S. Gucwa. W dniach 7 - 9 II 1976 r. obradował
XI Kongres Stronnictwa Demokratycznego. Uchwalono poparcie programu
przyjętego przez VII Zjazd PZPR. Przewodniczącym CK SD ponownie
został Andrzej Benesz, który wkrótce zginął w wypadku samochodowym.
19 III 1976 r. przewodniczącym CK SD został Tadeusz W. Młyńczak.
18 II 1976 r. Centralna Komisja Porozumiewawcza Partii i Stronnictw
Politycznych postanowiła rekomendować Frontowi Jedności Narodu uznanie
uchwał VII Zjazdu PZPR za platformę wyborczą FJN. 23 II 1976 r. odbyło
się plenarne posiedzenie OK FJN. Prof. dr Janusz Groszkowski ustąpił ze
stanowiska przewodniczącego OK. Na stanowisko to powołano prof. dr H.
Jabłońskiego. Uchwalono Deklarację Wyborczą FJN.
Wybory Sejmu VII kadencji połączono z wyborami do wojewódzkich rad
narodowych. Przeprowadzono je 21 III 1976 r. Wzięło w nich udział 98,3""
uprawnionych do głosowania; 99,4 ' , wyborców oddało głosy na kandydatów
FJN. Inauguracyjne posiedzenie sejmu przeprowadzono 25 III 1976 r.
Marszałkiem sejmu ponownie został S. Gucwa, a przewodniczącym Rady
Państwa H. Jabłoński. W skład RP weszli ponadto: Babiuch, Kruczek,


470



Młyńczak i Tomal jako zastępcy przewodniczącego, L. Stasiak jako sekretarz
oraz E. Duda, Gierek, M. Grendys, H. Koźniewska, K. Łubieński, J.
Ozga-Michalski, B. Piasecki, H. Szafrański, S. Wroński i J. Ziętek jako
członkowie. W grudniu 1976 r. do ciała tego powołano Eugenię Kemparę. Po
śmierci K. Łubieńskiego w 1977 r. powołano w jej skład prof. dr. Jana
Szczepańskiego, a po śmierci B. Piaseckiego w 1979 r. Edmunda Osmańczyka.
27 marca powołano nowy rząd. Premierem pozostał Jaroszewicz. W skład
rządu powołano 8 wicepremierów i 29 ministrów. Pierwszym zastępcą
premiera był nadal M. Jagielski. Od października 1975 r. nie pełnił on funkcji
przewodniczącego Komisji Planowania. Mimo to posiadał rozległe kompeten-
cje w wielu dziedzinach. Funkcję przewodniczącego Komisji Planowania
objął wicepremier Tadeusz Wrzaszczyk. Wicepremierami byli ponadto: Lon-
gin Cegielski, Franciszek Kaim (równocześnie min. hutnictwa), Alojzy Kar-
koszka, Kazimierz Olszewski, Tadeusz Pyka i Józef Tejchma (równocześnie
Min. Kultury i Sztuki). W skład rządu, który liczył 38 członków, wchodziło
6 członków i 2 zastępców członka Biura Politycznego KC PZPR. Na 38
członków rządu 34 należało do PZPR, 3 do ZSL i 1 do SD.
Dominującą rolę w rządzie, obok premiera, spełniali jagielski i Wrzasz-
czyk. Rząd w całości zbierał się rzadko. Częściej zwoływano prezydium rządu.
Urzędem Rady Ministrów kierował od wielu lat Janusz Wieczorek. Stanowis-
ka w Sekretariacie KC PZPR i w Prezydium Rządu pełniły na przemian te
same osoby. Karuzela ta była przedmiotem ostrej krytyki społeczeństwa.
W okresie tym władza w Polsce skupiała się w ręku triumwiratu: Gie-
rek-Jaroszewicz-Babiuch. Gierek pełnił funkcję reprezentanta i ideologa. Był
to już zupełnie inny człowiek niż w 1971 r. Całkowicie oderwał się od
rzeczywistości. Dysponował kadrą doradców, ale uwag ich nie przyjmował do
wiadomości. Wierzył w swoją gwiazdę. Na gospodarce się nie znał i pozostawił
ją całkowicie w ręku Jaroszewicza i rządu.
Premier Jaroszewicz z kolei nie miał aspiracji do duchowego przewodnict-
wa. Chętnie pozostawał w cieniu I sekretarza. Nie pozwolił jednak nikomu
wtrącać się do spraw rządu i jego polityki gospodarczej. Sam na ekonomice się
nie znał. Zawierzał tutaj jagielskiemu i Wrzaszczykowi.
Obok nich występował Babiuch, który nie miał charyzmy przywódczej ani
zrozumienia dla spraw gospodarczych, ale za to precyzyjnie kierował kadrami.
Obsadzał poszczególne stanowiska w partii i w państwie swoimi ludźmi,
organizował pracę aparatu partyjnego, przygotowywał zjazdy i konferencje,
przeprowadzał wybory.
W latach 1975 - 76 grono to przeżywało już zawrót głowy od sukcesów;
straciło poczucie rzeczywistośei. Tworzono stopniowo zmodernizowany feu-
dalizm. Panowała ścisła hierarchia. Ludzi nie dzielono wg urodzenia, ale wg
zajmowanych stanowisk; każdy prominent tworzył wokół siebie dwór pod-
ległych mu ludzi. Uprawiano tzw. propagandę sukcesu. Tłumiono wszelkie


471



przejawy krytyki; poczynania władz i partii można było tylko chwalić.
Mówiono o otwarciu na Zachód, ale pogłębiało się uzależnienie od ZSRR.
Fałszowano dane statystyczne i sprawozdania. Gierkowi, wizytującemu po-
szczególne regiony i obiekty, pokazywano zbudowane naprędce drogi, od-
nowione domy, wzorowe hodowle, bogate parki maszynowe w PGR-ach itp.
Podstawiano specjalnie dobranych ludzi do rozmów. Spotkania i narady
starannie reżyserowano.
Panowała moda na gigantomanię. Budowano wielkie obiekty. Likwidowa-
no natomiast kolejne małe zakłady przemysłowe i rzemiosło. Mówiono dużo
o planach, ale planów tych się nie trzymano. Władze lokalne otwierały różne
inwestycje poza planem licząc na to, że w końcu znajdą się środki na
ukończenie rozpoczętych budów. W efekcie brak było środków i tzw. mocy
przerobowych. Inwestycje rozpoczynano i nie kończono ich albo trwały one
zbyt długo. Zamrożone były w nich olbrzymie środki, które nie przynosiły
zysku. Wrzaszczyk przyznał się później, że około 40 , inwestycji powstawało
poza planem.
W początku czerwca 1976 r. Gierek odnotował kolejny wielki sukces.
W dniach 8 - 12 czerwca przebywał on z oficjalną wizytą w RFN. Była to
pierwsza polska delegacja w RFN na tak wysokim szczeblu. Gierkowi
towarzyszyli: Babiuch, S. Olszowski, J. Olszewski, Wrzaszczyk i całe sztaby
ekspertów. Goście z Polski wizytowali Hamburg, Kolonię, Dusseldorf
i Bremę. Prowadzili rozmowy z przywódcami politycznymi i przedstawiciela-
mi świata gospodarczego. Od strony politycznej wizyta była dobrze przygoto-
wana. Natomiast polskie koła gospodarcze przygotowały się słabo. Pisał o tym
w swych wspomnieniach ówczesny ambasador polski w Bonn, Wacław
Piątkowski. Opinię jego potwierdził w swych pamiętnikach kanclerz H.
Schmidt. "Towarzyszący Gierkowi Babiuch - pisał Schmidt - wypadł blado.
Jeszcze bladziej wypadł wicepremier Wrzaszczyk; spoczywa na nim od-
powiedzialność za gospodarkę, ale akurat na tym polu nie potrafił przekonać :
żadnego ze swoich niemieckich rozmówców." Mimo to podpisano 14 umów
i porozumień szczegółowych o kooperacji przemysłowej. Polska uzyskała
nowe kredyty na sumę 3 mld DM. Wizycie nadano wielki rozgłos, ale
gospodarczo nie potrafiono jej wykorzystać.
Tymczasem nie regulowane od wielu lat ceny na towary spożywcze stały
się kulą u nogi całej gospodarki. Towary spożywcze były tanie, ponieważ były .
I
wysoko dotowane. Stały się one hamulcem rozwoju gospodarki. Powstały
wielkie dysproporcje ekonomiczne. Coraz bardziej rosła lista artykułów,
których wciąż brakowało. Przed sklepami tworzyły się długie kolejki.
Po sukcesie związanym z wizytą Gierka w RFN podjęto bohaterską
decyzję, by dokonać nowej regulacji cen. W czwartek 24 czerwca premier
Piotr Jaroszewicz wystąpił w sejmie z odpowiednią propozycją. Sejm podjął
uchwałę, by z dniem 28 czerwca (poniedziałek) podnieśe ceny cukru o 100 , ,


472



mięsa o 69 " masła i serów o 50 o, drobiu o 30o . Planowano obniżkę cen
niektórych towarów przemysłowych i niskie rekompensaty. Społeczeństwo
zareagowało podobnie jak w grudniu 1970 r. W awangardzie protestujących
znaleźli się pracownicy Zakładów Metalowych im. gen. Waltera w Radomiu,
Ursusa w Pruszkowie pod Warszawą, Petrochemii w Płocku. Strajki roz-
poczęły się 25 czerwca rano. Robotnicy w Radomiu zajęli gmach KW PZPR,
a następnie go podpalili. Demolowano wystawy sklepowe. Demonstrowano na
ulicach. Około g. 18.00 władze ściągnęły Zmotoryzowane Oddziały Milicji
Obywatelskiej, które spacyfikowały miasto. Śmierć poniosło 2 demonst-
rantów, wielu było rannych. Raniono także 75 ZOMO-wców. Straty material-
ne szacowano na 100 mln zł. W Ursusie przyspawano lokomotywy do torów
i zahamowano ruch pociągów na ruchliwej międzynarodowej trasie Poznań
- Warszawa i Warszawa - Łódź. Do strajku przyłączyli się robotnicy innych
ośrodków przemysłowych. Środki masowego przekazu w Polsce nie infor-
mowały o tych wydarzeniach. Informowały natomiast o nich szeroko za-
graniczne rozgłośnie radiowe.
Władze, nauczone doświadczeniem z grudnia 1970 r., postanowiły szybko
wycofać się z całej sprawy. Jaroszewicz podjął decyzję o ustąpieniu ze
stanowiska szefa rządu. Gierek nie wyraził na to zgody, ponieważ nie miał
następcy na stanowisko premiera: ofiarował je Babiuchowi, ale ten zdecydo-
wanie odrzucił tę propozycję. W tej sytuacji Jaroszewicz pozostał na swym
stanowisku. 25-go czerwca wieczorem wystąpił w telewizji i ogłosił, że
podwyżki cen nie będzie. Premier twierdził, że decyzji o podwyżce nie było, że
chodziło tylko o sondaż opinii publicznej. Wobec negatywnego wyniku tego
sondażu uznano, że podwyżek nie będzie się wprowadzać. Uchwałę sejmu 24
czerwca anulowało prezydium rządu. Jaroszewicz w jednym dniu zapowie-
dział podwyżki, w drugim się z nich wycofał. Ośmieszył się publicznie i stracił
resztę autorytetu.
W całym kraju podjęto akcję wiecową. Wiecownicy uchwalali podsuwaną im
rezolucję potępiającą chuliganów i warchołów i wyrażającą uznanie dla Gierka.
28 czerwca wielki wiec zorganizowano na Stadionie 10-lecia w Warszawie.
Delegacje poszczególnych zakładów pracy przyszły na wiec z transpa- rentami,
na których pisano: "Jesteśmy z Komitetem Centralnym", "Jesteśmy z rządem
PRL i tow. Jaroszewiczem". 30 czerwca podobny wiec zorganizowano w Rado-
miu na stadionie Klubu Sportowego "Radomiak". 2 lipca odbył się wiec w hali
sportowej w Katowicach. Wzięli w nim udział Gierek i Jaroszewicz. Podobne
spotkania organizowano we wszystkich województwach.
Jednocześnie toczyły się procesy osób oskarżonych o udział w wydarzeniach
w Radomiu; w 4 procesach sądzono 25 osób. Wiele osób skazano na kary od 8 do
10 lat więzienia, wielu ludzi pozbawiono pracy. Fakty te spowodowały opór
i protesty w kręgu intelektualistów. Organizowano pomoc dla oskarżonych
i uwięzionych oraz dla ich rodzin.


473



23 IX 1976 r. 14 osób podpisało "Apel do społeczeństwa i władz PRL".
Krytykowano w nim postępowanie władz, wzywano do solidarności z po-
szkodowanymi i informowano o zawiązaniu się Komitetu Obrony Robotników
(KOR). Do członków założycieli KOR należeli: J. Andrzejewski, S. Barańczak,
L. Cohn, J. Kuroń, E. Lipiński, J. J. Lipski, A. Maciarewicz, P. Naimski, A.
Pajdak, J. Rybicki, A. Steinsbergowa, A. Szczypiorski, ks. Jan Zieja i W.
Ziembiński. Zaczęto wydawać Biuletyn Informacyjny (1976 -1980).
Do tego czasu protesty robotników i kół inteligenckich powstawały
niezależnie od siebie i miały izolowany charakter. KOR próbował połączyć
dwa nurty protestu w jeden wysuwając hasło solidarności.
Gierek w "Przerwanej dekadzie" twierdzi, że akcja represyjna z 1976 r.
realizowana była bez jego wiedzy i zgody; gdy tylko się o tym dowiedział,
wydał polecenie, by ją przerwano i uwolniono aresztowanych. Jednak mało
prawdopodobne jest, by milicja działała niezależnie od władz politycznych.





7. KOŁA RZt DOWE I OPOZYCJA LAT 1976-1978

Wydarzenia czerwcowe 1976 r. spowodowały nieznaczną korekturę poli-
tyki partii i rządu. Oficjalnie podwyżka cen została cofnięta. Wprowadzono ją
jednak nieoficjalnie podejmując sprzedaż poszukiwanych towarów po
droższych cenach w tzw. sklepach komercyjnych. Na cukier wprowadzono
bony. Sprzedaż poza bonami realizowano po wyższych cenach. Mięso i prze-
twory mięsne gorszej jakości sprzedawano po normalnej cenie w wolnej
sprzedaży, a lepszej jakości drożej - w sklepach komercyjnych. Braku towarów
i kolejek nie zlikwidowano. W grudniu 1976 r. przeprowadzono małe zmiany
w Sekretariacie KC i w rządzie. Z grona wicepremierów odwołano A.
Karkoszkę i skierowano go na stanowisko I sekretarza Komitetu Warszaws-
kiego PZPR. Dotychczasowego I sekretarza WKW Józefa Kępę, sekretarza
KC Jana Szydlaka i wiceprzewodniczącego Komisji Planowania prof. dr
Kazimierza Secomskiego powołano na wicepremierów. Stefana Olszowskiego
z MSZ skierowano na sekretarza KC. Jego miejsce w MSZ zajął Emil
Wojtaszek. Zmieniono kilku innych ministrów. Rząd uległ rozbudowie
i przypominał radę ministrów z lat planu 6-letniego. Znajdowalo się w nim 10
wicepremierów, 30 ministrów i 137 wiceministrów. W Komisji Planowania
było 11 zastępców przewodniczącego.
Realizowano plan gospodarczy, ale napotykano na wielkie opory.
Zadłużenie Polski w strefie dolarowej wzrosło do 12,1 mld dolarów w 1976 r.,
14,9 mld w 1977 r. i 18,3 mld w 1978 r. Koszta obsługi długu wynosiły 76";,
rocznego eksportu Polski. Inwestycje wydłużały się. Znaczne środki były


474



zamrożone i nie dawały zysku. W rolnictwie następowały po sobie trudne lata
słabego urodzaju. Średnie roczne tempo wzrostu dochodu narodowego wy-
tworzonego spadło z 9,8 '" w latach 1974 - 75 do 3,1 ' w latach 1976 - 77.
Rósł
udział akumulacji w dochodzie narodowym. Jeśli w 1975 r. wynosił on 25,5
to w 1974 r. już 36,6";, , w 1976 r. 34,1 " w 1977 r. 31,5 ó. Spadał za tym
udział
środków przeznaczonych na konsumpcję. Oszczędzano obcinając wydatki na
kulturę, naukę, oświatę. Tymczasem w Polsce rosła liczba ludności w wieku
produkcyjnym. Stwarzano dla niej fikcyjne miejsca zatrudnienia, ponieważ
konstytucja gwarantowała każdemu obywatelowi prawo do pracy. Postępowała
demoralizacja stosunku do pracy, ponieważ nie troszczono się o jej efekty.
Powszechne było hasło: "Czy się stoi, czy się leży 2 tysiące się należy".
W prasie i telewizji podtrzymywano propagandę sukcesu; krytyczne oceny
likwidowała cenzura. Kilkudziesięciu pisarzy i publicystów znajdowało się na
czarnej liście. Nie wolno było publikować ich tekstów ani wymieniać ich
nazwisk.
W ideologii eksponowano hasła socjalistyczne. Nie miały one jednak
żadnego związku z rzeczywistością. Postgpowało zjawisko umacniania się
dwulicowości. Obchodzono szumnie wielkie rocznice z historii ruchu robot-
niczego i historii PRL. Z doświadczeń nie wyciągano jednak żadnych
wniosków. 30 V 1977 r. Gierek powołał zespół doradców z prof. dr Pawłem
Bożykiem na czele, ale z rad zespołu nie korzystał. W partii szczególną rolę
zaczął ponownie spełniać aparat partyjny. Praca instancji pochodzących z wy-
boru uległa zbiurokratyzowaniu i traciła znaczenie. Komisje problemowe
częściowo zlikwidowano, pozostałe zaś utraciły dawną dynamikę działania.
Decydowały o wszystkim odpowiednie wydziały komitetów. Do aparatu partyj-
nego na ogół rekrutowano młodych, dyspozycyjnych wychowanków organizacji
młodzieżowych. Szczególną rolę spełniał pion organizacyjny partii, ograniczono
natomiast inne wydziały. Dyskusje wewnętrzne zanikły.
W okresie Gomułki w aparacie partyjnym i państwowym ściśle przestrzegano
zasad skromności, oszczędności, pracowitości, wzywano do osobistych wyrzeczeń
dla ideałów. Ekipa Gierka nie tylko tolerowała, ale wręcz zachęcała aktyw do
bardziej luksusowego stylu życia. Obok fabryk zaczęto budować domki rekreacyj-
ne, a nawet okazałe wille. Część bardziej obrotnych działaczy popełniała
nadużycia wykorzystując swoje stanowiska celem wymuszania różnych, nie
przysługujących im świadczeń. W środowisku partyjnych nowobogackich modne
stało się posiadanie dyplomu ukończenia studiów (uzyskiwano go niekiedy bez
uczęszczania na uczelnię), willi i prywatnego samochodu. Umacniało się zjawisko
bezideowości i dwulicowości. Równolegle umacniał się efekciarski, "festiwalo-
wy" styl działania wielu komitetów wszystkich szczebli.
Życie wewnątrzpartyjne stopniowo zamierało. Tak aktyw partyjny, jak
i społeczeństwo w całości pozbawione było rzetelnej informacji o prawdziwej
sytuacji w kraju. Ukrywano przede wszystkim stan zadłużenia zagranicznego

475



państwa. W tej sytuacji za jedyne poważne źródło informacji uchodziły
zagraniczne rozgłośnie radiowe; zdobyły one w tym czasie znaczny autorytet.
Ruch zawodowy również uległ zbiurokratyzowaniu i zwyrodnieniu. Nie
spełniał on podstawowego zadania obrony interesów mas pracujących.
Ukształtowały się warunki ułatwiające rozwój opozycji. Jak wspomniano
już wyżej, 14 IX 1976 r. powstał KOR. Skupiał on niewielką grupę
zdeterminowanych, od lat opozycyjnie nastawionych osób. Na powielaczu
w małym nakładzie wydawano Biuletyn Informacyjny KOR (1976 - 1980),
pismo pt. " U progu", kwartalnik "Zapis" (1977 - 1981). Pisano petycje,
zbierano podpisy, występowano w obronie represjonowanych.
W dniu 3 III 1979 r. Rada Państwa PRL ratyfikowała Międzynarodowy
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Obywatelski Pakt Praw Gos-
podarczych, Społecznych i Kulturalnych. Dokumentów tych nie ogłoszono
jednak w Dzienniku Ustaw i nie weszły one w życie. Jednocześnie prezydent
USA Jimmy Carter podjął kampanię na rzecz obrony praw człowieka.
W związku z tym część działaczy opozycji postanowiła rozszerzyć działalność
na walkę o prawa człowieka. 26 III 1977 r. powołano do życia Ruch Obrony
Praw Człowieka i Obywatela (ROPCziO). Apel w tej sprawie podpisało 18
osób. Był to ruch bez ustalonego członkowstwa i struktur organizacyjnych.
Rzecznikami ruchu zostali dziennikarz Leszek Robert Moczulski i Andrzej
Czuma. Działano na rzecz uznania przez Polskę praw człowieka i obywatela
i stosowania ich w życiu itp. Organem ruchu był miesięcznik "Opinia" (1977
- 1981). Tworzono Punkty Konsultacyjne Ruchu Obrony, współpracowano
z Amnesty Internationale. W związku ze zwolnieniem Moczulskiego z redak-
cji tygodnika "Świat" podjęto akcję protestacyjną. Występowano nadal
w obronie uwięzionych robotników z Radomia. 3 II 1977 r. Rada Państwa
skorzystała z prawa łaski wobec tych skazanych, którzy okazali skruchę; zostali
oni uwolnieni. W więzieniu przebywało nadal kilka osób, które zachowały
postawę nieugiętą.
Kierownictwo partii zachowywało się niekonsekwentnie. Działalność opo-
zycji nie mieściła się w ramach systemu. Przywódcy polscy byli krytykowani
przez sąsiadów za jej tolerowanie. Mimo to nie wykonywali oni przeciwko
opozycji radykalnych posunięć. Gierek chciał uchodzić za liberała; zależało
mu na dobrej opinii na Zachodzie. Niekonsekwentne były też poczynania
rządu, który był skrępowany postawą Gierka. W tej sytuacji do bardziej
zdecydowanych akcji przeciw opozycji popychało kierowane przez Stanisława
Kowalczyka MSW. 7 V 1977 r. w Krakowie, w podejrzanych okolicznościach
zmarł powiązany z KOR-em student Stanisław Pyjas. Przywódcy opozycji
uznali, iż został on zamordowany przez SB. Podjęto akcję propagandową.
W związku z tym w połowie maja aresztowano 6 członków i współpracow-
ników KOR-u. W odpowiedzi postanowiono zorganizować głodówkę.
W dniach 24 - 30 maja w kościele św. Marcina w Warszawie przeprowadzono

,
af































476



protest głodowy. Początkowo brało w nim udział 8, a w końcowej fazie 14
osób. Pełnomocnikiem głodujących był red. Tadeusz Mazowiecki. Była to
w Polsce pierwsza tego typu akcja. Nabrała ona wielkiego rozgłosu.
Władze polskie prowadziły bardzo aktywną działalność dyplomatyczną.
W styczniu 1977 r. Gierek przebywał w Indiach i Iranie. W maju
w Warszawie obradowało Światowe Zgromadzenie Budowniczych Pokoju.
W końcu maja Gierek przebywał w NRD; podpisano Układ o Przyjaźni
i Wzajemnej Pomocy. W lipcu tegoż roku Gierek przebywał w Cze-
chosłowacji; podpisano deklarację o umocnieniu przyjaźni. We wrześniu
Gierek przebywał ponownie we Francji, a Jaroszewicz w Austrii. Na
przełomie listopada i grudnia Gierek bawił we Włoszech; przyjął go papież
Paweł VI. W lipcu Polskę odwiedził sekretarz generalny ONZ K. Wald-
heim, w październiku król Belgii Baudouin I i królowa Fabiola, w lis-
topadzie kanclerz RFN H. Schmidt, a w grudniu prezydent USA J. Carter.
Zapowiedź wizyty Cartera ożywiła koła opozycyjne. We wrześniu 1977
KOR skupiał 26 członków. Pod petycjami zbierano po kilkaset pod-
pisów. 29 IX 1977 r. ogłoszono deklarację o przekształceniu KOR w Komi-
tet Samoobrony Społecznej KOR.
W ciągu roku na pomoc dla represjonowanych wydano 3 126 590 zł.;
objęto nią 943 rodziny. Działalność KOR zbadała komisja społeczna
w składzie: W. Bieńko i S. Kisielewski. W skład KSS
weszły 22 osoby, m.in.: S. Barańczak, M. Chojecki, L. Cohn, J. Kuroń, E.
Lipiński, J.J. Lipski, A. Michnik, H. Mikołajska, J. Onyszkiewicz, A.
Szczypiorski, ks. J. Zieja. W październiku 1977 r. skupiał 31 osób.
Przystąpiono do wydawania nowych pism. Zaczęły się ukazywać: "Głos",
"Robotnik", "Puls" i "Spotkania". Utworzono Niezależną Oficynę Wy-
dawniczą (NOWA). Zaczęto publikować własne broszury, a następnie
książki. Powstał niezależny od cenzury tzw. II obieg wydawniczy.
Ważniejsze utwory przechwytywała Biblioteka "Kultury" paryskiej.
Utrzymywano stały kontakt z "Kulturą" i wydawanym w Szwecji "Anek-
sem". Stworzono Bibliotekę Dzieł Zakazanych. Jesienią 1977 r. w War-
szawie rozpoczął działalność tzw. Uniwersytet Latający. Polemizowano
z uproszczoną, oficjalną wersją historii najnowszej Polski, z uproszczony-
mi ocenami aktualnej sytuacji w kraju i w świecie, formułowano nowe
oceny przeszłości i perspektyw rozwojowych kraju. Stopniowo kształtował
się program alternatywny wobec oficjalnie realizowanej linii politycznej
partii i rządu. Żądano opublikowania w Polsce i oficjalnego uznania
Międzynarodowego Paktu Praw Człowieka i Obywatela, uwolnienia wszy-
stkich więźniów politycznych, demokratyzacji stosunków, uniezależnienia
się od ZSRR, bliższego powiązania z krajami zachodnimi. Przywódcy
ruchu odrzucali głoszony przez PZPR krytyczny stosunek do RFN i żądali
porozumienia z Niemcami.


477



Rozwijał się też ROPCziO. Wzywano do respektowania wolności obywa-
telskich. Popierano program prezydenta Cartera w tej kwestii. Kształtowano
konspiracyjny ruch Studenckich Komitetów Samoobrony (SKS). Nawiązy-
wano do tradycji "Bratniaka" i wydawano pismo pod tym tytułem i pismo
Indeks".
W 1976 r. w Instytucie Literackim w Paryżu ukazał się I tom 3-tomowego
dzieła Leszka Kołakowskiego pt. "Główne nurty marksizmu". Autor,
w przeszłości czołowy marksista polski, doszedł do wniosku, że marksizm był
jedną z XIX-wiecznych utopii. Kołakowski cieszył się dużym autorytetem
w Polsce i poglądy jego wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się opozycji.
Do tej pory najbardziej aktywne były nurty lewicowe. Politykę PZPR
krytykowano często z pozycji lewackich. Pod wpływem "Głównych nurtów
marksizmu" krytyka ta w dużym stopniu zmieniła swój charakter.
W 1977 r. Hanna Krall opublikowała książkę prezentującą rozmowy
z żyjącym w Polsce jednym z dowódców powstania w getcie warszawskim,
Markiem Edelmanem ("Zdążyć przed panem Bogiem"); podejmowano w niej
problem wzajemnych stosunków pomiędzy Żydami i Polakami. Książka
wywołała dyskusję. W tym samym roku Kazimierz Moczarski ogłosił książkę
pt. "Rozmowy z katem". Przedstawił w niej rozmowy prowadzone z jednym
z dowódców wojsk niemieckich tłumiących powstanie warszawskie. Specjal-
nego posmaku relacji tej nadawał fakt, iż obaj interlokutorzy siedzieli po
wojnie w jednej celi w więzieniu polskim w Warszawie. Książka zniechęcała
czytelnika nie tyle do Niemców-hitlerowców, ile do Polaków-komunistów.
NOWA opublikowała "Nierzeczywistość" K. Brandysa, a Zapis "Kom-
pleks polski" T. Konwickiego. Barańczak i Michnik swe kolejne książki
wydali w Instytucie Literackim w Paryżu. Barańczak ogłosil zbiór wierszy pt.
"Ja wiem, że to niesłuszne", natomiast Michnik dzieło programowe pt.
"Kościół, lewica, dialog". Rysowały się w niej perspektywy porozumienia
i sojuszu nie tylko kół intelektualnych z robotnikami, ale i lewicowych
z wyznaniowymi i Kościołem. Dawni "komandosi" lat 1967 - 68 prowadzili
dialog z prymasem S. Wyszyńskim, kardynałem K. Wojtyłą i innymi bis-
kupami.
Na ekrany kin wszedł film J. Kawalerowicza "Śmierć prezydenta", K.
Zanussiego "Barwy ochronne" i A. Wajdy "Człowiek z marmuru".
Szczególną rolę w walce politycznej spełniał film Wajdy wg scenariusza
Ścibora-Rylskiego. W satyryczny sposób, jednoznacznie krytycznie i negaty-
wnie prezentował on samą ideę budowy socjalizmu, tzw. wyścig pracy, rolę
ZMP w realizowaniu przeobrażeń społecznych. Członkowie BP KC PZPR
mieli wielkie pretensje do Ministra Kultury i Sztuki i wicepremiera Tejchmy
o to, iż dopuścił do powstania takiego filmu i do jego wyświetlenia. Fakt ten
świadczył o tym, że nie był to jednak system totalny. Z drugiej strony czarna
lista autorów zakazanych w Polsce. zdawała się świadczyć o czymś przeciw-


478



r. znajdowali się na niej m. in. S. Barańczak, J. Bocheński,
K.
ranci Brandys, M. Brandys, T. Burek, A. Drawicz, J. Ficowski, A. Grzegorczyk, A.
ązy- Kamieński, J. Karpiński, A. Kijowski, T. Konwicki, R. Krynicki, J.J.
Lipski,
smo ' L. Moczulski, M. Nowakowski, S. Pollak, J. Stryjkowski, B. Toruńczyk, W.
Woroszylski, A. Zagajewski.
ego W styczniu 1978 r. utworzono Towarzystwo Kursów Naukowych;
kon-
tor, tynuowano działalność Uniwersytetu Latającego. W lutym tegoż
roku w Ka-
był towicach powstał Komitet Założycielski Wolnych Związków
Zawodowych.
tem W kwietniu w Gdańsku powstał Komitet Założycielski Wolnych
Związków
ycji. Wybrzeża. W Katowicach wychodziło pismo "Ruch Związkowy",
które
:PR redagowali Roman Kściuszek, Kazimierz Świtoń, Andrzej
Woźniczko i Jan
tów Zapolnik. W Gdańsku wydawano "Robotnika Wybrzeża". Początkowo
reda-
gowany był on przez Andrzeja i Joannę Gwiazdów, od nr 2 w 1979 r.
dołączyli
wy do nich Alina Pieńkowska, Anna Walentynowicz i Lech Wałęsa.
;im, Latem 1978 r. ukazał się pierwszy numer pisma pt. "Krytyka",
które
niej ukazywało się do 1988 r. Pismo miało charakter polityczno-
publicystyczny.
Eżka W okresie tym ukształtowała się także Konfederacja Polski
Niepodległej
Eżkę z Leszkiem Moczulskim na czele. W listopadzie 1978 r. grupa
publicystów
iym i naukowców utworzyła w Warszawie konwersatorium "Doświadczenie
:jal- i Przyszłość" (DiP). W latach 1979 - 1982 przygotowano 4
obszerne
po opracowania analityczne o sytuacji gospodarczej i społeczno-
politycznej
cała w Polsce. Ani KC PZPR, ani rząd z opracowań tych nie chciały
jednak
w. skorzystać. Nadal ukrywano przed społeczeństwem stan zadłużenia
państwa,
m- bagatelizowano ostrzeżenia specjalistów, tłumiono krytykę
opozycji.





8.STANOWISKO KOŚCIOLA WOBEC WYDARZEŃ
LAT 1971 - 1978


Episkopat Polski z zadowoleniem przyjął zmianę ekipy rządzącej
w Polsce.
Z ekipą Gomułki nie mógł osiągnąć porozumienia. Liczono na
porozumienie
z nowym rządem. 3 III 1971 r. doszło do spotkania prymasa
Wyszyńskiego
z premierem Jaroszewiczem. Osobno podjęto rozmowy z Urzędem do
Spraw
Wyznań w sprawie uregulowania stanu. własności kościelnej na
Ziemiach
Zachodnich i Północnych.
Episkopat stwierdzał, że w skali całego kraju brakuje 787
obiektów
sakralnych (408 kościołów i 289 kaplic) i żądał zgody władz na
ich budowę.
Prymas Wyszyński występował przeciw polityce regulacji przyrostu
natural-
nego i ograniczaniu nauki religii. W dniach 27 - 30 IV 1971 r. w
Rzymie
toczyły się pierwsze po wojnie rozmowy polsko-watykańskie w
sprawie


479



normalizacji wzajemnych stosunków. Delegacji polskiej przewodniczył szef
Urzędu do Spraw Wyznań, wiceminister dr A. Skarżyński, a watykańskiej
- sekretarz Rady do Spraw Publicznych Kościoła arcyb. Agostino Casaroli.
Druga tura rozmów odbyła się w Warszawie w listopadzie 1971 r.
21 VI 1971 r. Episkopat opublikował dokument pt. "O pojmowaniu
normalizacji stosunków między państwem a Kościołem". "Kościół w Polsce
- pisano - jest częścią Kościoła Powszechnego; zależy przeto od Stolicy
Apostolskiej, która jako podmiot prawa międzynarodowego reprezentuje
wobec wszystkich państw cały Kościół i jego części, a więc i Kościół w Polsce.
Kościół w Polsce, jako część Kościoła Powszechnego, ma tę samą strukturę
organizacyjną co Kościół Powszechny; jest hierarchiczny, kieruje się tym
samym prawem boskim i kanonicznym, pełni swoją misję w zależności od
papieża, jest zobowiązany głosić te same prawdy wiary, przekazywać wiernym
wszystko, czego uczy i co nakazuje papież. Zatem położenie prawne Kościoła
w Polsce, podobnie jak w innych krajach jest i musi być zgoła odmienne niż
innych związków wyznaniowych. Kościół Katolicki nie może być Kościołem
państwowym, bo przestałby należeć do Kościoła Powszechnego. Nie może
zależeć też od państwa w pełnieniu swojej misji (...)."
Podkreślając ponadczasowy i powszechny charakter Kościoła jednocześnie
pisano: "Kościół Katolicki - pojęty czy to jako Lud Boży, złożony z Polaków
czy też jako instytucja, jest wrośnięty w Naród polski od przeszło tysiąca lat.
Cała kultura narodowa jest przesiąknięta ideą chrześcijaństwa i związana
z Kościołem Katolickim." Odwoływano się do rezolucji praw człowieka ONZ
z 16 XII 1966 r. i dowodzono, że podstawą wzajemnych stosunków między
państwem i Kościołem musi być większość religijna. "Kościół w Polsce,
któremu służy Episkopat - pisano - nie chce tworzyć opozycji politycznej i nie
mobilizuje sił społecznych do walki z ustrojem konstytucyjnie ustanowionym.
Episkopat nie odgrywał ani nie chce odgrywać roli przywódcy politycznego.
Sprawy polityki bowiem należą do obywateli i władzy świeckiej. Do niej też
głównie należy troska o zabezpieczenie suwerenności i bezpieczeństwa
państwa przez zawieranie układów politycznych. Stojąc z dala od polityki
Episkopat nie kwestionuje ani,też nie podważa zawartych przez rząd sojuszów
i nie podejmuje niczego, co mogłoby utrudnić zabiegi władz o dobre stosunki
z wszystkimi państwami. Episkopat nie może jednak i nie będzie udzielać
poparcia żadnej partii politycznej czy ugrupowaniu politycznemu." W doku-
mencie precyzowano zasady, na podstawie których można było przeprowadzić
normalizację stosunków pomiędzy państwem i kościołem.
Rząd również nie był zainteresowany w kontynuowaniu konfliktu. Dyrek-
tor do Spraw Wyznań dr A. Skarżyński przemawiając 3 X 1971 r. na
uroczystości 25-lecia Stowarzyszenia PAX, przedstawił stanowisko rządu
w tej sprawie. Od Episkopatu żądano uznania socjalistycznego porządku
prawnego w Polsce. W listopadzie 1971 r. w Warszawie odbyło się drugie


480



spotkanie Skarżyńskiego z arcyb. Casaroli. 23 VI 1971 r. sejm uchwalił ustawę
regulującą prawo własności kościelnej na Ziemiach Zachodnich i Północnych.
Udzielono zgody na budowę nowych obiektów sakralnych. W dniach 30
X - 6 XI 1971 r. biskupi polscy brali udział w Synodzie w Rzymie. W dniach
17 - 18 października przeprowadzono beatyfikację ojca Maksymiliana Kol-
bego. W Rzymie obchodzono dni polskie. Przygotowywano decyzje w sprawie
zmiany administracji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych. 28 VI 1972 r. (po
ratyfikacji przez RFN układu z Polską) papież Paweł VI stworzyl stałą
administrację kościelną na Ziemiach Odzyskanych powołując 6 polskich
biskupów rezydencjalnych (bulla Episcoporum Poloniae coetus). Powołano
diecezje: wrocławską, opolską, gorzowską, szczecińsko-kamieńską, kosza-
lińską, kołobrzeską i warmińską. Papież dokonał też reorganizacji archidiecezji
gnieźnieńskiej, warszawskiej i wrocławskiej. Przedmiot wieloletnich sporów
pomiędzy rządem i Kościołem został usunięty. Granice diecezji kościelnych
zostały dostosowane do granic państwa.
W październiku 1972 r. Stolica Apostolska ogłosiła komunikat infor-
mujący o zakończeniu misji w Watykanie przez b. ambasadora polskiego
rządu na emigracji dr Stefana Papee. Droga do normalizacji stosunków
z Watykanem została otwarta.
5 III 1973 r. papież mianował arcybiskupa Bolesława Kominka kar-
dynałem (zmarł 10 III 1974 r.). W Polsce rezydowało odtąd 3 kardynałów.
Rosła pozycja kościoła polskiego w Kościele Powszechnym. W kraju biskupi
krytykowali reformę systemu oświatowego obawiając się, że utworzenie szkół
zbiorczych spowoduje, że dzieci nie będą miały czasu na katechizację.
Dowodzono, że rząd udziela zbyt mało zezwoleń na budowę kościołów.
Narastał konflikt na tle obchodów 500 rocznicy urodzin Kopernika;
państwo znów rywalizowało z kościołem. Rząd nie podejmował też inicjatywy
w sprawie unormowania stosunków z Watykanem. Z kolei w 1973 r., który
rząd ogłosił Rokiem Nauki, Episkopat podjął decyzję o zwołaniu w Krakowie
w dniach 19 - 20 X 1973 r. sesji naukowej z okazji 500 rocznicy śmierci św.
Jana z Kęt, profesora teologii UJ.
W dniu 12 XI 1973 r. Minister Spraw Zagranicznych PRL Stefan
Olszowski został przyjęty przez papieża; podjęto kroki w celu znormalizowa-
nia stosunków. Rząd chciał to uczynić na własną rękę, ponad głowami
Episkopatu Polskiego, natomiast papież podjęcie rozmów uzależniał od
współdziałania Episkopatu. W lutym 1974 r. do Polski przyjechał, po raz
pierwszy na zaproszenie rządu polskiego, sekretarz Rady Publicznej Kościoła
arcybiskup Agostino Casaroli. Przeprowadzono rozmowy. Arcb. Casaroli
został przyjęty przez przewodniczącego Rady Państwa prof. dr. H.
Jabłońskiego i premiera P. Jaroszewicza.
Dokonano zmian w Urzędzie do Spraw Wyznań. Na miejsce A.
Skarżyńskiego powołano doc. dr. Kazimierza Kąkola. W sekretariacie KC


481



PZPR sprawy te przejął S. Kania. Według A. Micewskiego obaj okazali się
bardziej elastyczni i koncyliacyjni. Kolejna runda rozmów polsko-waty-
kańskich toczyła się w Rzymie, w lipcu 1974 r. Ze strony rządu polskiego
prowadził je wiceminister spraw zagranicznych Józef Czyrek. Ustalono, że
stosunki wzajemne zostaną wznowione. 25 IX 1974 r. mianowano Kazimierza
Szablowskiego szefem zespołu do spraw stałych kontaktów roboczych ze
Stolicą Apostolską. Delegatem Stolicy Apostolskiej do kontaktów z rządem
polskim został arcyb. Luigi Poggi; w marcu 1975 r. przybył on do Polski.
W okresie tym Episkopat nawiązał kontakty z różnymi grupami opozycji
nie tylko wyznaniowej, ale i laickiej. Prymas Wyszyński i biskupi prowadzili
rozmowy z przedstawicielami dawnych grup lewackich, m. in. z Kuroniem
i Michnikiem.
W 1975 r. prymas Wyszyński zdecydowanie wystąpił przeciw planowa-
nym zmianom w konstytucji. Konferował o tym z Kuroniem, wygłaszał
kazania, pisał do sejmu.
"Złagodzenie zmian konstytucyjnych - pisze A. Micewski - było
wspólnym osiągnięciem Kościoła Katolickiego i energicznie protestującej
opinii publicznej. Nie może być jednak żadnej wątpliwości, że decydującą rolę
odegrał Kościół. Partia zdawała sobie sprawę z jego wielkich wpływów
społecznych. A jednocześnie widziała umiar i oględność wystąpień przed-
stawicieli Episkopatu."
Prymas Wyszyński wystosował w lipcu 1976 r. pismo do rządu z protestem
w sprawie podwyżki cen i w obronie represjonowanych. 3 VIII 1976 r.
Wyszyński ukończył 75 lat. Premier Jaroszewicz przesłał mu list gratulacyjny
z kwiatami. Rząd poparł też wniosek kół katolickich postulujących, by mimo
ukończenia 75 lat ks. Wyszyński nadal pełnił obowiązki prymasa. Kościół
natomiast udzielił silnego moralnego i organizacyjnego wsparcia działalności
KOR i ROPCziO. W Komunikacie Konferencji Episkopatu z 8 - 9 IX 1976 r.
pisano: "Konferencja uważa, że władze państwowe powinny w pełni respek-
tować prawa obywatelskie, prowadzić rzeczywisty dialog ze społeczeństwem.
Konferencja Plenarna Episkopatu zwraca się do najwyższych władz pań-
stwowych, aby zaniechano wszelkich represji wobec robotników biorących
udział w protestach przeciwko zamierzonej przez rząd w czerwcu br. zbyt
wygórowanej podwyżce cen artykułów żywnościowych. Uczestniczącym
w tych protestach robotnikom trzeba by przywrócić odebrane prawa, pozycję
społeczną i zawodową. Wyrządzone krzywdy odpowiednio wynagrodzić,
a wobec skazanych zastosować amnestię."
Księża brali udział w różnych formach działalności opozycyjnej, a kościoły
stały się ośrodkami oporu. W kościołach zaczęto organizować spotkania,
odczyty, głodówki protestacyjne.
W dalszym ciągu przedmiotem sporu był stosunek rządu do różnych
nurtów świeckiego ruchu katolickiego. Rząd popierał Stowarzyszenie PAX,


482



sIę natomiast Episkopat odnosił się krytycznie do PAX-u i popierał
"Znak".
ty- Tymczasem w Klubach Inteligencji Katolickiej i w "Znaku" w latach
1975
go - 76nastąpił rozłam.Po śmierci Zawieyskiego (1969) w Klubie
Poselskim
że Znak" dawnych tradycji bronili Stomma i Mazowiecki,natomiast Janusz
"
rza , Zabłocki i Konstanty Łubieński gotowi byli do szerszej współpracy z
rządem.
ze Zabłocki w 1967r.utworzył Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych
em przy KIK w Warszawie (ODiSS),a w 1969r.zaczął wydawać miesięcznik
- "Chrześcijanin w świecie".
c1i Wymienione wyżej grupy działały razem i miały pełne poparcie Epi-
'lli skopatu.5III 1974r.odbyło się zebranie konstytucyjne kierowanego
przez T.
Mazowieckiego zespołu redakcyjnego "Więzi",Klubu Inteligeneji
Katolic-
kiej i ODiSS.Grupa Zabłockiego została usunięta.Liczyła ona zaledwie
kilkanaście osób,podczas gdy.KIK skupial 1 750osób.Jednak Zabłocki
:ał uzyskal poparcie władz.W 1975r.opanował on przedsiębiorstwo
"Libella"
i uzyskał poparcie niektórych osobistości "Znaku" z Łubieńskim na
czele.
ło Zabłocki nie przyłączył się do protestów przeciw noweli
konstytucyjnej 1976
ej r.W czasie głosowania w sejmie w dniu 10II 1976r.spośród 5posłów
lę "Znaku"tylko Stomma wstrzymał się od poparcia wniosku.Natomiast
Auley-
w tner,Łubieński,Myślik i Zabłocki głosowali za nowelą.
W wyborach z 21 III 1976 r. posłami katolickimi zostali: Wacław
Auleytner,Ryszard Bender,Konstanty Łubieński,Jerzy Ozdowski i Janusz
y , g y
Zabłocki.Nadal naz wano ich Klubem Poselskim "Znak,ale odże n wali
r. się oni od dawnego "Znaku".Przewodniczącym Klubu został Łubieński
Y (1919- 1977),a po jego śmierci Zabłocki (ur 1926).Łubieński wraz z
B.
o Piaseckim wszedł także do Rady Państwa.Środowisko właściwego "Znaku"
próbowało dystansować się od nowego Klubu.Rozłam objął poszczególne
i ogniwa i redakcje.Wg Micewskiego "Chrześcijanin w świecie" miał
2tys.,
- miesięcznik "Znak" i "Więź" po 7tys.,"Tygodnik Powszechny" 40tys.
- egzemplarzy nakładu. Dziennikarze i współpracownicy redakcji
tworzyli
- zróżnicowane, niewielkie liczebnie, ale prężne intelektualnie
środowisko.
- Episkopat sympatyzował ze starym zespołem "Tygodnika Powszechnego"
i "Znaku",ale nie odrzucał też współpracy z grupą Zabłockiego.
t 31X 1977r.w gmachu Sejmu odbyło się spotkanie Gierka z prymasem
Wyszyńskim.Była to sensacja,ponieważ politycy ci dotąd się nie
spotykali.
. Gierek wybierał się do Rzymu i rozmowa z prymasem wydała mu się
celowa.
Treści rozmowy nie ujawniono.29listopada Gierek pojechał do Rzymu
i 1grudnia przyjęty został przez papieża Pawła VI.Był to znów akt
bez
precedensu.Wizyta Gierka spowodowała zaniepokojenie ortodoksów
partyj-
nych w Polsce i w innych krajach socjalistycznych.Prowadziła ona do
pełnej
normalizacji stosunków pomiędzy państwem i kościołem.
Można przyjąć,że w stosunku do lat 1966- 1970w Polsce nastąpiło
znaczne odprężenie w stosunkach pomiędzy państwem i kościołem. Nie


483



zmieniało to w niczym faktu, że były to instytucje wrogie sobie i tylko
wzajemnie tolerujące się. Państwo przynajmniej formalnie miało socjalistycz-
ny charakter i preferowało tendencje laickie. Natomiast Kościół miał
podwójne oblicze. Była to instytucja wyznaniowa i polityczna jednocześnie.
W pierwszych sprawach był samodzielny, a w innych uzależniony od Watyka-
nu. Kościół stanowił dużą siłę społeczną. Spośród około 30 wyznań funkc-
jonujących w Polsce wyróżniał się liczbą wyznawców, doświadczeniem i boga-
ctwem. W Polsce czynnych było 13 tys. kościołów i domów modlitwy.
Działało 18 tys. duchownych i 45 zakonów. Stosowano różnorodne formy
wiązania wiernych z hierarchią kościelną.
Spośród innych wyznań wyróżniał się Autokefaliczny Kościół Pra-
wosławny. Miał on 295 domów modlitwy i kościołów. Od 1951 r. metropolitą
kościoła był arcybiskup lwowski i tarnopolski Makary. Składał się Kościół ten
z 4 diecezji, 20 dekanatów, 215 parafii. Miał 300 kościołów i kaplic, 233 księży
i 457 tys. wyznawców. W Warszawie czynne było Prawosławne Seminarium
Duchowne. W ramach Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej czynna była
Sekcja Prawosławna. Kościół prawosławny miał 2 klasztory, wydawał własne
pismo, prowadził prace katechetyczne. 2 III 1972 r. Urząd d/s Wyznań PRL
zatwierdził nowy statut Kościoła.
Kościół Ewangelicko-Augsburski obejmował około 90 tys. wyznawców.
Dzielił się na 6 diecezji, posiadał 189 kościołów, 145 kaplic, 123 parafie, 106
pastorów.
Kościół Polsko-Katolicki miał 93 kościoły i domy modlitwy i około 100
duchownych. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego posiadał zaledwie
kilkanaście gmin i synagog.
W Polsce działało wiele innych wyznań, sekt i religii. Od 1948 r. istnieje
Polska Rada Ekumeniczna. Zrzesza ona wszystkie wyznania nierzymskokato-
lickie.
Kościół Rzymsko-Katolicki zajmuje dominującą pozycję. Od czasu II
Soboru Watykańskiego głosi on zasadę ekumenizmu - porozumienia
i współpracy ludzi różnych wyznań i różnych przekonań religijnych.
W dniach 20 - 25 IX 1978 r. delegacja Episkopatu Polski wraz z prymasem
przebywała w RFN. Brali w niej udział: kardynał Karol Wojtyła, arcybiskup
Jerzy Stroba, biskup Władysław Rubin (emigracja) i ks. Alojzy Orszulik.
Nawiązano do wymiany listów z 1965 r. Bezpośrednio po tym, 16 X 1978 r.,
kardynał Wojtyła wybrany został przez konklawe papieżem. Nastąpiło to
w 8 głosowaniu przy pomocy głosów biskupów niemieckich. Na zachodzie
pisano o papieżu niemieckiego obszaru językowego (Kraków). Był to pierwszy
od 455 lat papież wybrany spoza Włoch. Nowy zwierzchnik Kościoła przyjął
imię Jana Pawła II. 22 pażdziernika odbyła się uroczysta inauguracja pon-
tyfikatu. Symptomatyczny był fakt, że środki masowego przekazu ZSRR fakt
ten całkowicie zignorowały. Natomiast w Polsce odbyły się wielkie


484



uroczystości. Już w dniu wyboru władze polskie wysłały do Watykanu depeszę
gratulacyjną. Na uroczystość inauguracyjną udała się oficjalna delegacja z H.
Jabłońskim na czele. Telewizja polska nadała 3-godzinny program relac-
jonujący jej przebieg.
"Było to - pisał J. Andrzejewski - w tym sensie, w jakim mówimy
o widowiskowości misteriów obrzędowych - głęboko poruszające dostojnym
pięknem celebracji oraz wielkością znaczeń, utrwalonych doświadczeniami
wielowiekowej tradycji (...)."




9. EMIGRACJA WOBEC RZt DÓW GIERKA - jAROSZEWICZA

W latach siedemdziesiątych sytuacja emigracji polskiej nie uległa istotnej
zmianie. Polacy przebywali prawie we wszystkich krajach Europy, w Sta-
nach Zjednoczonych, w Kanadzie, w Republice Południowej Afryki. Naj-
więcej było ich nadal w USA, ZSRR i RFN. Główne ośrodki polityczne
znajdowały się na terenie Wielkiej Brytanii. Wydarzenia grudniowe na
Wybrzeżu i zmianę ekipy rządzącej przyjęto jako potwierdzenie tezy
o rychłym upadku socjalizmu w Polsce. Dowodzono, że ekipa Gierek
- Jaroszewicz nie potrafi na dłużej opanować sytuacji w kraju. Liczono na
szybki jej upadek.
Juliusz Mieroszewski w początku roku 1971 postulował, by na emigracji
utworzyć Rząd Tymczasowy Polski, jako ośrodek niezależny od obu zwal-
czających się dotąd obozów na emigracji i od Warszawy. Postulat ten nie
znalazł uznania i poparcia. Przyspieszono natomiast prace nad likwidacją
rozłamu na emigracji. Prezydent Zaleski w marcu 1971 r. przyjął przewod-
niczącego EZN K. Sabbata. Mimo to 18 marca wyznaczył on swego następcę
w osobie b. prezydenta Lwowa, docenta UJK dr, Stanisława Ostrowskiego
(1892 -1982).
W Londynie 6 III 1971 r. utworzono Polski Ośrodek Społeczno-Kultural-
ny. Spełniał on rolę integrującą. Powołano do życia m. in. Komitet Pomocy
Rodakom, Klub Zbieżnych Dróg. Zbierano składki dla rodzin zabitych na
wybrzeżu w grudniu 1970 r.
W kwietniu 1971 r. T. Bielecki ustąpił z funkcji przewodniczącego RJN.
Stanowisko to objął Bohdan Podoski. Prezydent Zaleski we wrześniu 1971 r.
na swego następcę wyznaczył Juliana Nowina-Sokolnickiego. W dniu 7 IV
1972 r. Zaleski zmarł w wieku 89 lat. Fotel prezydenta próbowali przejąć obaj
pretendenci. Ugrupowania skupione wokół RJN dezawuowały prawo Sokol-
nickiego do tej funkcji udzielając pełnego poparcia Ostrowskiemu, który
przejął siedzibę prezydenta, insygnia władzy, Skarb Narodowy. Prezydent


485



Ostrowski powołał rząd (7 VI 1972) z Alfredem Urbańskim (PPS) na czele.
Głównym Inspektorem Sił Zbrojnych mianował gen. Kopańskiego. Na swego
następcę zaś wyznaczył Edwarda hr. Raczyńskiego. W ten sposób doprowadził
on do połączenia b. Grupy Zamkowej (Zaleskiego) z Radą Jedności Narodowej.
W lipcu 1972 r. RJN, Rada Trzech i EZN rozwiązały się. Większość
ugrupowań politycznych emigracji skupiła się wokół prezydenta Ostrowskiego.
Radzie Narodowej przewodniczył Franciszek Wilk (PPS).
Jednocześnie prezydentem ogłosił się też J. Nowina-Sokolnicki, który
powołał własny rząd i próbował tworzyć odrębny ośrodek polityczny.
W marcu 1976 r. zmarł gen. Kopański. Stanowisko Głównego Inspektora
Sił Zbrojnych objął gen. Zygmunt Szyszko-Bohusz. W lipcu tegoż roku ustąpił
Urbański; szefem rządu został Kazimierz Sabbat.
Sokolnicki urzędował bez przerwy do 1990 r. Natomiast Ostrowski, zgodnie
z konstytucją z 1935 r. wolą ugrupowań politycznych skupionych wokół
Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego, po 7 latach, tj. w marcu 1979 r.,
powołał swego następcę i ustąpił ze stanowiska. W kwietniu 1979 r. urząd
prezydenta przejął b. ambasador polski w Londynie, Edward hr Raczyński (ur.
w 1891 r.). Większość ugrupowań politycznych ponownie skupiła się przy
prezydencie (Zamek). Wspierano działalność rządu i Rady Narodowej RP.
Ożywieniu uległa działalność Skarbu Narodowego. Rocznie zbierano około 100
tys. funtów. Funkcje z wyboru pełniono honorowo. Pieniądze uzyskane przez
Skarb Narodowy przeznaczono na działalność informacyjno-wydawniczą i kon-
takty z krajem. Stopniowo kurczyła się działalność dyplomatyczna rządu.
W 1972 r. zlikwidowano placówkę przy Watykanie, który podejmował stałe
kontakty z rządem warszawskim.
Podobnie jak w poprzednich latach szczególną rolę spełniał Instytut Literacki
w Paryżu i omawiane wcześniej wydawnictwa. Emigranci nowej fali z lat
1968 - 69 zdążyli się już urządzić i podejmowali działalność literacką i
publicys-
tyczną. W 1971 r. na emigrację udał się Włodzimierz Odojewski. Andrzej Brycht
poprosił o azyl w Belgii. W lutym 1971 r. w Nowym Jorku powstało Stowarzy-
szenie Pisarzy Polsko-Amerykańskich. Prezesem został Zygmunt Umiński. już
w 1971 r. w Bibliotece "Kultury" w Paryżu ukazała się książka W. Bieńko-
wskiego pt. "Dramat Gomułkowskiego czternastolecia". W tym samym roku Ki-
sielewski wydał w Paryżu powieść "Cienie w pieczarze" jako Tomasz Staliński,
'
a następnie pod własnym nazwiskiem tom esejów pt. "Materii pomieszanie".
W 1973 r. Zeszyty Historyczne "Kultury" przekształcono w kwartalnik.
Publikowano w nich dużo źródeł, relacji i rozpraw poświęconych historii
najnowszej. Recenzowano krytycznie publikacje krajowe. Polskie Koło Nauko-
we przy Uniwersytecie w Uppsali w Szwecji zaczęło wydawać kwartalnik pt.
"Aneks". Głównym animatorem pisma był Aleksander Smolar. Nastąpiło
zacieśnienie współpracy pisarzy i publicystów krajowych z Instytutem Literac-
kim. Kazimierz Orłoś wobec wstrzymania druku jego powieści pt. "Cudow-


486



l





na melina" w kraju, wydał ją w 1973 r. pod własnym nazwiskiem w Bibliotece
"Kultury" w Paryżu.
W Instytucie Literackim dokonywała się stopniowo "zmiana warty". Wielu
autorów piszących w latach sześćdziesiątych zmarło. "Od końca lat
sześćdziesiątych - pisze K. Dybciak - ton pismu i Bibliotece zaczynają nadawać
nowi emigranci - Kołakowski, Unger, Wirpsza, Broński oraz autorzy z kraju
piszący pod pseudonimami lub coraz częściej pod własnymi nazwiskami.
Zmienia się też realizacja nastawienia na kraj - dwudziestoletnia działalność
dla
kraju ustępuje miejsca współdziałaniu z krajem. Kontekst wydarzeń
międzynarodowych również determinuje przemiany, statyczne lata sześćdzie-
siąte ustępują miejsca dynamice lat następnych."
W lipcu 1972 r. ukazał się jubileuszowy numer "Kultury" z okazji
25 rocznicy powstania pisma. Analizowano dotychczasowe osiągnięcia i snuto
plany na przyszłość. Za główny cel swej działalności uznano wspieranie grup
opozycyjnych w kraju, kontynuowanie koncepcji wspierania przemian ewolu-
cyjnych z większym naciskiem na działanie nie tylko wśród inteligencji
twórczej, ale i wśród mas robotniczych. Publikowano dużo prac analitycznych
poświęconych wydarzeniom grudniowym 1970 r. Wspierano każdy ruch
odśrodkowy w Polsce ze szczególnym wyeksponowaniem haseł antytotalitar-
nych i niepodległościowych. W maju 1975 r. "Kultura" rozpoczęła pub-
likowanie wypowiedzi w ramach ankiety pt. "Co robić?". Pytanie dotyczyło
opozycji w kraju i sił antysocjalistycznych na emigracji.
W dalszym ciągu publikowano wiele prac historycznych o dużym znaczeniu
ideowym i poznawczym. Józef Garliński wydał całą serię prac poświęconych
losom narodu polskiego w czasie II wojny światowej. W 1968 r. ogłosił
monografię pt. "Politycy i żołnierze", w 1974 r. "Oświęcim walczący" i w 1977
r. "Ostatnia broń Hitlera". Stefan Korboński w 1975 r. ogłosił monografię pt.
"Polskie państwo podziemne. Przewodnik po Podziemiu z lat 1939 - 1945".
Prof dr K. Świaniewicz w 1976 r. wydał książkę pt. " W cieniu Katynia". Były
to książki, które w Polsce nie mogłyby się ukazać ze względów cenzuralnych.
Wydane w Londynie lub Paryżu różnymi drogami trafiały do kraju. Dużą rolę
w ich popularyzowaniu spełniała kierowana przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego
Redakcja Polska RWE. W listopadzie 1975 r. Nowak-Jeziorański podał się do
dymisji. Funkcję kierownika rozgłośni przez pewien czas pełnił Zygmunt
Michałowski. Do pracy przyjęto kilku emigrantów tzw. nowej fali. W eterze
toczyła się wojna ideologiczna z władzami PRL. W dalszym ciągu publikowano
powieści polityczne Stalińskiego-Kisielewskiego. W 1974 r. w Bibliotece
"Kultury" wyszło "Śledztwo" Stalińskiego, a w 1976 r. "Ludzie w akwarium".
Na przełomie lat 1975/76 środowiska emigracyjne włączyły się ostro do
akcji protestacyjnej przeciw nowelizacji konstytucji. Publikowano protesty
i listy, organizowano dyskusje, wygłaszano komentarze. W czerwcu 1976 r.
"Kultura" ogłosiła program nowej organizacji konspiracyjnej pod nazwą


487



Polskie Porozumienie Niepodległościowe (PPN). Organizacja działała w kra-
ale była silnie wspierana przez zagranicę. Jednym z głównych jej
przywódców był historyk literatury Zdzisław Najder. Pełnomocnikami PPN
na zachodzie byli: Leszek Kołakowski, Gustaw Herling-Grudziński, Jerzy
Lerski i Maria Winowska. Zapowiadano kryzys realnego socjalizmu i wzywa-
no do walki o demokratyzację stosunków w Europie Wschodniej.
Nowy impuls do krytyki stosunków panujących w Polsce dała sławna
podwyżka cen i wystąpienia robotnicze w Radomiu i w Ursusie pod Warszawą
w czerwcu 1976 r. Zdawały się one potwierdzać celowość działania emigracji,
dzięki czemu uległa ona znacznemu ożywieniu. Wspierano silnie KOR
i ROPCziO. "Kultura" straciła nieco na znaczeniu. Coraz większą rolę
zaczynali odgrywać emigranci z lat 1968 - 69. Redagowany przez nich
"Aneks" przeniesiono z Uppsali do Paryża, a następnie Londynu. Redakcja
usamodzielniła się. Wystąpiły różnice w ocenie sytuacji i w programowych
metodach działania. W środowisku tym coraz większą rolę odgrywał L.
Kołakowski. W 1976 r. ukazał się pierwszy z jego 3-tomowego dzieła pt.
"Główne nurty marksizmu". Jeśli ludzie skupieni wokół "Kultury" wy-
znawali jeszcze swoiście pojęty socjalizm to emigranci z lat 1968 - 69
kategorycznie zwalczali marksizm i zbliżali się do doktryny katolickiej.
Przejawem tej ewolucji były właśnie publikacje L. Kołakowskiego, Smolara,
Michnika. "Główne nurty marksizmu" Kołakowskiego spotkały się z krytyką
przywódców emigracyjnej PPS z A. Ciołkoszem na czele. Tymczasem Adam
Michnik odmówił wyjazdu z Polski, ale ściśle współpracował z przeby-
wającymi na emigracji kolegami z dawnej grupy "komandosów" i w 1977 r.
wydał z amienną książkę: "Kościół, lewica, dialog". On także wzywał do
szukania kompromisu z Kościołem i tworzenia jednolitego frontu anty-
komunistycznego. Rząd na emigracji wspierał te poczynania. W marcu 1978 r.
powołano do życia Fundusz Obrony Wolności Słowa i Praw Ludzkich
w Polsce. Funduszem zarządzał Komitet z E. Raczyńskim na czele. Wspiera-
no KOR i ROPCziO. Od czerwca 1977 r. wydawany legalnie w kraju "Zapis"
zaczęto drukować w Londynie.
Przy paryskiej "Libelli" powołano serię wydawniczą: Historia i te-
raźniejszość. Jako pierwsze publikacje w serii tej wyszły: "Historia polityczna
Polski 1864 -1918" H. Wereszyckiego i "Współrządzić czy nie kłamać" A.
Micewskiego. Obaj autorzy mieszkali w kraju. Książka Wereszyckiego była
wydana w Polsce w 1947 r., ale poddano ją krytyce z pozycji stalinowskich
i wycofano. Od tego czasu nie była wznawiana. Natomiast książka Micews-
kiego była pozycją rozliczeniową. Autor, dawny wychowanek i działacz
Stowarzyszenia PAX, krytykował B. Piaseckiego i Stowarzyszenie, a tym
samym usprawiedliwiał swoje przejście do "Znaku". W. Bieńkowski w 1978
r. w Bibliotece "Kultury" również ogłosił rozrachunkową publikację pt.
"Socjalizm po 60 latach". Wydano też kolejne pozycje literackie Barańczaka


488



a działała w kra- ' "Sztuczne oddychanie",Krynickiego "Wasze życie
rośnie",K.Brandysa
z głównych jej "Nierzeczywistość",Konwickiego " Kompleks polski" i
inne.
nocnikami PPN Wokół "Kultury","Aneksu" i "Zapisu" skupiała się rzesza
poetów,
cudziński,Jerzy pisarzy i publicystów żyjących w kraju i na
emigracji.Podział na literaturę
alizmu i wzywa- i publicystykę krajową i emigracyjną stopniowo tracił
sens.Literatura tzw.
iniej. reżymowa traciła oparcie.Wielu twórców odbierało nagrody
państwowe
sce dała sławna i Ministra Kultury i Sztuki,uczestniczyło w różnych
imprezach krajowych,
e pod Warszawą ale wciąż ulegało presji ośrodków emigracyjnych.W kraju
działała cenzura,
łania emigracji, a tam jej nie było.Mecenat państwowy był też mało
konkurencyjny wobec
zo silnie KOR emigracyjnego.W latach 1978- 79sytuacja w środowiskach
twórczych była
z większą rolę podobna do sytuacji z lat 1968-1970.
any przez nich Istotną rolę w kształtowaniu tej sytuacji odgrywala
"Kultura" paryska.
dynu.Redakcja "W odniesieniu do polskiej rzeczywistości - pisze
K.Jeleński - Kultura
programowych starała się rozpowszechnić koncepcję
samorządu,spółdzielczość i syndyka-
lę odgrywał L. lizm.Ten punkt widzenia był niestrudzenie podtrzymywany
przez Juliusza
uvego dzieła pt. Mieroszewskiego (mieszkającego w Londynie),który marzył
o utworzeniu
"Kultury" wy- w Polsce socjalistycznego welfare state.Nic zatem
dziwnego,że dosyć
lat 1968- 69 prędko doszło do porozumienia między pewnymi polskimi
rewizjonistami
rny katolickiej. a Kulturą i że ta ostatnia udzieliła Gomułce w
1956r.całkowitego poparcia
kiego,Smolara, (...)."
iły się z krytyką "Kultura" cofnęła swoje poparcie dla Gomułki już po
likwidacji "Po
nczasem Adam prostu" w 1957r.Bardzo negatywnie oceniano politykę lat
1968- 1970
wał z przeby- i okres Gierka.Wydawca "Kultury" był samodzielny i
niezależny.Poważne
iw" i w 1977r. różnice występowały pomiędzy "Kulturą" i rządem w
Londynie i pomiędzy
kże wzywał do "Kulturą" a Redakcją Polską RWE."Takie postępowanie -
pisze Jeleński
frontu anty- - nie odbywa się bez ryzyka i "Kultura" straciła w
wyniku tych i im
marcu 1978r. podobnych zaczepek wiele prenumeratorów.Ale każda
kolejna fala emigracji
'raw Ludzkich przynosiła nowych czytelników,którzy zastępowali
zniechęconych tradyc-
czele.Wspiera- jonalistów."
kraju "Zapis" Siłą "Kultury" była jej niezależność,konsekwencja i
dobór autorów.
Pisywali w niej najwybitniejsi polscy pisarze XX
wieku.Wypowiadali się na
Historia i te- jej łamach wybitni politycy i wojskowi. Zespół "Kultury"
utrzymywał
:oria polityczna kontakty i współpracę z publicystami i pisarzami innych
narodowości.Pismo
aie kłamać" A. publikowało tłumaczenia.Jednocześnie ważniejsze
publikacje własne wyda-
szyckiego była wano szybko w językach obcych."Kultura" była ostro
zwalczana przez
i stalinowskich władze PRL.Wytworzyło to wokół niej nimb zakazanego
owocu.Pojedyn-
iążka Micews- cze egzemplarze przemycano do Polski i kolportowano
nielegalnie.Dużą
nek i działacz rolę spełniały "Zeszyty Historyczne" i wydawane w
Bibliotece "Kultury"
szenie,a tym pamiętniki,wspomnienia i monografie z historii
najnowszej.
kowski w 1978 W latach 1976- 1978doświadczenia "Kultury" wykorzystali
wydawcy
publikację pt. "Aneksu" i "Zapisu".Na emigracji działała też grupa
trockistów polskich pod
kie Barańczaka nazwą Rewolucyjna Liga Robotnicza Polski Sekcja IV
Międzynarodówki.


489



Od kwietnia 1977 r. w Paryżu wychodziło pismo pt. "Szerszeń". Redagował je
b. przewodniczący Komitetu Strajkowego w Stoczni im. A. Warskiego
w Szczecinie w latach 1970 - 71, Edmund Bałuka. Popierano KSS KOR.





10. EFEKTY POLITYKI BUDOWY SOCJALIZMU DO 1978


Plan 3-letni był planem powojennej odbudowy gospodarczej. Stosunkowo
szybko przyniósł on znaczne efekty. Plan 6-letni nazwano planem budowy
podstaw socjalizmu. W rzeczywistości był to plan uprzemysłowienia Polski.
Podjęto wielkie inwestycje, które spowodowały pewne rozładowanie
występującego dotąd przeludnienia wsi. Budowy rozpoczęte w tym czasie
kontynuowano w latach następnych. W latach 1956 - 1959 zasięg inwestycji
znacznie zmniejszono, kładąc silny nacisk na poprawienie sytuacji w rolnict-
wie i przemyśle przetwórczym, rozszerzając nieco sferę konsumpcji. Jednak
od roku 1960 do głosu doszło ponownie lobby górniczo-hutnicze. Rosły
ponownie środki przeznaczone na budowę nowych kopalń, hut i walcowni.
Stopa życiowa nie wykazywała tendencji wzrostu. W gospodarce wyczerpano
rezerwy proste. Długi czas zwlekano z podjęciem reform systemowych.
Reforma podjęta w latach 1969 - 70 zakończyła się katastrofą. Nie powiodła
się próba ograniczenia lobby górniczo-hutniczego. Ekipa Gierka wysunęła
hasło harmonijnego rozwoju. Próbowano łączyć politykę inwestycji z polityką
wzrostu stopy życiowej. W dalszym ciągu budowano ciężki przemysł zanie-
dbując produkcję rolną i przemysł spożywczy. Jednocześnie zamrożono ruch
cen i zwolniono znaczne fundusze na spożycie. Tylko w roku 1971 na
podwyżki płac, rent, emerytur, dodatków rodzinnych asygnowano dodatkowo
30,5 mld zł.
Przez pierwsze 3 lata plan realizowano z nadwyżką. Panował duży
optymizm. Od początku rysowały się jednak poważne trudności. Pojawił się
nawis inflacyjny znamionujący się dużymi niedoborami masy towarowej na
rynku. Mimo to do roku 1978 gospodarka polska rozwijała się: rosła produk-
cja, rósł dochód narodowy wytworzony, rosła stopa życiowa ludności. Działo
się to jednak w dużym stopniu na kredyt, którego nie umiano spłacić.
Z czasem pojawiły się trudności w obsłużeniu kredytów. Brak było środków
na opłacenie rocznych rat oprocentowania.
Liczba ludności Polski wzrosła z 23,6 mln w 1946 r. do 35,1 mln w 1978 r.
Gęstość zaludnienia wzrdsła z 77 osób na 1 kmz w 1946 r. do 112 osób w 1978
r. W 1946 r. na 100 mężczyzn przypadało 118, a w 1978 r.105 kobiet. Ludność
miast wzrosła z 31,8 , w 1946 r. do 56,5 : w 1978 r. Liczba miast liczących
ponad 100 tys. mieszkańców wzrosła z 11 do 25. Pięć z nich liczyło ponad pół


490



at e
iego

miliona. W latach 1950 -1978 Polskę opuściło około I mln ludności, uznającej
się za ludność niemiecką. Do Polski powróciło natomiast kilkaset tysięcy osób
z ZSRR. W Polsce, obok Polaków, zamieszkiwały niewielkie grupy Białoru-
sinów, Czechów, Litwinów, Greków, Niemców, Rosjan, Ukraińców i Żydów.
Polska posiadała (i nadal posiada) własne bogate złoża siarki, miedzi, węgla
kamiennego i brunatnego, soli potasowych i innych surowców. Nie posiadała
natomiast bardziej wartościowych złóż rudy żelaza, nafty i gazu. Surowce te
importowano w zasadzie ze Związku Radzieckiego. Zlokalizowano i opisano
bogate złoża soli potasowych na Kujawaeh, siarki w rejonie Tarnobrzegu, węgla
kamiennego w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, miedzi w rejonie Lubina.
Rozwinięto tradycyjne w Polsce wydobycie węgla kamiennego, moder-
nizując i rozbudowując stare oraz budując liczne nowe kopalnie w kilku
zagłębiach węglowych. Powstał Rybnicki Okręg Węglowy (ROW), Zagłębie
Lubelskie i inne. Zbudowano od podstaw kopalnie węgla brunatnego w kilku
zagłębiach ( Turoszów, Konin, Bełchatów).
Rozbudowano i zmodernizowano stare oraz nowe huty i stalownie: hutę
"Warszawa", hutę "Kościuszko", hutę im. B. Bieruta w Częstochowie,
kombinat im. Lenina w Krakowi.e (Nowa Huta), hutę "Katowice". Dwa
ostatnie kombinaty należały do czołówki europejskiej w zakresie zdolności
produkcyjnej. Zbudowano huty aluminium w Skawinie i Koninie.
Zbudowano przemysł samochodowy, który produkował tak samochody
osobowe (warszawa, syrena, fiat), ciężarowe (star), jak i autobusy (san, jelcz).
Od podstaw stworzono przemysł stoczniowy (Stocznia Gdańska im.
Komuny Paryskiej, Stocznia im. A. Warskiego w Szczecinie), który produko-
wał różnego typu statki oceaniczne. W 1974 r. wodowano pierwsze wy-
produkowane w Polsce statki o wyporności 55 tys. DWT.
Odbudowano i rozbudowano stare, zniszczone w czasie wojny porty
w Szczecinie, Gdańsku i Kołobrzegu, zbudowano nowe porty przeładunkowe:
w Świnoujściu i Port Północny w Gdańsku.
Od podstaw zbudowano przemysł rafineryjny i chemiczny. Powstały nowe
olbrzymie zakłady w Płocku, Puławach, Włocławku, Gdańsku, Szczecinie,
Policach. Nastąpił olbrzymi postęp w elektryfikacji Polski.
Polityka uprzem5 słowienia i rozwoju przyniosła globalne wyniki na skalę
nie znaną w poprzednich okresach rozwoju kraju. Obok wzrostu ilościowego
nastąpiły głębokie zmiany w strukturze przemysłu. Wydatnie rozbudowano
bazę przemysłu środków produkcji. Rozbudowie uległa baza paliwowo-
-energetyczna Polski. Powstały liczne nowe okręgi i ośrodki przemysłowe.
Zbudowano kilka ośrodków przemysłu chemicznego. Znacznej rozbudowie
uległ przemysł stoczniowy, budowy maszyn. VUydobycie węgla kamiennego
w Polsce wzrosło z 47,3 mln ton w 1946 r. do 193 mln ton w 1978 r., wytop
żelaza wzrósł z 1,2 mln ton do 19,3 mln ton, produkcja energii elektrycznej
wzrosła z 5,8 mld KWh do 116 mld KWh, tonaż floty morskiej z 7,6 tys.


491



DWT do 742 tys. DWT. W 1954 r. Polska zaczęła wytapiać aluminium.
Produkcja tego surowca wzrosła z 5,2 tys. ton w 1954 r. do 100 tys. ton w 1978
r. W 1950 r. podjęto produkcję samochodów ciężarowych; początkowo
wytwarzano ich 800 sztuk rocznie. W 1975 r. produkowano 63,8 tys. sztuk
samochodów i ciągników. Samochody osobowe zaczęto produkować w 1951 r.
w ilości 100 sztuk rocznie. W 1978 r. z linii montażowych zeszło ich już
326 tys. sztuk.
Nakłady inwestycyjne wzrastały - biorąc rok 1950 za 100 punktów - do
531 pkt. w 1970 r., i 882,1 pkt. w 1973 r. oraz 1300 pkt w 1978 r. Produkcja
globalna przemysłu w latach 1950 -1978 wzrosła wg cen stałych czternasto-
krotnie.
Rozwój przemysłu spowodował, iż Polska przekształciła się z kraju
rolniczo-przemysłowego w przemysłowo-rolniczy. Jednocześnie wzrósł jej
udział w produkcji przemysłowej świata. W 1938 r. Polska obejmowała 0,3" ,
obszaru i liczyła 1,6 , ogółu ludności świata, gdy w 1978 r. obejmowała 0,2 ,
obszaru i liczyła 0,8 ;, ludności świata. Udział Polski w produkcji energii
elektrycznej świata wzrósł w tym samym czasie z 0,9 do 1,5 , , węgla
kamiennego z 3,2 do 7,6 ", siarki rodzimej z 0,0 do 27,6 '", stali surowej z 1,3
do 2,7 " miedzi rafinowanej z 0,0 do 3,5 " aluminium z 0,0 do 0,8 '
cementu z 1,5 do 2,3 ' " samochodów osobowych z 0,0 do 1,1 " ciężarowych
z 0,0 do 0,7"", wodowanych statków z 0,0 do 0,7 " kwasu siarkowego z 1,2 do
2,5 , . W 1978 r. Polska, zajmując w świecie pod względem wielkości obszaru
61 miejsce i 24 miejsce pod względem liczby ludności, osiągnęła: 2 miejsce
w świecie w produkcji siarki rodzimej, 4 w produkcji węgla kamiennego,
6 w produkcji węgla brunatnego, 7 w produkcji nawozów azotowych i fosforo-
wych oraz w produkcji kwasu siarkowego, 9 w produkcji cementu i stali, 10
w produkcji energii elektrycznej i samochodów, 11 w produkcji włókna
sztucznego i celulozy.
W okresie 30 lat (1950 - 1979) Polska przesunęła się z 6 na 10 miejsce
w produkcji samochodów ciężarowych, z 15 na 10 miejsce w produkcji energii
elektrycznej, z 15 na 6 w liczbie wodowanych statków, z 14 na 9 miejsce
w wytwarzaniu kwasu siarkowego. Poziom globalnej produkcji przemysłowej
w przeliczniu na 1 mieszkańca, biorąc rok 1950 za 100 pkt., wzrastał
I
w następujący sposób:1946 r. - 43,7 pkt.,1955 r. -181,5 pkt.,1970 - 540 pkt.
i 1978 r. -1000 pkt.
Nieco słabiej przedstawiał się rozwój produkcji rolnej i handlu zagranicz-
I
nego. Po zakończeniu realizacji planu 6-letniego wobec niedorozwoju bazy
;
technicznej, wiele z założonych w tym okresie spółdzielni produkcyjnych
uległo rozwiązaniu. Gospodarka rolna w Polsce rozwijała się w oparciu o dwa
główne sektory, tj. państwowy (PGR) i drobnotowarowy. Państwo udzielało
istotnej pomocy w rozwoju gospodarki indywidualnej, zmierzając do pod-
niesienia jej wydajności i wzrostu towarowości rolnictwa.
a


492



Poważne nakłady na rolnictwo, zwłaszcza zaś na jego mechanizację,
elektryfikację, chemizację i meliorację przyczyniły się do znacznego unowo-
cześnienia gospodarstw rolnych. Rozwinięto szeroką akcję stałego podnosze-
nia wiedzy agrotechnicznej. Szybko rozwijała się gospodarka hodowlana.
W nieco wolniejszym tempie następował przyrost produkcji roślinnej.
Polska zajmowała 2 miejsce w świecie w produkcji żyta i ziemniaków,
5 w produkcji owsa, buraków cukrowych i mleka. W produkcji 4 głównych
zbóż i trzody chlewnej Polska zajmowała 7 miejsce w świecie, 9 miejsce
w produkcji rzepaku, 10 miejsce w produkcji mięsa.
W Europie (bez ZSRR) pod względem wielkości terytorium i liczby
ludności Polska zajmowała 7 miejsce. Jednocześnie była ona największym
w Europie producentem statków rybackich i siarki, największym eksporterem
węgla, drugim z kolei producentem wagonów kolejowych do przewozu węgla
kamiennego, trzecim producentem nawozów fosforowych, czwartym miedzi
rafinowanej, piątym przędzy bawełnianej, szóstym cementu.
Przeciętne tempo wzrostu produkcji przemysłowej Polski w latach 1950
- 1970 wyniosło 10,7oi . Tempo to pozwoliło Polsce podwajać poziom jej
produkcji co 7 - 8 lat. Tempo wzrostu dochodu narodowego wynosiło około
6,8 ' , rocznie. W okresie omawianych 30 lat nastąpiło prawie czterokrotne
powiększenie dochodu narodowego. Dochód narodowy wytworzony, biorąc
wskaźnik 1950 r. za 100 pkt., do 1978 r. wzrósł do 488,4 pkt. Natomiast
dochód narodowy podzielony wzrósł do 513,8 pkt. Większość dochodu
podzielonego pochłaniały wciąż nowe inwestycje. Przemysł polski był bardzo
energo- i surowcowochłonny oraz mało wydajny. Akumulacja pochłaniała od
17,2 , dochodu podzielonego w 1946 r. do 32 , w 1954 r. i 35,6o w 1974 r.
Duże sumy pochłaniała armia, służba bezpieczeństwa, administracja. Zawsze
brakowało funduszy na oświatę i kulturę.
Rozwój przemysłu i rolnictwa wiąże się z polityką nowego rozmieszczenia
przestrzennego przemysłu. Obok nowych ośrodków przemysłowych rozwijały
się osiedla mieszkaniowe i aglomeracje miejskie. Postępował proces szybkiej
urbanizacji, racjonalnego zatrudnienia.
Zwiększył się znacznie eksport Polski; zasadniczej zmianie uległa też
struktura eksportu. Jeśli eksport wyrobów o wyższym stopniu przetwarzaniu
w 1938 r. wynosił 6,7 całego eksportu, to w 1970 r. już 54,lo . Polska
przekształciła się w eksportera maszyn i urządzeń. Udział artykułów rolnych,
paliw i surowców przemysłowych w eksporcie polskim obniżył się z 93,3
w 1938 r. do 46 , w 1970 r. W 40 krajach tzw. Trzeciego Świata pracowało
kilka tysięcy polskich specjalistów. Przedsiębiorstwa polskie realizowały
skomplikowane inwestycje w krajach obcych. Do 1970 r. zbudowały one
ponad 250 kompletnych obiektów przemysłowych za granicą naszego kraju.
Średnie roczne tempo wzrostu obrotów handlu zagranicznego nie było jednak
zbyt wysokie. W latach 1951 - 55 wynosiło ono 6,6o ó, w latach 1961 - 65


493
stanowiło 9,9" " latach 1971 - 75 doszło do 15,9 ' , i w latach 1976 - 80
wynosiło zaledwie 1,7 ,. Przy czym w odniesieniu do krajów socjalistycznych
w latach 1971 - 75 wzrosło ono o 8,2" " a do krajów kapitalistycznych
o 26,9 ,. W latach 1976 - 80 nastąpił globalny spadek tempa wzrostu do
1,7" " a do krajów kapitalistycznych do 2,8" ,.
Istotną rolg w rozwoju gospodarczym Polski odegrała współpraca z ZSRR
i z innymi krajami socjalistycznymi w ramach Rady Wzajemnej Pomocy
Gospodarczej (RWPG;.
W toku realizacji kolejnych planów rozwoju gospodarczego wielką wagę
przykładano do inwestycji w dziedzienie komunikacji. Cały kraj pokryto gęstą
siecią nowoczesnych dróg bitych, zbudowano nowe linie kolejowe, znaczną
część linii kolejowych zelektryfikowano. Rozwinięto sieć połączeń autobuso-
wych (PKS), kolejowych i lotniczych. Rozbudowie uległa flota handlowa,
która spełnia istotną rolę w rozwoju handlu zagranicznego Polski. Długość
linii kolejowych wzrosła z 23,2 tys. km w 1946 r. do 27,2 tys. km w 1980 r.,
przy czym długość linii zelektryfikowanych wzrosła w tym okresie odpowied-
nio z 0,3 tys. km do 6,9 tys. km. Długość dróg o twardej nawierzchni wzrosła
z 95,8 tys. km w 1946 r. do 147,7 tys. km w 1980 r. Liczba samochodów
osobowych wzrosła z 40,1 tys. w 1950 r. do 2 383 tys. w 1980 r. Liczba
samochodów ciężarowych wzrosła z 43,6 tys. do 618 tys., autobusów z 2,8 tys.
do 66 tys. Liczba abonentów telefonicznych wzrosła ze 149 tys. w 1946 r. do
1942,9 tys. w 1980 r., jednak sieć telefoniczna rozbudowana była stosunkowo
słabo. Długość linii lotniczych LOT-u wzrosła z 5,2 tys. km w 1946 r. do 92,8
tys. km w 1980 r.
Rozwój ilościowy produkcji nie szedł w parze z rozwojem jakościowym.
Istotną słabością gospodarki polskiej była mała wydajność pracy, niedoinwes-
towanie rolnictwa, przestarzała struktura przemysłowa, niska sprawność
funkcjonowania gospodarki, słaba organizacja pracy itp.
Odbudowa oświaty, nauki i kultury dokonana została w latach 1944 -1949.
Odbudowano budynki szkolne, izby lekcyjne, pracowni naukowe, biblioteki
i inne obiekty. Państwo przeznaczyło na ten cel znaczne fundusze. W przy-
spieszonym tempie podjęto kształcenie kadry nauczycielskiej. Jednocześnie
przeprowadzono pierwsze podstawowe reformy systemu oświaty wprowa-
dzając zasadę, iż szkolnictwo musi tworzyć jednolity system, a szkoła ma być
powszechna, publiczna i bezpłatna. Szkolnictwo prywatne uległo likwidacji.
Wprowadzono organizację szkolnictwa opartą na szkole 11-letniej (od roku
szkolnego 1962/63 do 1966/67 przeprowadzono reformę szkolnictwa pod-
stawowego). Rozbudowano szkolnictwo zawodowe. Wprowadzono nowe pro-
gramy nauczania.
W latach 1947 - 1951 zlikwidowano zjawisko analfabetyzmu. 29 grudnia
1951 r. rząd przedstawił sejmowi komunikat informujący, że analfabetyzm, jako
zjawisko masowe, został zlikwidowany. W latach 1949 -1955 nastąpiła szybka


494



rozbudowa różnego typu szkół zawodowych. Realizacja planu 6-letniego
spowodowała wysunięcie hasła: "Kadry decydują o wszystkim". Kadry te
kształcono w toku różnego rodzaju kursów dokształcających, w szkołach
przysposobienia zawodowego, liceach i technikach. Wobec pojawienia się
wyżu demograficznego i związanego z tym faktem zagęszczenia szkół, z inic-
jatywy Gomułki w 1958 r. przyjęto hasło, że tysiąclecie powstania państwa
polskiego zostanie uczczone wybudowaniem 1000 dodatkowych szkół (1000
szkół na Tysiąclecie). Podjęto akcję gromadzenia odpowiednich funduszy
w drodze składek społecznych. W okresie 10 lat zebrano 8 605 mln zł. Całą
akcję zakończono w lipcu 1967 r. Z funduszu tego zbudowano ponad 1000
Szkół-Pomników Tysiąclecia.
W 1945 r. zakładano, że szkoła powszechna będzie szkołą 8, a szkoła
średnia 3-letnią; Założenie to okazało się nierealne. W 1948 r. wprowadzono
7-klasową szkołę podstawową i 4-letnie gimnazjum. Był to jednolity system
11-letniej szkoły ogólnokształcącej. W 1965 r. ministerstwo oświaty połączono
z ministerstwem nauki. Nakłady na oświatę, naukę i kulturę uległy zmniej-
szeniu. Nauczyciele stanowili słabo opłacaną część świata pracy. W latach
1971 -1973 podjęto dyskusję na temat przygotowania nowej reformy.
W styczniu 1971 r. z inicjatywy Biura Politycznego KC PZPR, powołano do
życia specjalny Komitet Ekspertów, celem zbadania stanu oświaty z wybitnym
socjologiem, wiceprezesem PAN prof. dr Janem Szczepańskim na czele.
W maju 1973 r. Komitet przedstawił obszerny, liczący 480 stron druku, Raport
o Stanie Oświaty w PRL, który stanowil podstawę do opracowania komplek-
sowej koncepcji rozwoju systemu oświatowego w Polsce. 27 IV 1972 r. sejm
uchwalił Kartę Praw i Obowiązków Nauczyciela. Nauczycielem podwyższono
uposażenia. Wprowadzono Dzień Nauczyciela (Rocznica utworzenia Komisji
Edukacji Narodowej w dniu 14 X). Ponownie powołano do życia samodzielne
ministerstwo oświaty. 13 X 1973 r. sejm podjął uchwałę w sprawie utworzenia
systemu edukacji narodowej. Podjęto decyzję o wprowadzeniu powszechnej
szkoły średniej. Jednak wbrew postulatom Komitetu Ekspertów szkoła ta miała
być nie 12, lecz 10-letnia. Wprowadzono w życie zbiorczą szkołę gminną.
Rozbudowano system dokształcania nauczycieli. Postulowano dalsze inwestycje
w szkolnictwie. Liczba szkół podstawowych spadła z 28,7 tys. w 1968 r. do
14083 w 1978 r., w tym było 1 717 szkół zbiorczych. Natomiast ilość uczniów
spadła z 4,8 mln do 4,2 mln. Liczba uczniów szkół średnich uległa podwojeniu
z 221 do 450 tys. W dziele upowszechniania i popularyzacji wiedzy w szerokich
kręgach społeczeństwa zasłużyło się utworzone w 1953 r., Towarzystwo Wiedzy
Powszechnej (TWP).
W latach 1950 - 51 nastąpiła szybka ilościowa rozbudowa szkolnictwa
wyższego. Nastąpiło to z jednej strony poprzez podział uniwersytetów,
z których wyodrębniono wydziały specjalistyczne (medyczne, rolne, wycho-
wania fizycznego i sportu) i utworzono z nich samodzielne uczelnie typu


495



wyższej szkoły rolniczej, akademii medycznej, wyższej szkoły wychowania
medycznego, a z drugiej strony poprzez utworzenie zupełnie nowych szkół
typu wyższej szkoły inżynierskiej, politechniki, wyższej szkoły ekonomicznej
itp. W latach 1973 - 74 część tych szkół przemianowano na akademie.
Rozbudowie uległo też wyższe szkolnictwo wojskowe. 18 grudnia 1951 r.
powołano do życia Wojskową Akademig Techniczną im. J. Dąbrowskiego
w Warszawie, następnie Akademię Sztabu Generalnego, Wojskową Akademię
Polityczną i inne. Nastąpił szybki wzrost liczby szkół różnego stopnia. W roku
akademickim 1978/79 szkolnictwo wyższe obejmowało 10 uniwersytetów, 18
wyższych szkół technicznych, 10 akademii medycznych, 9 akademii rol-
niczych i 43 wyższe szkoły innych typów. W 1978 r. szkolnictwo wyższe
obejmowało 90 szkół i zatrudniało ogółem 52 300 pracowników nauki, w tym
2 698 profesorów i 5 413 docentów. Liczba studentów szkół wyższych wzrosła
z 55,9 tys. w roku 1945/46 do 470 tys. w roku 1978/79. Liczba absolwentów
zaś wzrosła z 3,8 tys. w roku 1945/46 do 82,0 tys. w roku 1978/79. W latach
1946 -1978 studia wyższe ukończyło ogółem około 800 tys. osób. W 1978 r. za
granicą studiowało 458 studentów. Wzrosła znacznie liczba nauczycieli,
inżynierów, lekarzy i innych specjalistów. W latach 1949 - 1971 szkoły
podstawowe opuściło 11 mln absolwentów. Szkoly wszystkich typów w okre-
sie tym ukończyło około 18 mln osób. Szczególnej rozbudowie uległo
szkolnictwo zawodowe.
Rozwój oświaty i szkolnictwa wyższego spowodował znaczny wzrost
poziomu kulturalnego ogółu ludności, a zwłaszcza kadr zatrudnionych
w różnych działach gospodarki. W 1974 r. gospodarka uspołeczniona zatrud-
niała 676,1 tys. osób z wykształceniem wyższym (6 ' , ogółu zatrudnionych),
2,4 mln osób z wykształceniem średnim (21,6 ogółu zatrudnionych) i 2,3
mln osób z wykształceniem zawodowym (20,7 ogółu zatrudnionych).
W 1974 r. w Polsce wykształcenie wyższe miało 804 tys. osób.
W parze z rozwojem oświaty i szkolnictwa wyższego szedł rozwój
placówek naukowo-badawczych. W 1951 r. obradował I Kongres Nauki
Polskiej, powołano do życia Polską Akademię Nauk, a następnie w 1963 r.
Komitet Nauki i Techniki. Prezesami PAN byli kolejno: Jan Dembowski,
Tadeusz Kotarbiński, Janusz Groszkowski i Włodzimierz Trzebiatowski.
W 1973 r. przeprowadzono obrady II Kongresu Nauki Polskiej. Podsumował
on osiągnięcia naukowo-badawcze poszczególnych dyscyplin i określił nowe
cele badawcze. Ustalono, że badania naukowe posiadają olbrzymie znaczenie
dla rozwoju gospodarki, techniki i kultury, że wywierają one wpływ nie tylko
na nadbudowę, ale również bezpośrednio na siły wytwórcze. PAN działała
poprzez własne instytuty naukowo-badawcze, poprzez komitety naukowe
zrzeszające wybitnych specjalistów danej dziedziny badawczej, zatrudnionych
tak w instytutach własnych akademii, instytutach resortowych, jak i w szkol-
nictwie wyższym. Pracownicy szkół wyższych w Polsce odgrywali wybitną


496



inia
;kół
:nej
zie.

rolę nie tylko w realizacji planów dydaktycznych, ale również w rozwoju
badań naukowych. Wielu z nich należało do komitetów naukowych PAN, lub
uzyskało tytuły członków akademii (członków korespondentów i członków
rzeczywistych). W 1977 r. w Polsce działało 1 437 instytutów nauko-
wo-badawezych i resortowych. Zatrudniały one 267 tys. osób, w tym 3 335
samodzielnych pracowników nauki. Placówek naukowo-badawczych było
439. Zatrudniały one 150 tys. osób. PAN posiadała 66 placówek nauko-
wo-badawczych. Pracowało w nich 10,9 tys. osób. Działały liczne towarzystwa
naukowe.
Szczególną uwagę przywiązywano do rozwoju nauk przyrodniczych i sto-
sowanych, które odnotowały znaczne sukcesy badawcze. Geologowie polscy
przeprowadzili systematyczne badania zasobów surowcowych. Odkryto złoża
siarki, miedzi, węgla kamiennego, gazu ziemnego, soli i inne. Opracowano
nowe metody wydobycia siarki, wytopu aluminium, walcowania stali, zbudo-
wano prototypy lokomoty o napędzie elektrycznym, silniki okrętowe, silniki
lotnicze i inne. W 1961 r. uruchomiono pierwszą w Polsce maszynę elektro-
nową "Odra". Głośne w świecie stały się odkrycia archeologów polskich,
a zwłaszcza szkoły prof. K. Michałowskiego, zabezpieczającej zabytki sta-
rożytnego Egiptu. Naukowcy polscy brali udział w zjazdach i konferencjach
międzynarodowych, należeli do wielu komisji i komitetów międzynarodo-
wych, działali w ramach UNESCO. Poważne sukcesy zanotowano również
w naukach humanistycznych. Liczne prace uczonych polskich tłumaczono na
języki obce. Wyniki badań naukowych spełniały coraz większą rolę tak
w planowaniu rozwoju gospodarki, jak i bezpośrednio w podnoszeniu pozio-
mu produkcji i rozwoju gospodarki narodowej.
Niestety planowanego przez II Kongres Nauki wzrostu nakładów na
naukę w wysokości 2,5 , dochodu narodowego rocznie nie osiągnięto. W 1978
r. przeznaczono na ten`cel 2,2 ' dochodu narodowego. Był to wskaźnik
niższy, niźli w innych krajach socjalistycznych. Potencjał kadrowy nauki
polskiej nie był w pełni wyzyskany. Brakowało aparatury i urządzeń. Wobec
braku papieru spadała ilość publikacji naukowych. Wyniki badań publikowa-
no z dużym opóźnieniem.
Kultura polska w okresie tym przeżywała rozwój tak w sensie ilościowym,
jak i jakościowym. Mecenat w dziedzinie kultury przejęło państwo, powołując
do życia Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz wiele instytucji wyspecjalizowa-
nych. Stworzono wydawnictwa. Zbudowano wiele nowych teatrów, kin,
domów kultury i świetlic. Przystąpiono do upowszechnienie czytelnictwa.
Szerokie zapotrzebowanie na kulturę i sztukę spowodowało wzrost liczby
twórców: pisarzy, poetów, artystów plastyków, reżyserów, scenarzystów
i artystów scen. Przez wiele lat centralnym problemem animującym wyob-
raźnię pisarzy i artystów były przeżycia i losy narodu w okresie II wojny
światowej i okupacji hitlerowskiej. Na tym tle powstało wiele wybitnych dzieł

497



literackich, muzycznych, filmów i przedstawień teatralnych. Kolejnym
tematem absorbującym wyobraźnię była walka o wyzwolenie narodowe
i przeobrażenia społeczne lat 1944 -1947, a następnie konflikty wewnętrzne
lat 1956 - 57, 1967 - 68, 1970, 1976. Powstało dużo czasopism literackich
i społeczno-politycznych. W kraju nie wolno było jednak publikować prac
przedstawiających martyrologię ludności polskiej w ZSRR. Czyniła to
literatura emigracyjna.
Utwory literackie tłumaczone były na wiele języków obcych. Część z nich
stanowiła podstawę do opracowania scenariuszy filmowych i telewizyjnych.
Liczba tytułów publikowanych książek i broszur wzrosła z 3 250 w 1946 r. do
4 611 w 1950 r., następnie do 6 879 w 1960 r., 10 038 w 1970 r. i do 11 849
w 1978 r. W przeliczeniu na 1 mieszkańca był to wzrost niewielki. W 1978 r.
opublikowano 3 914 prac naukowych,1595 podręczników dla szkół wyższych
4 256 wydawnictw popularnych, 688 podręczników szkolnych, 1396 tytułów
literatury pięknej. W tym samym roku w Polsce wychodziło 87 gazet i 2 468
czasopism o łącznym nakładzie jednorazowym 40 863 tys. egzemplarzy.
Liczba gazet wzrosła z 53 w 1960 r. do 87, a czasopism z 935 w 1960 r. do 2 468
w 1979 r. Liczba bibliotek spadła z 52,4 tys. w 1970 r. do 37 tys. w 1979 r.,
a ilość przechowywanych w nich książek wzrosła z 214,7 mln egz. do 284,1
mln egz. Liczba muzeów wzrosła ze 185 w 1960 r. do 417 w 1979 r. Liczba
teatrów wzrosła odpowiednio z 88 do 97, a kin spadla z 3 418 do 2 256.
Pierwsza powojenna wytwórnia filmowa powstała w 1945 r. w Łodzi na
bazie Wytwórni Filmowej Wojska Polskiego. W Łodzi utworzono też
Wyższe Studium Filmowe, przekształcone następnie w Wyższą Szkołę
Filmową. W 1949 r. utworzono tam również Wytwórnię Filmów Oświato-
wych. W 1953 r. we Wrocławiu uruchomiono drugą Wytwórnię Filmów
Fabularnych. W 1947 r. odbyła się premiera pierwszego powojennego
polskiego filmu fabularnego pt. "Zakazane piosenki" w reżyserii Leonarda
Buczkowskiego. Szczególnego rozgłosu kinematografia polska nabrała po
1956 r. z chwilą powstania tzw. polskiej szkoły filmowej. Głównymi jej
reprezentantami byli: Andrzej Wajda ("Pokolenie", 1955; "Kanał", 1957;
"Popiół i diament", 1958; "Popioły", 1965; "Wesele", 1971; "Ziemia
obiecana", 1974) i Andrzej Munk ("Człowiek na torze", 1957; "Eroica",
1958; "Zezowate szczęście", 1960). Obok nich głośne stały się nazwiska
Jerzego Antczaka, Leonarda Buczkowskiego, Aleksandra Forda, Jerzego
Kawalerowicza, Jerzego Hoffmana, Jerzego Passendorfera i innych. Sfil-
mowano wiele arcydzieł literatury polskiej, jak np. "Krzyżaków" i "Potop"
H. Sienkiewicza, "Popioły" S. Żeromskiego, "Lalkę" i "Faraona" B. Prusa,
"Ziemię obiecaną" W. Reymonta, "Noce i dnie" M. Dąbrowskiej, "Popiół
i diament" J. Andrzejewskiego i inne. Duży rozgłos zdobyły filmy rysun-
kowe dla dzieci, jak np. "Bolek i Lolek". Kinematografia polska wy-
produkowała w 1960 r. 21 filmów pełnometrażowych fabularnych i 350


498



lejnym filmów krótko- i średniometrażowych,a w 1979r.32filmy
pełnometrażowe
odowe i 1138 krótkometrażowych.
iętrzne 16grudnia 1951 r.w Warszawie odbył się pierwszy publiczny pokaz
ackich ' telewizyjny.Pierwszy Ośrodek Telewizyjny w Polsce uruchomiono w
War-
:ć prac . szawie,w dniu 1 maja 1956r.Od tego czasu nastąpił burzliwy rozwój
iiła to telewizji,tak z punktu widzenia upowszechnienia jej odbioru,jak i
z punktu
widzenia programowego.Telewizja polska nadawała w dwóch programach
po
z nich kilka,a nawet kilkanaście godzin dziennie.Program jej był bardzo
uroz-
jnych. maicony i stał na wysokim poziomie artystycznym.Telewizja
zatrudniała
6r.do wielu artystów i twórców,dając im możliwość szerokiego
rozwoju.Liczba
ll 849 abonentów wzrosła z 426tys.w 1960r.do 7708tys.w 1979r.Rozwijało
się
978r. również radio.Liczba abonentów wzrosła z 5268tys.w 1960r.do
8555tys.
79r.
resie trzydziestolecia nastąpił szybki rozwój
architektury,plastyki,
2468 muzyki i teatru.Odbudowano zburzone w czasie wojny zabytkowe
dzielnice
larzy. w Warszawie,Gdańsku,Poznaniu,Wrocławiu i innych ośrodkach.Zbudowa-
2468 no nowe wielkie osiedla mieszkaniowe,całkowicie nowe miasta (Nowa
Huta,
ł79r., Nowe Tychy,Konin),lub samodzielne obiekty różnego przeznaczenia.Na
284,1 szczególną uwagę zasługują piękne i funkcjonalne rozwiązania
architektonicz-
.iczba ne Stadionu Dziesięciolecia,tzw.ściany wschodniej,Trasy
Łazienkowskiej,
6. Dworca Centralnego w Warszawie,osiedla Spółdzielni Mieszkaniowej w
Lu-
jzina blinie i inne. Do wyróżniających się rozwiązań należą projekty J.
o też Cieślińskiego,J.Hryniewieckiego,B.Pniewskiego,H.Skibniewskiej i
in-
zkołę nych. Architekci polscy zdobyli wiele pierwszych miejsc w
konkursach
viato- międzynarodowych.
lmów Artyści stworzyli wiele pięknych dzieł plastycznych. Do czołowych
znego rzeźbiarzy trzydziestolecia należał niewątpliwie X.Dunikowski.Obok
niego
narda tworzyli: F.Kowarski,H.Krajewski,W.Zakrzewski i inni.Do czołowych
.ła po dzieł zaliczyć należy: pomnik Czynu Powstańczego na Górze św.Anny
(X.
ni jej Dunikowski),rzeźbę Proletariuszy (F.Kowarski),pomnik Grunwaldzki
na
1957 polu bitwy pod Grunwaldem,pomnik Nike w Warszawie i inne.W
malarst-
iemia wie i grafice tworzyli: A.Cwenarski,J.Cybis,A.Kobzdej,W.Hasior,T.
iica" Kulisiewicz,P.Potworowski,W.Taranczewski,A.Szaposznikow i inni.
,
wiska Do najwybitniejszych kompozytorów polskich ostatniego czasu
należeli:
rzego W.Lutosławski,G.Bacewicz,A.Malewski,B.Wojnowicz,G.Górecki
Sfil- i inni. Światową sławę zdobył K. Penderecki. Polska była krajem
or-
itop" ganizującym liczne konkursy i festiwale muzyczne.Do najbardziej
znanych
'rusa, należały Konkurs im.F.Chopina w Warszawie,Konkurs im.H.Wieniaws-
opiół kiego w Poznaniu, festiwal Warszawska Jesień i inne. Wielu
polskich
rsun- wykonawców zdobyło międzynarodowe uznanie.W Polsce działało kilka
wy- teatrów muzycznych,kilkanaście filharmonii,wiele domów kultury z
salami
i 350 koncertowymi.


499