Rozdział VIII

Wygaśnięcie zobowiązania


ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela


I. Uwagi wstępne

=827= Zasadniczym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu
wierzyciela. Mając to na względzie, należy wśród rozmaitych zdarzeń powodujących
wygaśnięcie zobowiązań wyróżnić takie, z którymi łączy się realizacja wspo-
mnianego celu.
Typowym zdarzeniem tego rodzaju jest wykonanie zobowiązań zgodnie z ich
treścią. Interes wierzyciela zostaje także zaspokojony w razie naprawienia szkody
wyrządzonej mu wskutek niewykonania pierwotnego świadczenia.
Obok tych zdarzeń, szczegółowo przedstawionych już w ż 26, są także inne
stany faktyczne, prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania, które zarazem
powodują zaspokojenie interesu wierzyciela. Należą do nich:
1) świadczenie w miejsce wykonania,
2) odnowienie,
3) potrącenie,
4) złożenie do depozytu sądowego.
Omówienie tych instytucji stanowi treść niniejszego paragrafu.



II. Świadczenie w miejsce wykonania

=828= Zobowiązanie wygasa, gdy dłużnik w celu zwolnienia się z niego
spełnia za zgodą wierzyciela inne świadczenie od pierwotnie ustalonego (tzw. datio
in solutum, art. 453 KC). Zdarzenie to obejmuje więc dwa następujące elementy:
1) umowę między dłużnikiem a wierzycielem co do zmiany przedmiotu świadczenia,
2) faktyczne spełnienie nowego świadczenia.

Wydanie weksla nie jest wykonaniem świadczenia, lecz zobowiązaniem się
do jego spełnienia, por. orz. SN z 20.4.1946 r.; opubl. OSN 1948, poz. 32; por. też
glosę M. Kozińskiego, OSP 1977, poz. 95.

=829= Jeżeli przedmiotem nowego świadczenia jest rzecz, która ma wady,
dłużnik odpowiada za nie według przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 453 KC).
W przypadku takim wierzyciel nie może więc żądać pierwotnego świadczenia, które
w rezultacie dalio in solutum definitywnie wygasło.

Przykład: A zobowiązał się pierwotnie do zapłaty B x zł. Następnie A za zgodą
B w celu zwolnienia się z tego zobowiązania przenosi na B własność konia, który
jest chory. W przypadku takim B nie może żądać od A x zł, lecz przysługują mu
uprawnienia z tytułu rękojmi (art. 556 i n. KC).




III. Odnowienie

1. Pojęcie

=830= Odnowienie (nowację) konstruuje art. 506 ż 1 KC jako umowę zawartą
między wierzycielem a dłużnikiem, w której strony postanawiają, że dotychczasowe
zobowiązanie zostaje umorzone w związku z powstaniem nowego stosunku
zobowiązaniowego. Ten nowy stosunek zobowiązaniowy powinien różnić się od
dawnego:
1) albo innym świadczeniem, lecz już nie samym tylko zmienionym sposobem jego
wykonania (np. terminem, miejscem),
2) albo inną podstawą prawną nawet przy nie zmienionym świadczeniu dawnym.

Przykład: A winien jest B z tytułu reszty ceny kupna x zł; w przypadku
wskazanym ad 1) strony postanawiaj, że treścią nowego zobowiązania będzie
przeniesienie własności konia; w przypadku ad 2) A pozostaje nadal zobowiązany do
zapłaty x zł, lecz nie z tytułu umowy kupna, ale np. z tytułu darowizny.

=831= Na podobieństwo zatem świadczenia w miejsce wykonania umowa
nowacji takie prowadzi do umorzenia dotychczasowego zobowiązania. Natomiast
w przeciwieństwie do wspomnianej instytucji skutek ten nie następuje przez
spełnienie świadczenia, lecz przez zaciągnięcie nowego zobowiązania.



2. Związek nowego z dawnym zobowiązaniem

=832= Związek między dawnym a nowym zobowiązaniem stanowi cechę
konstytutywną nowacji. Przy zawieraniu umowy nowacyjnej strony powinny jasno
wyrazić, że nowe zobowiązanie powstało w celu umorzenia dawnego (tzw. animus
novandi, to znaczy zamiar umorzenia dotychczasowego zobowiązania przez
zaciągnięcie nowego zobowiązania). Reguła interpretacyjna art. 506 ż 2 KC
przemawia bowiem na rzecz uznania nowego zobowiązania za zobowiązanie
samodzielne, powstałe obok, a nie w miejsce zobowiązania dawnego. Nowacja
jednak nie wymaga zachowania formy szczególnej, chyba że właściwe przepisy ją
przewidują dla tego zobowiązania, które ma powstać w wyniku nowacji (np. dla
zobowiązania o przeniesienie własności nieruchomości).

=833= Doniosłe znaczenie związku między dawnym a nowym
zobowiązaniem polega na tym, że przesłanką powstania nowego zobowiązania jest
ważne istnienie dawnego zobowiązania. Może to być nawet zobowiązanie
niezupełne, w szczególności obejmujące roszczenie już przedawnione. Natomiast
nie odnosi się to do niezaskarżalnych roszczeń z gry (art. 413 ż 1 KC), ponieważ
umowa taka prowadziłaby do obejścia prawa (art. 58 KC).
Jeżeli nowe zobowiązanie ma charakter abstrakcyjny, to w zasadzie jego
ważność nie jest uzależniona od istnienia prawidłowej causae, a więc ważnego
zobowiązania podlegającego umorzeniu. Jednakże i w takich przypadkach drogą
pośrednią- przez instytucję bezpodstawnego wzbogacenia - ocenia się prawidłowość
przysporzenia uzyskanego na mocy czynności abstrakcyjnej. W praktyce problem
ten może pojawić się np. w razie wystawienia weksla lub czeku, co z reguły
traktowane jest przez art. 506 ż 2 KC jako zaciągnięcie zobowiązania
samodzielnego. Z mocy wyraźnej umowy stron można jednak i tę czynność objąć
nowacją.



3. Skutki

=834= Wskutek odnowienia nie tylko wygasa dotychczasowe zobowiązanie,
ale również związane z nim prawa akcesoryjne, jak zwłaszcza poręczenie, zastaw
lub hipoteka. Jednakże mogą one być utrzymane w celu zabezpieczenia nowego
zobowiązania, jeżeli poręczyciel lub osoba trzecia zgodzą się na to (art. 507 KC).
Odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych
zwalnia pozostałych współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje
przeciwko nim swe prawa (art. 374 ż 1 KC). Z reguły nie ma bowiem powodu, aby
odpowiadali oni za nowe zobowiązanie.

Jak wspomniano o tym, art. 506 KC konstruuje nowację jako umowę
zawieraną między dłużnikiem a wierzycielem. Jednakże zwolennicy panującego
poglądu stoją na stanowisku, że skutki nowacji może także wywołać umowa zawarta
między wierzycielem a osobą trzecia, która zaciąga nowe zobowiązanie na miejsce
dawnego. W przypadku takim nowacja jest więc połączona ze zmianą dłużnika.
Pogląd ten opiera się na założeniu, że skoro osoba trzecia może zwolnić dłużnika
przez spełnienie świadczenia (art. 356 KC), to może również zwolnić go przez
nowację. Koncepcja ta jest trafna, z tym zastrzeżeniem jednak, że dłużnik powinien
na taką nowację wyrazić zgodę, ponieważ osoba trzecia nie może sama decydować
o zwolnieniu go z długu (por. art. 508 KC).




IV. Potrącenie

1. Pojęcie

=835= Potrącenie - zwane także kompensacją - polega na umorzeniu dwóch
przeciwstawnych sobie wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli
przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi (art. 498-499 KC).
Terminów "potrącenia" lub "kompensacji" używa się także w innym znaczeniu
na określenie rożnych postaci pomniejszenia wysokości świadczenia nie
polegających na przeciwstawianiu sobie dwóch wierzytelności.

Przykład: "Potrącenie" zapłaconej zaliczki z sumy ogólnej należności;
"kompensowanie" korzyści odniesionej z czynu niedozwolonego z wysokości
poniesionej szkody (compensatio lucri cum damno); "potrącenie" z wynagrodzenia
określone w przepisach art. 87-91 KP.

Społeczna użyteczność tej instytucji wyraża się w tym, że uchyla ona ko-
nieczność realnego wykonania świadczeń przez obie strony; zostają one bowiem
zaspokojone przez zwolnienie każdej z nich z obowiązku świadczenia na rzecz
drugiej strony. Ponadto potrącenie pełni funkcję egzekucji świadczenia, i to bez
udziału sądu i organów egzekucyjnych. W przypadkach więc, gdy potrącenie jest
dopuszczalne, istnieje całkowita pewność, że interes wierzyciela zostaje
zaspokojony, co stanowi zarazem najlepsze umocnienie wierzytelności.

Przykład: A jest winien B x zł z tytułu pożyczki, a B jest winien A również x zł z
tytułu nie uiszczonej ceny kupna jakiegoś przedmiotu, który nabył od A. Według
zasad ogólnych A powinien zapłacić B x zł, a B powinien zapłacić A również x zł.
Dzięki potrąceniu można uniknąć tych podwójnych świadczeń, przy czym istnieje
całkowita pewność zaspokojenia tą drogą interesów obu stron.



2. Przesłanki

=836= Jednakże potrącenie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy spełnione
zostają następujące cztery przesłanki (a-d).

=837= a) Dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i
dłużnikami (art. 489 ż 1 KC). Nie znaczy to jednak, aby musiała je wiązać umowa
wzajemna. Natomiast ze wspomnianego stwierdzenia wynika, że
1) dłużnik nie może potrącić względem swojego wierzyciela wierzytelności
przysługującej mu wobec osoby trzeciej (ex iure tertii);
2) osoba trzecia nie będąca dłużnikiem tego, wobec kogo ma nastąpić potrą cenie,
nie może potrącenia dokonać.

Od zasady tożsamości stron istnieją jednak wyjątki uzasadnione szczególną
pozycją niektórych osób trzecich.

Por. np. art. 513 ż 2 KC dotyczący przelewu wierzytelności; art. 883 ż 1 KC
przyznaje prawo potrącenia także poręczycielowi przeciwko wierzycielowi, chociaż
sam poręczyciel nie ma wierzytelności przeciwko wierzycielowi, a jest jedynie jego
dłużnikiem. Por. też orz. SN z 14.9.1965 r.; opubl. OSP 1967, poz. 60.

=838= b) Przedmiotem świadczeń obu stron są pieniądze lub rzeczy tej
samej jakości oznaczone co do gatunku (art. 498 ż 1 KC). Ograniczenie potrącenia
do przypadków, gdy wierzytelności obu stron są jednorodzajowe, podyktowane jest
ochroną interesów wierzyciela, który chciałby uzyskać świadczenie innego rodzaju,
niż sam zobowiązany jest w stanie spełnić, a także ze względu na łatwość
zarachowania obu wierzytelności. Przesłanka ta z reguły eliminuje z kręgu
dopuszczalnych potrąceń wierzytelności wynikające z umów wzajemnych, ponieważ
ich sens społeczny polega właśnie na wymianie dóbr niejednorodnych. W praktyce
więc w stosunkach takich potrącenie będzie dopuszczalne wtedy, gdy jedno ze
świadczeń miało pierwotny charakter świadczenia pieniężnego, a świadczenie
wzajemne drugiej strony przybrało tę samą postać przez to, że przekształciło się w
zobowiązanie odszkodowawcze.
Za odmiennością świadczeń w zasadzie nie przemawia okoliczność, że mają
one być spełnione w różnych miejscach. Jednakże strona korzystająca w takim
przypadku z potrącenia zobowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do
pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku (art. 500 KC).

Przykład: Koszty przewozu przedmiotu świadczenia, koszty ubezpieczenia itp.

=839= c) Obie wierzytelności są wymagalne (art. 498 ż 1 KC), a więc musiały
już upłynąć terminy ich spełnienia. Jednakże odroczenie wykonania zobowiązania
udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza dopuszczalności
potrącenia (art. 501 KC). Znajduje tu wyraz ogólniejsza zasada prawna, że
czynności bezpłatne stwarzają gorszą sytuację dla ich beneficjariuszy w porównaniu
z czynnościami odpłatnymi.

=840= d) Wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia, jest zaskarżalna
(art. 498 ż 1 KC). Niezaskarżalne wierzytelności nie korzystają z ochrony w drodze
przymusu egzekucyjnego, a zatem nie mogą być także przedstawiane do
potrącenia, ponieważ instytucja ta pełni podobną do egzekucji funkcję. Natomiast
ktoś, komu przysługuje zaskarżalna wierzytelność, może potrącić ją ze skierowaną
przeciwko niemu wierzytelnością niezaskarżalną, ponieważ działanie takie nie tylko
nie narusza interesu drugiej strony, ale jest wręcz dla niej korzystne, jeśli się weźmie
pod uwagę fakt, że nie ma ona szans realizacji swojego prawa za pomocą przymusu
państwowego. Wyjątek od tej reguły przewiduje art. 502 KC dla wierzytelności
przedawnionej, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie
jeszcze nie nastąpiło.

Przykład: Wierzytelność A przeciwko B stała się wymagalna 1.2.1980 r. i
uległa przedawnieniu 1.2.1981 r. Natomiast wierzytelność B przeciwko A stała się
wymagalna 30.12.1980 r. W przypadku takim A może po 1.2.1981 r. potrącić swoją
przedawnioną wierzytelność z nieprzedawnioną wierzytelnością B.



3. Skutki

=841= Spełnienie wspomnianych przesłanek ma tylko ten skutek, że każda ze
stron uzyskuje prawo do potrącenia, które realizuje się dopiero przez złożenie
jednostronnego oświadczenia woli drugiej stronie (art. 499 KC). Jest to oświadczenie
woli prawo kształtujące, prowadzi bowiem do umorzenia wierzytelności.
Oświadczenia woli tego typu nie dopuszczają zastrzeżenia ani warunku, ani terminu
i są nieodwołalne (art. 61 KC).
Skutki złożenia takiego oświadczenia woli następują z mocą wsteczną od
chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 KC). W konsekwencji liczą się te
wszystkie fakty, które miały miejsce po tej chwili (np. opóźnienie, zwłoka).

=842= W następstwie potrącenia umorzeniu ulegają wprawdzie obie
wierzytelności, ale tylko do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 ż 2 KC).
Wierzytelność o niższej wysokości ulega więc umorzeniu w całości, a wierzytelność
o wyższej wysokości - tylko częściowo.

Przykład: A ma wierzytelność przeciwko B o 1 000 zł, a B przeciwko A o 500
zł. Wskutek potrącenia wierzytelność B ulegnie umorzeniu w całości, a wierzytelność
A utrzyma się nadal w zredukowanej wysokości 500 zł.

Jedynie wtedy, gdy obie wierzytelności opiewają na tę samą wysokość,
podlegają umorzeniu w całości.

=843= Jeżeli jednej lub obu stronom przysługuje kilka wierzytelności
nadających się do potrącenia, wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o
zaliczeniu zapłaty (art. 503, 451 KC).



4. Wyłączenia

=844= Niekiedy ważne względy społeczne wymagają aby wierzyciel otrzymał
od dłużnika efektywne świadczenie. Z uwagi na to ustawa nie zezwala, aby na-
stępujące wierzytelności zostały umorzone w następstwie złożenia oświadczenia
woli o potrąceniu przez podmiot do tego uprawniony na zasadzie przepisów
ogólnych (art. 505 KC). Są to:
1) wierzytelności nie podlegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym (art. 829-
839, 1084 KPC); uzasadnione jest to faktem, że potrącenie stanowi surogat
egzekucji;
2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
Przykład: Roszczenia alimentacyjne, renta, roszczenia z tytułu dożywocia.
3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4) inne wierzytelności wyłączone przez przepisy szczególne (por. np. art. 122 ż 1,
1087 KPC).

Natomiast osoby, którym przysługują te chronione wierzytelności mogą je
przedstawić do potrącenia i w ten sposób umorzyć swój dług wobec wierzyciela.
Przykład: A ma przeciwko B wierzytelność wynikającą z czynów
niedozwolonych. B sprzedał A samochód i żąda od A zapłaty ceny. A może -
zamiast płacić cenę - potrącić z wierzytelności B swoją wierzytelność z tytułu czynów
niedozwolonych.

Poza tym art. 504 KC, chroniąc interesy osób trzecich, wyłącza potrącenie w
sytuacjach bliżej w przepisie tym określonych.

Przepis ten stanowi, że zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza
umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się
wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego
wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, jednakże później niż wierzytelność
zajęta (por. też orz. SN z 10.11.1977 r.; opubl. OSN 1978, poz. 206).

Z podobnych przyczyn ograniczenia w tym względzie przewiduje także Prawo
upadłościowe (art. 34 ż 1).
Również same strony mogą w umowie z góry wyłączyć dopuszczalność po-
trącenia wierzytelności wynikających z określonego stosunku prawnego. Posta-
nowienie tego rodzaju - jak wszystkie postanowienia umowy - podlegają jednak
ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (art. 58 ż 2 i 353(1) KC).

Przykład: Klauzula wyłączająca potrącenie wierzytelności własnej
konsumenta z wierzytelnością kontrahenta byłaby nieskuteczna - jako abuzywna.



5. Potrącenie umowne

=845= Przedstawiona powyżej instytucja potrącenia odnosi się wyłącznie do
umorzenia wzajemnych wierzytelności na podstawie oświadczenia woli jednego z
wierzycieli. Związane z tym skutki prawne następują więc nawet wbrew woli
drugiego wierzyciela. Dlatego właśnie niezbędna okazała się szczególna regulacja
prawna tej instytucji - tak aby uzasadnione interesy drugiego wierzyciela (odbiorcy
oświadczenia o potrąceniu) były należycie chronione.
Natomiast nie ma takiej potrzeby w przypadkach, gdy umorzenie przeciw-
stawnych wierzytelności ma nastąpić na podstawie umowy obu wierzycieli, a więc w
sytuacji, gdy każda ze stron może sama podejmować decyzje, mając na względzie
swoje interesy. Umowy tego typu są dopuszczalne w ramach ogólnej zasady
swobody umów. W szczególności należy podkreślić, że wymienione w art. 505 KC
wyłączenia nie odnoszą się do umowy potrącenia (por. orz. SN z 21.12.1967 r.;
opubl. OSP 1968, poz. 186).
Natomiast nie mogą one naruszać interesów osób trzecich, które ustawo-
dawca miał na względzie wyłączając dopuszczalność potrącenia we wspomnianych
wyżej (por. Nb. 844) przepisach art. 504 KC i art. 34 prawa upadłościowego.

=846= Wśród potrąceń umownych można wyróżnić potrącenia (kompensaty)
stałe i jednorazowe. Do kompensat stałych należą w szczególności ustalone
w umowach rozliczenia pieniężne za pośrednictwem banków.

Por. bliżej K. Zawada [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1007;
Zarządzenie Prezesa NBP z 11.12.1992 r. (MP Nr 39, poz. 293), skomentowane
przez G. Sikorskiego, Komentarz do ustawy prawo bankowe, Sopot 1997, s. 215 i n.
Kwalifikacja prawna tzw. klauzul potracenia wprowadzonych do umów
bankowych jest kwestią dyskusyjną (por. bliżej M. Bączyk, Problematyka prawna
tzw. klauzul potrącenia w praktyce kontraktowej banków polskich, "Prawo Bankowe"
1/1996, s. 102 i n. Autor trafnie zauważa, że kompensacja dokonuje się tu na
podstawie jednostronnych oświadczeń banku, jednakże na podstawie umowy
określających przesłanki tej kompensacji. Można ją zatem wbrew poglądom Autora,
uznać za swoiście ukształtowany typ kompensacji umownej.




V. Złożenie do depozytu sądowego

1. Tryb

=847= Tryb składania do depozytu sądowego regulują przepisy proceduralne
zawarte w art. 69294 KPC oraz w rozp. Ministra Sprawiedliwości z 24.9.1965 r.
(Dz.U. Nr 42, poz. 261).
Stanowią one, że do depozytu można składać pieniądze, kosztowności,
książeczki oszczędnościowe, dokumenty, a także inne rzeczy. Jeżeli jednak
przechowywanie tych innych rzeczy pociągnęłoby za sobą znaczne trudności lub
koszty albo powodowało obniżenie ich wartości, sąd na wniosek dłużnika postanowi
sprzedać je, a sumę stąd uzyskaną złożyć do depozytu sądowego.
Wspomniane przedmioty przechowywane są we właściwym sądzie, banku
albo w innym miejscu wyznaczonym przez sąd i pod opieką ustanowionego dozorcy.



2. Skutki

=848= Złożenie do depozytu sądowego "ma takie same skutki jak spełnienie
świadczenia" (art. 470 KC). W szczególności więc dłużnik pozwany o spełnienie
świadczenia może odesłać wierzyciela do depozytu sądowego po odbiór złożonego
tam przedmiotu świadczenia, a przy zobowiązaniach wzajemnych sam może
domagać się należnego mu świadczenia. Ponadto ustaje jego obowiązek troski o
rzeczy, obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie świadczenia pieniężnego oraz
przechodzi na wierzyciela ryzyko przypadkowej utraty rzeczy. Nie mogą być również
realizowane prawa akcesoryjne, zabezpieczające wierzytelność (poręczenie,
zastaw).

=849= Jeżeli jednak dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu
sądowego, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe (art. 469 ż 2 KC). W przy-
padku takim uchylone zostają wszystkie wspomniane konsekwencje prawne, i to ze
skutkiem wstecznym (ex tunc). Dopóki więc dłużnikowi przysługuje prawo wydania
mu przedmiotów złożonych przez niego do depozytu sądowego, dopóty nie
następuje definitywne wygaśnięcie zobowiązania. Natomiast skutek ten nastąpi z
chwilą, gdy dłużnik utraci to prawo. System prawny łączy utratę wspomnianego
prawa z następującymi zdarzeniami:
1) gdy wierzyciel zażąda wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu
sądowego (art. 469 ż 1 KC);
2) gdy nastąpiło wykreślenie z księgi wieczystej wpisu zabezpieczającego wie-
rzytelność (ż 15 rozp. depozytowego);
3) gdy nastąpiła likwidacja nie podjętego depozytu (art. 5 dekretu z 18.9.1954 r.,
Dz.U. Nr 41, poz. 184).

O przejściu na własność Państwa przedmiotów nie podjętych z depozytu
sadowego orzeka sąd; por. uchw. SN (7) z 5.12.1986 r.; opubl. OSN 1987, poz.
146).

Poza tym dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu kosztów złożenia do
depozytu sądowego (art. 470 KC), jeżeli sam nie odebrał złożonego tam przedmiotu
świadczenia (art. 469 ż 2 KC).

=850= Wspomniane następstwa prawne jednak są uzależnione od "ważnego"
złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 470 KC). Wymaga to
spełnienia następujących przesłanek.

=851= 1) Istnienie okoliczności uzasadniających złożenie do depozytu
sądowego. Jest to postać zaspokojenia interesu wierzyciela mniej dla niego dogodna
w porównaniu ze zwykłym spełnieniem świadczenia. Z tego względu ustawa
zastrzega, że złożenie do depozytu sądowego jest uzasadnione jedynie wtedy, gdy
dłużnik nie może spełnić świadczenia w sposób właściwy z powodu okoliczności
dotyczących osoby wierzyciela (art. 467 pkt 4 KC).

Należą do nich w szczególności: zwłoka wierzyciela (art. 486 ż 1 KC),
niewydanie pokwitowania lub dokumentu (art. 463, 465 KC), sprzeciw jednego z
wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego (art. 381 ż 2 KC), brak
wiadomości o osobie wierzyciela (art. 467 pkt 1 KC) lub powstały spór o to, kto jest
wierzycielem (art. 467 pkt 3 KC), brak pełnej zdolności do czynności prawnych
wierzyciela lub jego przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia (art.
467 pkt 2 KC), uzasadnione wątpliwości, czy okaziciel papieru wartościowego jest
wierzycielem (art. 921 ż 1 KC).

=852= 2) Przedmiot złożony do depozytu sądowego powinien odpowiadać
treści zobowiązania (art. 467 KC), co znaczy, że dłużnik świadczył to, co powinien
świadczyć, i to w należytym czasie. Świadczenie musi więc być również wymagalne
(por. orz. SN z 19.5.1972 r., OSP 1973, poz. 90).

=853= Okoliczności tych nie sprawdza sąd w toku przyjmowania przedmiotu
do depozytu, poprzestając w tym względzie na twierdzeniach zawartych we wniosku
dłużnika (ż 1 rozp. depozytowego). Dłużnik chcąc się zabezpieczyć przed
ewentualnym późniejszym zarzutem wierzyciela, że nie zostały spełnione przesłanki
ważnego złożenia do depozytu sądowego, powinien ustalić to w odrębnym
postępowaniu spornym. Jednakże wydanie orzeczenia sądowego ustalającego
prawidłowość złożenia nie pozbawia dłużnika prawa odbioru świadczenia. Dlatego
trudno zgodzić się z poglądem, że orzeczenie takie powoduje wygaśnięcie
zobowiązania.

=854= Na dłużniku ciąży obowiązek niezwłocznego zawiadomienia na piśmie
wierzyciela o złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, chyba
że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 468 ż 1
KC). Jednakże niedopełnienie tego obowiązku nie uchybia ważności złożenia do
depozytu sądowego, lecz powoduje jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą
dłużnika (art. 468 ż 2 KC).





ż 30. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela


I. Uwagi ogólne

=855= Do zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania nawet bez
zaspokojenia wierzyciela należą:
1) zdarzenia wskazane w treści czynności prawnej - zwłaszcza zastrzeżenie
warunku rozwiązującego lub terminu końcowego;
2) upływ czasu, jeżeli ustawa wiąże z tym faktem wspomniany skutek prawny, a nie
poprzestaje tylko na ustanowieniu przedawnienia (por. art. 117 KC);
3) śmierć dłużnika lub wierzyciela, jeżeli zobowiązanie ma charakter ściśle
osobisty (por. np. art. 747, 748, 908, 445, 449 KC);
4) połączenie w jednej osobie praw wierzyciela i obowiązków dłużnika (tzw.
confusio), co ma miejsce na przykład wskutek dziedziczenia lub fuzji osób
prawnych; w takim przypadku dalsze trwanie zobowiązania z reguły nie ma już
sensu;
5) niemożliwość świadczenia;
6) rozwiązanie umowy przez sąd (art. 357 ż 1 KC).

Do tego samego rzędu zdarzeń należą także umowy:
1) zwolnienia z długu;
2) rozwiązania umowy.
Instytucje te wymagają jednak poniżej szczególnego rozważenia.




II. Zwolnienie z długu

=856= Wbrew sugestii płynącej z nazwy tej instytucji, zwolnienie z długu nie
zostało skonstruowane jako jednostronne oświadczenie woli wierzyciela, lecz jako
umowa wierzyciela z dłużnikiem. W myśl bowiem art. 508 KC oświadczenie
wierzyciela w tym względzie wymaga przyjęcia przez dłużnika. Dzięki takiej
konstrukcji ustawa zapewnia dłużnikowi udział również w takich czynnościach
prawnych, które prowadzą do korzystnych dla niego skutków prawnych. Jest nim
niewątpliwie wygaśnięcie zobowiązania (art. 508 KC), bez konieczności spełnienia
świadczenia lub jego surogatu.

=857= Umowa o zwolnienie z długu nie musi mieć charakteru nieodpłatnej
czynności prawnej. Strony mogą się również umówić, że zwolnienie z długu nastąpi
odpłatnie. Umowa ta nie wymaga zachowania formy szczególnej. Wywołuje ona
skutki na przyszłość (ex nunc).
Jako nieformalna może ona być dokonana także per facta concludentia.

Przykład: Na prośbę dłużnika o zwolnienie go z długu wierzyciel niszczy
dokument stwierdzający istnienie zobowiązania. Jest to czynność rozporządzająca i
kauzalna zarazem.




III. Rozwiązanie umowy

=858= Rozwiązanie umowy jest również umową (tzw. actus contrarius)
dochodzącą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dotychczasowych uczestni-
ków stosunku umownego. Jest ona dopuszczalna na zasadzie wolności umów.

=859= Jednakże w odróżnieniu od zwolnienia z długu skutki tej umowy
następują z reguły z mocą wsteczną (ex tunc).
W konsekwencji obie strony powinny zwrócić sobie to, co już świadczyły, przy
czym każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania (art. 497 i 496 KC).

Co do umownych stosunków trwałych jest to kwestia sporna. Raczej należy
opowiedzieć się za poglądem, że skutki te następuje na przyszłość (ex nunc).