Okładkę projektowa!
WST
P
ZENON JANUSZEWSKI
Weryfikacja nazewnictwa geograficznego
BOGUSA
AW R. ZAGÓRSKI
Redaktor techniczny
BARBARA LIG
ZA
Sztuka, którÄ… stworzyli starożytni Egipcjanie, jest dla nas zjawi­
skiem fascynujÄ…cym, wzbudzajÄ…cym podziw i powodujÄ…cym wzrusze­
nia estetyczne, lecz mimo to trudnym do zrozumienia i uderzajÄ…cym
obcoÅ›ciÄ…. Obcość tÄ™ spowodowaÅ‚a nie tylko przepaść czasu dzielÄ…ce­
go nas od chwil, gdy artyÅ›ci dziaÅ‚ajÄ…cy na dworach faraonów i w wiel­
kich świątyniach tworzyli swe dzieła. Główną przyczyną obcości, jest
charakter tej sztuki, zupełnie odmienny od tego, jaki przekazała nam
tradycja klasyczna, wedle której kształtowała się kultura artystyczna
Europy.
Odmienność zasad rzÄ…dzÄ…cych sztukÄ… egipskÄ… najjaskrawiej wy­
stępuje w dziedzinie płaskorzez
by i malarstwa. O ile Å‚atwiej nam jest
zrozumieć i zaakceptować sztywność i hieratyczność postaci wyobra­
żonych w rzez
bie pełnej - wszak chodzi tu jedynie o pewną manierę
przedstawiania postaci człowieka - o tyle świadome deformowanie
rzeczywistości, stanowiące stałą zasadę w przypadku odrzutowania
na płaszczyznę wizerunków przedmiotów trójwymiarowych, wymaga
specjalnego przygotowania widza. Bez zrozumienia podstaw takiego
ISBN 83-221-0038-4
sposobu obrazowania reliefy czy malowidła egipskie mogą zadziwiać
precyzją rysunku, trafnością gestu, urokiem niektórych detali, czy
harmonią kolorystyki, jednak jako całość pozostają niezrozumiałe.
Aby odczytać w pełni ich treść i poznać ich wartość artystyczną,
niezbÄ™dne jest przestudiowanie różnorodnych czynników, które wpÅ‚y­
nęły na ksztaÅ‚towanie siÄ™ zasad twórczoÅ›ci artystycznej w starożyt­
Copyright by Wydawnictwa Artystyczne i filmowe
Warszawa 1981
nym Egipcie. Poprzez dzieła, które przetrwały tysiąclecia, trzeba
5
wych o zapewnienie zmarÅ‚emu koniecznych do poÅ›miertnego byto­
zobaczyć artystę, działającego w określonych warunkach społecznych
wania ofiar z napojów i jadła oraz przedmiotów codziennego użytku,
i na zamówienie określonego odbiorcy.
widoczne jest już w Egipcie predynastycznym. DowodzÄ… tego przed­
Jednym z fenomenów sztuki egipskiej jest jej ciągłość i jednolitość
mioty wyposażenia grobowego, wkÅ‚adane w nadziei, że bÄ™dÄ… zmarÅ‚e­
stylu, trwającego ponad trzy tysiące lat. Nie znaczy to, że raz ustalony
mu potrzebne. Z biegiem czasu wierzenia i koncepcje dotyczące życia
sposób przedstawiania w ogóle nie ulegał przemianom; jednolitość
pośmiertnego ulegały zmianom, podstawowe jednak założenie, że
polega na tym, że na pierwszy rzut oka nawet laik rozpoznaje dzieła
człowiek po śmierci nie przestaje istnieć, trwało przez cały czas, aż do
egipskie od innych, tak są one charakterystyczne. Taką ciągłością nie
schyłku pogaństwa i rozpowszechniania się chrześcijaństwa nad
może sie poszczycić żadna z wielkich sztuk światowych. Żadna też nie
Nilem. Troska o jak najlepsze zabezpieczenie sobie i swoim bliskim
pozostawiÅ‚a po sobie tak wielkiej spuÅ›cizny w postaci dzieÅ‚, stworzo­
wolnego od trosk bytowania wiecznego przybierała rozmaite formy.
nych w najtrwalszym materiale - w kamieniu. Dzięki nim zaś, poznać
Jedną z nich stało się tworzenie podobizn zmarłego, umieszczanych
dziś możemy nie tylko sztukę dawnej cywilizacji, lecz także życie
w grobowcu, lub (od czasów Średniego Państwa) w świątyniach, aby
w dawnym Egipcie.
reprezentowały osobę sportretowaną, stanowiąc niejako jej zastępcze
Niemiecki egiptolog Hans Evers nazwaÅ‚ Egipt  paÅ„stwem z kamie­
ciało, siedzibę ka - niematerialnego sobowtóra człowieka. Związek
nia". Nazwa to niezwykle trafna - w tym właśnie materiale twórczość
pomiędzy ka, a posągiem zmarłego byłtaksilny,że wOkresie Póz
nym
artystyczna krainy nad Nilem znalazła swój najpełniejszy wyraz.
ka i portrety nazywano po prostu tym samym terminem.
Niezliczone kamienne budowle pokryte inskrypcjami, setki tysięcy
Według egipskich wierzeń, człowiek składał się z ciała, imienia,
posągów władców i ich urzędników, płaskorzez
by zdobiÄ…ce grobowce
cienia oraz kilku rodzajów elementów duchowych, niematerialnych,
i Å›wiÄ…tynie, wszystko to, dziÄ™ki trwaÅ‚oÅ›ci materiaÅ‚u, przetrwaÅ‚o tysiÄ…c­
które, z braku lepszego określenia, nazywamy duszami. Jedną z nich
lecia, stając się nośnikiem informacji i z
ródłem naszej wiedzy o historii
była ka - wymykająca się dokładnej definicji, związana zarówno
i kulturze starożytnego Egiptu. Wszelkie inne dzieła - wykonane
z siÅ‚ami twórczymi, jak i ożywczymi. Po Å›mierci, gdy czÅ‚owiek przecho­
z drewna, metali, czy innych surowców - stanowią jedynie niewielką
dziÅ‚ przeobrażenia spowodowane innym stanem istnienia, ka zwiÄ…za­
część ogólnej ilości zabytków. Nie jest to zresztą przypadkiem - sami
na była z ofiarami grobowymi, z odżywianiem zmarłego. Posągi, które
Egipcjanie, przykładając ogromną wagę do trwałości swych dzieł,
zastępowały ciało i gościły ka, były więc elementem niezbędnym dla
wybrali kamień jako materiał gwarantujący ich przetrwanie,
życia wiecznego. Pozbawiony ofiar zmarły Egipcjanin narażony był na
a w kształtowaniu go osiągnęli niezwykłą biegłość. Posągi i reliefy
głód i nÄ™dzÄ™ w zaÅ›wiatach. A pod pojÄ™ciem życia wiecznego Egipcja­
wykute nawet w najtwardszych z dostępnych w Egipcie skał-kwarcy-
nie rozumieli rzeczywiÅ›cie wieczność. StÄ…d tak wielka waga przykÅ‚ada­
tu, granitu, diorytu, porfiru, czy bazaltu-wykonano z tak drobiazgowÄ…
na do należytego wyposażenia zmarÅ‚ych: budowanie trwaÅ‚ego gro­
dokładnością, jak gdyby artysta modelował swe dzieło w miękkim,
bowca, gdzie liczne inskrypcje miały utrwalić imię i ziemskie godności
plastycznym surowcu, nie stawiajÄ…cym oporu prymitywnym narzÄ™­
właściciela, umieszczanie w kaplicy grobowej odpowiednich formuł
dziom z krzemienia i miedzi lub brązu, jakich aż do pierwszych wieków
i wyobrażeń zapewniających ciągłość zaopatrzenia, zabezpieczenie
naszej ery używali egipscy rzez
biarze. Aby zrozumieć na czym pole­
ciaÅ‚a przez mumifikacjÄ™ i przez stworzenie jego wizerunków w trwa­
gała i z czego się wywodziła troska o trwałość dzieł artystycznych,
łym materiale, złożenie w komorze grobowej wszelkich sprzętów
sięgnąć trzeba do egipskich wierzeń religijnych.
użytkowych, jakich zmarły mógł potrzebować, a także magicznych
Istnienie wiary w życie pozagrobowe, uwarunkowane troską ży-
7
6
Drugą podstawową cechą sztuki egipskiej jest jej organiczność.
figurek, mających go obsługiwać i za niego pracować. W grobie zaś,
Bystra obserwacja przyrody i form życia w kraju nad Nilem znajduje
który nosił nazwę  domu ka", przebywała również inna forma duszy,
odbicie w sztuce, w architekturze tak samo, jak w płaskorzez
bie,
zwana ba i wyobrażana jako ptak z ludzką głowa., opuszczająca ciało
rzez
bie, czy malarstwie. Ta sztuka jest tak silnie zwiÄ…zana z otaczajÄ…cÄ…
w momencie śmierci i spędzająca dni w Państwie Umarłych, a noce
naturÄ…, z ludz
mi i ich zajęciami oraz wierzeniami, że wszelkie jej
w  domu ka".
wytwory noszą piętno rodzimości, ich powstanie nie byłoby możliwe
CaÅ‚y ten kompleks wierzeÅ„, ulegajÄ…cych przeobrażeniom w po­
w innych warunkach.
szczególnych okresach historycznych, przedstawiono tu w wielkim
skrócie i uproszczeniu, dla uwypuklenia związku sztuki zwierzeniami
w życie pozagrobowe. Warto tu jeszcze dodać, że egipskie słowo
 rzez
biarz" oznacza:  ten, który utrzymuje przy życiu", co w świetle
powyższych wyjaśnień jasno określa rolę rzez
by w światopoglądzie
starożytnych Egipcjan.
Budowa wspaniaÅ‚ych, bogato dekorowanych Å›wiÄ…tyÅ„ ozdobio­
nych kolosalnymi posÄ…gami i obeliskami wiÄ…zaÅ‚a siÄ™ z innym zagad­
nieniem, z religią i koncepcją władzy. Na przestrzeni dziejów Egiptu
koncepcja ta ulegała zmianom: w najwcześniejszym okresie król po
prostu identyfikowany był z bóstwem, potem uważano go za syna
boga słońca - Re. Świątynie służyły podwójnemu celowi: gloryfikacji
bóstw i faraona, stanowiły widomy znak potęgi zarówno boskiej, jak
i królewskiej.
Starożytni Egipcjanie wypeÅ‚nili otaczajÄ…cy ich Å›wiat nadnaturalny­
mi i boskimi siłami rządzącymi przyrodą i ludz
mi. Funkcją religii było
ustalenie wzajemnych, korzystnych dla obu stron, stosunków pomiÄ™­
dzy ludz
mi a tymi siłami. Sztuka była narzędziem służącym celom
religijnym, a poprzez koncepcję boskości władzy i niezmienności
układów społecznych - służyła w niemniejszym stopniu propagandzie
paÅ„stwowej. W tych warunkach indywidualizm twórcy miaÅ‚ niewiel­
kie możliwoÅ›ci przejawienia siÄ™; kanony oparte na doktrynie regulo­
wały w znacznym stopniu twórczość artystyczną, zostawiając jedynie
bardzo wąski margines dla inwencji własnej. Jak trwałe i niezmienne
były te kanony świadczy fakt, że większość z nich stosowana była
w ciÄ…gu tysiÄ…cleci w niemal niezmienionej formie. Ta wÅ‚aÅ›nie nie­
zmienność reguł i przywiązanie do tradycji stanowi o specyfice
egipskiego stylu, jest w pewnym sensie jego siłą.
0
DOLINA NILU W STAROŻYTNOŚCI
Dla powstania cywilizacji egipskiej i dla jej charakteru, ogromnie
ważnym czynnikiem stało się geograficzne położenie kraju, jego
warunki geologiczne, hydrograficzne i klimatyczne.
Egipt poÅ‚ożony jest na pÅ‚ycie pochylonej lekko ku północy, zbudo­
wanej z magmowych i metamorficznych skał, na których leżą warstwy
piaskowca; ten z kolei pokrywają starsze i młodsze wapienie oraz inne
skały osadowe. W okresie eocenu obszar ten stanowił dno wielkiej
zatoki Morza Åšródziemnego, obejmujÄ…cej północno-wschodniÄ… Afry­
kę i sięgającej aż do 23 równoleżnika. W końcu eocenu dno zatoki
zaczęło podnosić się od południa, a wynurzające się z wody obszary
rozmywane były przez potężne rzeki powstałe na skutek silnych
opadów. Gdy płyta przestała się podnosić, w końcu okresu miocenu,
brzeg morski znajdowaÅ‚ siÄ™ na wysokoÅ›ci dzisiejszego Kairu. Olbrzy­
mia rzeka - Pranil - zaczęła żłobić dolinę w epoce miocenu, lecz
główną pracę wykonała w deszczowym okresie przypadającym na
póz
ny miocen i wczesny pliocen. Następnie dno doliny, sięgające
500 m gÅ‚Ä™bokoÅ›ci, stopniowo zaczęło siÄ™ podnosić na skutek osadza­
nia przez rzekÄ™ cięższych materiałów niesionych z wodÄ…, a jednoczeÅ›­
nie u ujścia zaczęła z nich powstawać Delta.
Poważne ruchy tektoniczne oraz połączenie się systemu wodnego
Wyżyny AbisyÅ„skiej z Nilem, co nastÄ…piÅ‚o prawdopodobnie na przeÅ‚o­
mie dolnego, i środkowego plejstocenu, spowodowało nową fazę
1. Mapa Egiptu.
w geologicznych dziejach Egiptu. Zamiast grubszego żwiru i piasku, w pobliżu miejscowości Tura i Al-Masara, nosiły w starożytności
pochodzącego z rozmywanej dotychczas Nubii, rzeka zaczęła nieść nazwę Krainy Ajan. Wspominana jest ona w wielu inskrypcjach,
z wodą delikatne osady z wyżyny wschodnio-afrykańskiej. Z nich podkreślających zalety budulca użytego dla wzniesienia wspaniałej
składa się urodzajna gleba egipska, zalegająca 20 metrową warstwą świątyni. Nazwę  kamień z Ajan" stosowano nie tylko dla wapienia
dno doliny. Rozwój sedymentacji osadów nilowych i zmiany klimaty­ rzeczywiÅ›cie pochodzÄ…cego z tamtejszych złóż, czÄ™sto okreÅ›lano niÄ…
czne, jakie zachodziły w dolinie Nilu, dość dobrze zostały zbadane dla zwykły wapień z lokalnego kamieniołomu, podnosząc w ten sposób
okresu ostatnich 25 tysięcy lat. Zasadnicza budowa Delty zakończyła rangę budowli.
się w póz
nym paleolicie, a przez następne okresy zmianom podlegała
Piaskowce wyłamywano w pasie pomiędzy Dżabal as-Silsila i Asu-
jedynie jej powierzchnia, stale okrywana nowym płaszczem osadów.
anem. Najpiękniejsze granity, zarówno o barwie szarej, jak i różowej,
Obecnie obejmuje ona 2/3 caÅ‚kowitego areaÅ‚u egipskiej ziemi upraw­
łamano w ogromnych kamieniołomach w pobliżu Asuanu. Kwarcytu
nej, podczas gdy 1/3 stanowi wąski pas w bezpośredniej bliskości
- najtwardszego z kamieni obrabianych w starożytnym Egipcie -
Nilu, rozciÄ…gajÄ…cy siÄ™ od Kairu do Asuanu.
dostarczaÅ‚ Al-Dżabal al-Ahmar (Czerwona Góra) w pobliżu dzisiejsze­
go Kairu. Inne kamienie, jak na przykład szarogłaz, stosowany bardzo
Skutkiem procesu stopniowego wynurzania siÄ™ z morza obszaru
często w rzez
bie, transportowano ze złóż na Pustyni Wschodniej,
Egiptu i jego erozji, jest układ warstw geologicznych, wyraz
nie wido­
pomiÄ™dzy dzisiejszym miastem Kina a wybrzeżem Morza Czerwone­
czny przy posuwaniu się z północy na południe: od okolic Kairu
go, zaś egipski alabaster (czyli kalcyt) sprowadzano z miejscowości
poprzez część środkowego Egiptu rozciągają się najmłodsze skały
Hat Nub w Å›rodkowym Egipcie, a także z kilku jeszcze innych kamie­
osadowe, kryjące starsze, wapienne dno eoceńskiego morza. Te zaś,
niołomów. Tak więc wszelkie rodzaje skał nadających się do obróbki
przez erozjÄ™ pozbawione pokrywy, stanowiÄ… o budowie powierzchni
występowały w Egipcie w obfitości, najczęściej w bezpośrednim
na obszarze pomiędzy Asjut i Luksorem. Dalej, aż do okolic Asuanu
sąsiedztwie doliny Nilu, co znacznie ułatwiało transport.
panujÄ… piaskowce, ustÄ™pujÄ…ce magmowym i metamorficznym ska­
łom, niegdyś ukrytym pod młodszymi nawarstwieniami, a obecnie
Starożytny Egipt zajmował obszar zbliżony do tego, jaki zajmuje
eksponowanymi na powierzchni. Jeszcze dalej na południe warstwy
obecna Arabska Republika Egiptu. Od północy granicę stanowiło
piaskowca i skał magmowych przeplatają się nawzajem wielokrotnie.
Morze Śródziemne, od wschodu - Morze Czerwone, od zachodu -
Wszystkie te skały są łatwo dostępne w pobliżu doliny Nilu, stanowiąc
Pustynia Libijska, będąca najbardziej na wschód wysuniętą częścią
podłoże pustyń ją okalających. Wzdłuż zaś doliny, z obu jej stron,
Sahary, od południa - granica początkowo ustalona była na pierwszej
ciągną się pasma górskie poprzerzynane dolinami wyschniętych
katarakcie nilowej, a następnie - na skutek podbojów dokonywanych
potoków. Stamtąd też głównie czerpali Egipcjanie kamień, zarówno
przez władców egipskich w Nubii, czyli krainie rozciągającej się za
do celów budowlanych, jak i dla obróbki rzez
biarskiej.
pierwszą kataraktą - granicę tę przesuwano aż po czwartą kataraktę.
Obszar Egiptu stanowił pomost pomiędzy Azją i resztą Afryki, lecz
Wapień wydobywano wszędzie, gdzie istniało zapotrzebowanie
jego poÅ‚ożenie, a przede wszystkim ochrona, jakÄ… zapewniaÅ‚y otacza­
na ten materiał. Jak wyżej opowiedziano, warstwy różnych jego
jące go morza i pustynie, spowodowały względną izolację tego
gatunków zalegajÄ… caÅ‚y obszar od Kairu po Dżabal as-Silsila w Gór­
terenu, tak Å‚atwego do obrony przed ewentualnymi najez
dz
cami.
nym Egipcie. Szczególnie piękny biały wapień wyłamywano na
Urodzajność gleby w dolinie Nilu i doskonaÅ‚e pastwiska Delty niejed­
wschodnim brzegu Nilu, w skaÅ‚ach masywu górskiego rozciÄ…gajÄ…ce­
nokrotnie przyciągały migrujące plemiona azjatyckie i libijskie. Jed-
go się naprzeciw królewskiej nekropoli w Sakkara. Kamieniołomy te,
13
12
Do tego stopnia doskonały, że w Egipcie w ogóle nie budowano dróg
nak Egipt dość łatwo mógł się przed nimi obronić, zachowując nie
lądowych. Rzeka i sieć kanałów stanowiły najdogodniejsze trasy
tylko integralność swego państwa, ale okresowo podbijając terytoria
komunikacyjne. Jedynymi drogami, jakie kiedykolwiek powstały nad
sąsiednie. Z wyjątkiem stosunkowo krótkiego okresu panowania
Nilem, były aleje procesyjne, prowadzące od przystani do świątyń lub
Hyksosów, którzy opanowali Deltę i część środkowego Egiptu w XVII
zespołów grobowych. Oczywiście istniały także szlaki przez pustynie,
wieku p.n.e., aż do pierwszych wieków I tysiąclecia p.n.e. nikomu nie
od oaz, czy kopalni, do doliny Nilu. W obrębie zaś doliny doskonałymi
udało się zawładnąć Egiptem.
drogami były groble, którvch tak wiele wzniesiono dla nawadniania
Życie w Egipcie skupia się - dziś tak samo, jak i w starożytności -
ziem uprawnych.
wzdłuż wąskiej doliny Nilu i w jego Delcie, co razem stanowi 3,5%
terytorium kraju. Dolina, na południu szeroka zaledwie 1-3 km, osiąga
Podstawowym jednak Å›rodkiem transportu byÅ‚y Å‚odzie, barki i wiÄ™­
w środkowym Egipcie około 20 km szerokości. Obszary uprawne
ksze statki, napÄ™dzane wiosÅ‚ami, lub żaglami. W Å›wiadomoÅ›ci Egip­
ciągną się wzdłuż obu brzegów rzeki. Na północ od Kairu znajduje się
cjan żegluga tak silnie była związana z pojęciem zmiany miejsca
Delta - trójkątny obszar o powierzchni około 22 tysięcy km2, przez
pobytu, że zamiast mówić  udać siÄ™ na poÅ‚udnie" - mówiono  żeglo­
który płyną dwa ramiona Nilu, a w starożytności było ich aż siedem.
wać pod prąd". Taką zresztą żeglugę ułatwiały wiatry, najczęściej
Resztę obszaru państwa zajmują pustynie, od zachodu Libijska, a od
wiejące z północy. W dół rzeki, z prądem, żegluga była znacznie
wschodu - pomiędzy Nilem a Morzem Czerwonym - Pustynia
Å‚atwiejsza i  spÅ‚ywanie z prÄ…dem", czyli podróż na północ, nie wyma­
Wschodnia. O ile na Pustyni Wschodniej obecnie nie istniejÄ… warunki
gała pracy wioślarzy. Nawet najcięższe ładunki ważące po kilkasetton
do życia, to na Libijskiej, w tak zwanej Wielkiej Depresji ciągnącej się
- jak wielkie ciosy granitu z Asuanu potrzebne do wystroju budowli
wzdłuż doliny Nilu w odległości około 200 km na zachód, istnieje pas
w Dolnym Egipcie, czy obeliski - spławiano w dół rzeki na specjalnych
oaz, z których najważniejszymi są Charga (Al-Charidża), Ad-Dachila,
barkach transportowych.
Al-Bahrijja, Al-Farafira, oraz na północy Siwa. Znacznie bliżej, o nie­
Na wzór ziemskiego sposobu podróżowania - żeglowania, wyo­
spełna 80 km na południowy-zachód od Kairu znajduje się depresja
brażano sobie także sposób poruszania się bóstw. Barką podróżował
Fajum zjeziorem nawadnianym przez odnogÄ™ Nilu,zwanÄ… Bahr Jusuf.
po niebie bóg słońca Re, barki używał Ozyrys w swym podziemnym
Państwie Umarłych. Niezliczone wizerunki łodzi i statków widnieją na
Depresja fajumska, po dokonaniu przez władców XII dynastii
płaskorzez
bach egipskich, wszędzie tam, gdzie chodziło o wyrażenie
ogromnych prac melioracyjnych, stała się jednym z najbogatszych
idei ruchu, zmiany miejsca pobytu. OczywiÅ›cie, wiele tych przedsta­
rejonów rolniczych państwa.
wieÅ„ ukazuje wydarzenia rzeczywiste-jak transport budulca, wypra­
Nil na terytorium egipskim nie ma żadnych dopływów. Jest
wy handlowe, pielgrzymki czy wreszcie pogrzeby, które również nie
spławny od Asuanu aż do ujść, zaś w starożytności przeszkodę
mogły się obyć bez flotylli łodzi i stateczków, przewożących zarówno
w żegludze na południe stanowiły katarakty -skalne bariery biegnące
trumnÄ™, jak i uczestników ceremonii na drugÄ… stronÄ™ Nilu, na cmen­
w poprzek doliny i powodujÄ…ce zwężenie koryta. Przez progi I katarak­
tarz.
ty przekuto zresztą już w czasach XII dynastii kanał, ułatwiający
żeglugę; przedtem, a również i potem, w okresach, gdy kamienie
Skąd wzięła się ludność zamieszkująca żyzną doNnę i Deltę Nilu,
naniesione przez wodę zatykały ten kanał czyniąc go niezdatnym do
i jak doszło do rozwoju wielkiej cywilizacji tego terenu? Problemy te są
użytku, statki przeciągano brzegiem, omijając przeszkodę.
wciąż jeszcze przedmiotem intensywnych badań i kontrowersji wśród
Nil stanowił więc doskonały szlak komunikacyjny i transportowy. uczonych. Ostatnie dziesiątki lat przyniosły wiele materiałów dotyczą-
74 75
cych najwcześniejszego okresu pradziejów Egiptu. Do przeszłości
dogodne warunki komunikacyjne, a ta z kolei przyczyniała się do
należy już czas, gdy nawet poważni uczeni stwierdzali, że w dolinie
wymiany doświadczeń i dóbr materialnych. Co zresztą najważniejsze,
Nilu brak jest Å›ladów dziaÅ‚alnoÅ›ci czÅ‚owieka z epoki paleolitu, a pod­
przy braku opadów uprawa roli wymagała nawadniania pól wodą
stawy rozwoju państwa faraonów stworzyła grupa najez
dz
ców ze
doprowadzaną z rzeki. Budowa urządzeń irygacyjnych - kanałów,
Wschodu, zwana  rasÄ… dynastycznÄ…". MiÄ™dzy innymi dziÄ™ki bada­
tam, zbiorników - odbywała się wielkim nakładem pracy, i to pracy
niom uczonych polskich, udało się wyświetlić w ogólnych zarysach
zbiorowej. Siły jednostki były tutaj zbyt nikłe. Zapewnienie stałych
dzieje najstarszego osadnictwa nad Nilem i w oazach, a ma ono
plonów uzależnione było od irygacji terenów rolnych, a konieczność
imponujÄ…cÄ… historiÄ™, siÄ™gajÄ…cÄ… wczesnego plejstocenu. Åšlady dziaÅ‚al­
budowy urzÄ…dzeÅ„ nawadniajÄ…cych stanowiÅ‚a silny bodziec do współ­
ności grup ludzkich, należących do kultur abwilskiej i aszelskiej zalicza
pracy ze sobÄ… jednostek i grup ludzkich. W spoÅ‚eczeÅ„stwach rolni­
się do najstarszych. Póz
niej, około 40 tysięcy lat p.n.e. w Górnym
czych, których byt oparty był na sztucznie nawadnianych terenach
Egipcie i Nubii, a także w Fajum i oazie Charga rozwijały się kultury,
uprawnych, pierwszym obowiązkiem było kopanie i utrzymywanie
posługujące się narzędziami kamiennymi wykonanymi technikami
kanałów. W stosunku do niesfornych członków tych społeczeństw
lewaluaską i mustierską. Dla póz
niejszego rozwoju cywilizacji egip­
najgorszÄ… karÄ™ stanowiÅ‚o odciÄ™cie wody lub wygnanie z nawodnione­
skiej najważniejsze jednak są czasy IV tysiąclecia p.n.e., okres predy-
go terenu, czego tragiczne skutki powodowały wzmocnienie się
nastyczny, kiedy to w Fajum i dolinie Nilu istniały już wioski rolników,
dyscypliny społecznej. W miarę wzrostu populacji i zajmowania pod
rybaków i myÅ›liwych. W drugiej poÅ‚owie trwania tego okresu powsta­
uprawę nowych terenów, naczelnym zadaniem była współpraca nad
ły pierwsze organizacje państwowe, a koniec okresowi przyniosło
rozszerzeniem sieci kanałów, budową tam i zapór, oraz utrzymywanie
zjednoczenie królestw Górnego i Dolnego Egiptu, w jedno, centralnie
ich w stanie używalnoÅ›ci. Budowa zaÅ›, nawet stosunkowo niewielkie­
rządzone państwo.
go systemu irygacyjnego, wymagała tak ogromnego nakładu pracy,
że dostarczanie koniecznej siły roboczej organizowane musiało być
Zanim do tego jednak doszło, niezbędne było zorganizowanie się
w sposób scentralizowany. Stąd warunki rolnictwa opartego na
luz
nych początkowo grup ludzkich w coraz to większe społeczności,
irygacji szybszÄ… drogÄ… wiodÅ‚y do powstania organizmów paÅ„stwo­
wyodrębnienie się klas społecznych, rozwinięcie handlu i rzemiosła.
wych niż w przypadku wojujących stale ze sobą o urodzajną ziemię
W klimacie egipskim, charakteryzującym się prawie całkowitym
grup neolitycznych rolników europejskich.
brakiem opadów, podstawowym z
ródłem wody, koniecznej dla
upraw, był Nil. O ile bowiem w Delcie zdarzały się deszcze, to im dalej
Trafnie scharakteryzowaÅ‚ to George Thomson, znany uczony an­
na południe, tym było ich mniej i stanowiły rzadkie zjawisko. O jego
gielski:  Pod wzglÄ™dem ekonomicznym wÅ‚adza królewska jest wyra­
wyjÄ…tkowoÅ›ci Å›wiadczyć może jeden z paragrafów  pragmatyki sÅ‚uż­
zem faktu, że nawadnianie na wielkÄ… skalÄ™ zależy od istnienia scentra­
bowej" wezyrów Nowego Państwa, gdzie specjalnie zaznaczono, że
lizowanej władzy; ideologicznie koncepcja władzy królewskiej wyraża
wezyrowi meldować należy o każdym deszczu.
w nowych warunkach zawisłość jednostki od społeczności".*
Wszystkie wielkie cywilizacje starożytnego Wschodu rozwinęły się
Z punktu widzenia póz
niejszych osiągnięć cywilizacji egipskiej,
w podobnych warunkach hydrologicznych i klimatycznych: powsta­
konieczność współpracy i automatycznie niejako postÄ™pujÄ…ca organi­
wały one w strefie gorącej, o niedostatecznej ilości opadów, a regułą
zacja społeczna stanowi element niezwykle ważny. Dzięki niej doszło
było łączenie się we współpracujące ze sobą organizmy społeczne
grup ludzkich zamieszkujących brzegi wielkich rzek. Rzeki te stwarzały
* G. Thomson Pierwsi filozofowie. Warszawa 1966, s. 90.
16
2 - Sztuka egipska 77
już tak wczeÅ›nie do powstania organizmu paÅ„stwowego, a jednoczeÅ›­
nie póz
niej, niż w innych krajach Bliskiego Wschodu. Być może
nie ta wÅ‚aÅ›nie organizacja i dyscyplina spoÅ‚eczna umożliwiÅ‚y powsta­
jednak, że przyczyną zapóz
nienia była tradycyjna, swoista niechęć do
nie ogromnych, monumentalnych dzieł architektury.
przyjmowania nowinek, jaką można w Egipcie zaobserwować w wielu
PodstawÄ… bytu starożytnych Egipcjan byÅ‚o rolnictwo, które, w po­ dziedzinach: izolowany kraj, broniÄ…cy swego odosobnienia, niechÄ™t­
równaniu do innych krajów o paralelnie rozwijających się kulturach, nie wprowadzał zmiany, zadowalając się kontynuowaniem dawno
miało szczególnie korzystne warunki rozwoju. Coroczne, regularne wprowadzonych, wypróbowanych metod i form. Dopiero w półtora
wylewy Nilu pozostawiały na całym obszarze doliny i Delty nie tylko tysiąca lat od zjednoczenia Egiptu, w okresie Nowego Państwa,
wilgoć, sztucznie zatrzymywanÄ… przez wybudowane groble, lecz także w czasach wielkiej ekspansji militarnej na Wschód i bliższego zetkniÄ™­
osadzoną warstewkę użyz
niającego mułu, dzięki któremu gleba nie cia się z osiągnięciami obcych, fala innowacji i zapożyczeń dotarła nad
ulegaÅ‚a wyjaÅ‚owieniu i nie wymagaÅ‚a nawożenia. Uprawiano jÄ™cz­ Nil.
mień, proso i pszenicę, w ogrodach sadzono ogórki, sałatę, groch
Wspomniano już wyżej, że sprawa pierwotnej ludności Egiptu jest
i inne warzywa, płody rolne uzupełniane były przez drzewa owocowe
nadal kontrowersyjna. Ludność zamieszkująca Egipt w okresie IV
z palmÄ… daktylowÄ… na czele. Na pastwiskach Delty wypasano stada
tysiąclecia należała prawdopodobnie do białej odmiany rasowej
bydła, jeziora i Nil dostarczały obfitości ryb, a zarośla bagienne
i nawet na poÅ‚udniu przymieszka ras odmiany czarnej nie przekra­
w Delcie i Fajum stanowiły teren polowań na ptactwo wodne. Pod
czała 13%. Najliczniejszymi elementami rasowymi wciągu ostatnich
wzglÄ™dem żywnoÅ›ciowym Egipt byÅ‚ wiÄ™c caÅ‚kowicie samowystar­
7 tysięcy lat są: berberyjski, śródziemnomorski i orientalny. Na
czalny.
początku IV tysiąclecia musiała nastąpić migracja ludów prachamic-
2 bogactw naturalnych, poza wspomnianymi wyżej odmianami kich, które wkroczyły do Egiptu od południa, przedostając się do Afryki
kamienia budowlanego i rzez
biarskiego, w pustyniach należących do przez cieśninę Bab al-Mandab. Przez Morze Czerwone i Wadi al-Ham-
Egiptu znajdowaÅ‚o siÄ™ zÅ‚oto, kamienie półszlachetne, aÅ‚unit, na Synaju mamat, natomiast wkroczyÅ‚y do Egiptu ludy semickie, przybyÅ‚e z Pół­
miedz
, a w obrÄ™bie Delty i w niektórych miejscowoÅ›ciach Górnego wyspu Arabskiego, a przez Synaj stopniowo przedostawaÅ‚y siÄ™ ele­
Egiptu eksploatowano złoża natrytu. menty krótkogłowe armenoidalne i laponoidalne. Na długo przed
okresem dynastycznym z południa przybywały ludy buszmenoidalne
Z koniecznych dla gospodarki surowców najbardziej dotkliwie
i pigmejskie, które mieszały się z nielicznymi wówczas, osiadłymi
odczuwany był brak dobrej jakości drewna. Użytkowano wprawdzie
w Górnym Egipcie grupami ludności prakhoisańskiej.
niektóre gatunki lokalne, jak akacjÄ™, sykomorÄ™, tamaryszek, czy pal­
mę, jednak zarówno do celów budowlanych, jak w meblarstwie czy
Populację Egiptu predynastycznego stanowiły zatem grupy ściśle
szkutnictwie niezbÄ™dne byÅ‚y lepsze gatunki, które importowano prze­
związane z populacjami zachodniej i południowej Azji, przybywające
de wszystkim z gór Libanu, a także z południowego Sudanu i Afryki
nad Nil stopniowo w ciągu dłuższego okresu. Trudno jest wśród nich
Wschodniej.
wyodrÄ™bnić  rasÄ™ dynastycznÄ…" której Egipt, wedle niektórych bada­
Drugi surowiec, którego brak było w Egipcie, to cyna. Jak wskazują czy, zawdzięczać miał rozwój swej cywilizacji.
wyniki badań, w samym Egipcie nigdy nie dokonywano stopu miedzi
Właściwa historia Egiptu rozpoczyna się z chwilą zjednoczenia
z cyną, aby uzyskać brąz, lecz importowano gotowy stop. Zapewne to
dwóch paÅ„stw - Egiptu Górnego i Egiptu Dolnego w jeden scentrali­
właśnie było przyczyną wielkiego zapóz
nienia technologicznego
zowany organizm. Doszło do tego około roku 3100 p.n.e., a pierwszym
Egiptu w stosowaniu brązu, który upowszechnił się nad Nilem znacz-
władcą był król Narmer, czy Menes, jak nazywa go Manethon. Perio-
18
19
ry hellenistycznej, i miejscowa wytwórczość artystyczna zaczęła ule­
dyzacja dziejów Egiptu i podział ich na okresy panowania 30 dynastii
gać coraz to większemu ograniczeniu. Silne tradycje sztuki faraoń-
jest właśnie dziełem Manethona, egipskiego kapłana, który w III wieku
skiej, w niektórych dziedzinach popieranej przez obcych władców,
p.n.e. spisał po grecku historię swego kraju. Do tych trzydziestu
trwały i manifestowały się jeszcze do pierwszych wieków naszej ery,
dynastii dodaje siÄ™ jeszcze jednÄ… - obejmujÄ…cÄ… II panowanie perskie,
po czym nastÄ…piÅ‚ niemal caÅ‚kowity ich zanik, przyspieszony rozpo­
poprzedzajÄ…ce zdobycie Egiptu przez Aleksandra Wielkiego.
wszechnianiem się chrześcijaństwa. Ostatni już rozkwit sztuki, bardzo
Nie wszystkie okresy dziejów Egiptu są jednakowo dla nas ważne:
niewiele mającej wspólnego z tradycją, nastąpił w Okresie Bizantyj-
czasy rozkwitu i wzmożonej działalności - zarówno w dziedzinie
sko-Koptyjskim. Rozwijała się ona jeszcze przez kilka wieków po
politycznej, jak gospodarczej i artystycznej - przedzielone sÄ… okre­
podboju arabskim, dopóki nie stopiła się całkowicie z panującym
sami upadku i stagnacji. A oto najważniejsze z nich:
stylem sztuki islamu.
RozpoczynajÄ…c wiÄ™c rozważania od pierwszych dzieÅ‚ sztuki i rze­
Okres Archaiczny (zwany również Tynickim) - panowanie I-II
miosła artystycznego, jakie powstały w Egipcie na początku okresu
dynastii -
predynastycznego, u schyłku V tysiąclecia p.n.e., mamy przed sobą
około 3100-2686 p.n.e.
długą podróż w czasie, obejmującą niemal sześć tysięcy lat.
Stare Państwo - panowanie lll-VI dynastii -
około 2686-2181 p.n.e.
Średnie Państwo - panowanie XI XII dynastii -
około 2133-1786 p.n.e.
Nowe Państwo - panowanie XVIII-XX dynastii -
około 1567-1085 p.n.e.
Okres Póz
ny - panowanie XXV-XXX dynastii -
około 750-343 p.n.e.
Okres Ptolemejski - panowanie greckiej dynastii Lagidów -
304-30 p.n.e.
Okres Rzymski - włączenie Egiptu do cesarstwa rzymskiego -
30 p.n.e. -395 n.e.
Okres Bizantyjsko-Koptyjski - Egipt prowincjÄ… cesarstwa bizantyj­
skiego - 395-640
najazd arabski - 640
Pierwszych pięć okresów - od zjednoczenia państwa aż do trwałej
utraty niepodległości, czyli do schyłku Okresu Póz
nego - nosi ogólną
nazwÄ™ Egiptu dynastycznego i w sztuce charakteryzuje siÄ™ rozwojem
jednolitego, czysto egipskiego stylu. Wraz z podbojem dokonanym
przez Aleksandra Wielkiego państwo faraonów weszło worbitę kultu-
20