IV tysiąclecie p.n.e., noszące nazwę ogólną Okresu Predynastycz-
ZANIM POWSTAA
Y PIRAMIDY
nego, podzielono na dwa podokresy, od górnoegipskiej miejscowości
nazwane Nagada I i Nagada II. Niektórzy badacze dodawali jeszcze
podokres - Nagada III, ostatnio istnieje tendencja do upraszczania
chronologii tych czasów. Znaleziska z cmentarzysk pochodzących
z okresu Nagada I dostarczyÅ‚y ogromnej iloÅ›ci zdobionych przedmio­
tów - przede wszystkim naczyń z gliny i kamienia.
Jest rzeczą niesłychanie interesującą, że wcześni mieszkańcy
doliny Nilu, obok naczyÅ„ ceramicznych zdobionych rytem o moty­
wach geometrycznych, napuszczanym białą glinką, zaczęli wytwarzać
W ciągu V i IV tysiąclecia p.n.e. dokonało się w Egipcie przejście od
w dużych ilościach wazy z najtwardszych kamieni-przede wszystkim
myśliwstwa i rybołówstwa do gospodarki rolniczo-hodowlanej; pod
bazaltu, o rozmiarach sięgających pół metra wysokości. Naczynia te,
koniec tego okresu wprowadzono już system nawadniania, umożli­
o doskonale wypolerowanych Å›ciankach i precyzyjnie wymodelowa­
wiający uzyskiwanie obfitych plonów. Najstarsze osiedla i ślady
nych ksztaÅ‚tach, byÅ‚y niewÄ…tpliwie wyrobami luksusowymi, wymaga­
osadnictwa, jakie dotychczas odkryto, datowane sÄ… na schyÅ‚ek V ty­
jącymi wielkiego nakładu pracy wyspecjalizowanych wytwórców.
siÄ…clecia. PierwszÄ…, która zaczęła wytwarzać obiekty sztuki-a przynaj­
Rzez
bÄ™ tych czasów reprezentujÄ… terakotowe figurki kobiet, o cha­
mniej takie, które dziś określa się tym mianem - była kultura zwana
rakterystycznych, maleńkich, jakby ptasich głowach, mające spiczaste
Badari (nazwa nadana od miejscowości, gdzie dokonano pierwszych
piersi i rozłożyste biodra. Najstarsze z tych idoli datowane są na okres
znalezisk zabytków). Ludność, ogólnie objÄ™ta nazwÄ… tej kultury, za­
kultury Badari. Nieco póz
niej pojawiajÄ… siÄ™ rzez
bione w kości, zębach
mieszkiwaÅ‚a Åšrodkowy i Górny Egipt okoÅ‚o roku 4000 p.n.e. i posÅ‚ugi­
hipopotamów i ciosach słoniowych idole męskie. Ich wydłużony,
waÅ‚a siÄ™ przedmiotami nierównie bardziej luksusowymi, niż im współ­
stożkowaty kształt wskazuje na linię rozwojową, wywodzącą się
cześni sąsiedzi należący do tak zwanej grupy fajumskiej. W grobach,
z modelowania ich w ciosie sÅ‚oniowym, któremu nadawano podo­
na rozległych cmentarzyskach kultury Badari, znaleziono pierwsze
bieństwo do postaci ludzkiej przez niewielkie nacięcia powierzchni.
idole - figurki ludzkie wykonane z gliny, posążki zwierząt, grzebienie
Wkrótce zaczęto rzez
bić podobne figurki brodatych mężczyzn i w ka­
z kości zdobione sylwetkowo wyciętymi główkami ptaków i zwierząt,
mieniu, a właściwości tego materiału wpłynęły na pewną modyfikację
a także pierwsze wyroby z miedzi, jeszcze wówczas kutej na zimno,
sylwetki: gÅ‚owy wyodrÄ™bniano od ramion, a prócz zagÅ‚Ä™bieÅ„ wyobra­
w postaci szpil z dekoracyjnie zwiniętymi główkami. Lepione ręcznie
żających oczy, rzez
biono nosy i uszy. NajwiÄ™kszy z wówczas wykona­
naczynia z gliny o doskonale wypolerowanej powierzchni zdobiono
nych posążków osiąga wysokość pół metra.
przez zanurzanie w roztworze czerwonej ochry, co nadawało ich
Innym rodzajem rzez
by są niewielkie kościane figurki zwierząt,
brzuścom piękny czerwony kolor, a celowe zadymianie zaczerniało ich
zdobiące dekoracyjne szpile i grzebienie do włosów. Widoczna jest
wylewy. Czasami na tak ozdobionym naczyniu ryto przedstawienia
w nich doskonaÅ‚a charakterystyka przedstawianego zwierzÄ™cia i zna­
stylizowanej sylwetki ptaka, lub innego zwierzÄ™cia. Tego typu naczy­
cznie większa swoboda i inwencja twórcza, niż w przypadku nader
nia wyrabiane były jeszcze przez długi czas; spotyka się je jeszcze
schematycznych idoli.
w Nubii niemal dwa i pół tysiąca lat póz
niej.
PÅ‚askorzez
bÄ™ okresu Nagada I reprezentujÄ… paletki do rozcierania
22
23
farb lub szminek. Większość odnalezionych paletek, wykonanych
z szarogłazu, ma formę rombu, niektórym jednak nadano formy
zaczerpnięte z miejscowej fauny. Największa, trudność ówczesnym
rzez
biarzom sprawiaÅ‚o odtworzenie ksztaÅ‚tu sylwetek ssaków, najlep­
sze wyniki osiÄ…gali w wizerunkach ryb. Czasem dolna strona paletki
jest tylko wypolerowana, czasem zaÅ› zdobi jÄ… wyryty rysunek wewnÄ™­
trzny - najwczeÅ›niejszy egipski relief. Oczy zwierzÄ…t byÅ‚y inkrustowa­
ne białym kamieniem lub kawałkiem muszli czy kości.
Okres Nagada lI, który rozpoczął się około roku 3500 p.n.e.,
charakteryzował się dynamicznym rozwojem niemal we wszystkich
dziedzinach. Jak się przypuszcza, wprowadzono wówczas system
sztucznego nawadniania w rolnictwie, w produkcji narzędzi zaczęto
stosować odlewy z miedzi. Obok wyrabianych już wczeÅ›niej glazuro­
wanych paciorków ze steatytu pojawiajÄ… siÄ™ wówczas pierwsze na­
czynka z egipskiego fajansu, pokrytego błękitną glazurą. Rozwija się
płaskorzez
ba i malarstwo.
Dekoracja malowanej ceramiki ulega zmianie stylu: naczynia
pokrywano angobą z delikatnej, żółtaworóżowawej glinki i malowano
ciemnoczerwoną farbą. Obok charakterystycznych wzorów z falistych
linii i spirali typowe stają się przedstawienia długich łodzi o wielu
wiosłach i charakterystycznych kabinach, ozdobionych symbolami
roÅ›lin i zwierzÄ…t; spotykane sÄ… także sceny figuralne. Malarze dekoru­
jÄ…cy naczynia nie troszczyli siÄ™ o logikÄ™: palmy wyrastajÄ… z Å‚odzi,
nierzadko gazela skacze po dachu kabiny. Repertuar przedstawień jest
jednak dość ograniczony i często powielany.
Nadal wyrabiano naczynia kamienne, lecz z biegiem czasu ograni­
czono różnorodność ich form, która największa była w połowie IV
tysiąclecia. Natomiast zaczęto używać nowych rodzajów kamieni,
uzyskując efekty artystyczne przez świadome dobieranie szczególnie
pięknie zabarwionych odmian serpentynu, brekcji i wapienia.
Pod koniec okresu Nagada II zaÅ›wiadczone jest istnienie malars­
twa ściennego. Pomijając niewielkie fragmenty tynków znalezionych
w Armant, pierwsze wielkie malowidło ścienne odkryto w grobowcu
w Hierakonpolis. W dość chaotycznym układzie przedstawiono w nim
2. Idol kobiecy, okres Nagada I 3. Idol męski, okres Nagada I
25
rzez
bienia posążków zwierzÄ…t w kamieniu również wykazujÄ… prymity­
wizm i dość niski poziom umiejętności warsztatowych.
Na poczÄ…tku okresu Nagada II do dotychczasowego repertuaru
form paletek z szarogłazu dochodzą dwie nowe: o kształcie owalnym,
u góry mające czasem wyrzez
bione głowy ptaków przedzielone grze-
bieniowatymi wystÄ™pami, oraz maÅ‚e paletki w ksztaÅ‚cie litery V z wy­
stÄ™pem opatrzonym otworkiem do zawieszania umieszczonym po­
między ramionami, niewątpliwie pełniące rolę amuletu. Ramiona te
modelowano najczęściej w kształcie głów ptasich, bądz
też całości
nadawano formÄ™ stylizowanego ptaka.
Należy wyjaśnić, że termin  paletki" używany dla wszystkich tego
rodzaju obiektów jest w zasadzie umowny, gdyż przeznaczenie ich nie
jest dla nas jasne. Niektóre z nich zachowały ślady czerwonej, lub
zielonej farby w zagłębieniach powierzchni, a mimo to mają otworki
do zawieszania. WystÄ™pujÄ… one nawet w paletkach sporych rozmia­
rów i odpowiednio ciężkich, nie nadających się do noszenia. Inne
znów, maleÅ„kie, znaleziono poÅ›ród paciorków, co wskazuje na umie­
szczanie ich w naszyjnikach.
Najważniejszymi obiektami sztuki schyłku okresu predynastyczne-
go są płaskorzez
by, zdobiące niektóre palety i kościane grzebienie
4. Reprodukcja malowidła z Hieraknopolis, okres Nagada II
oraz rękojeści krzemiennych noży. Najsłynniejszy z nich, trzonek nożą
z Dżabal al-Arak, po obu stronach ozdobiony jest scenami figuralny­
mi. Jedną stronę zajmuje kompozycja składająca się z walczących ze
sceny polowaÅ„, walki i statki dwóch rodzajów z kabinami na pokÅ‚a­
sobÄ… dzikich zwierzÄ…t, a nad nimi widnieje motyw herosa poskramia­
dach. Jedna ze scen - mężczyzna walczący z dwoma atakującymi go
jÄ…cego dwa Iwy - podobnego do wyobrażenia w malowidle z Hiera­
zwierzętami - przypomina znany motyw herosa w sztuce mezopotam-
konpolis. Druga strona stanowi ilustracjÄ™ sceny wojennej: walczÄ…cy
skiej; inna - człowiek rozbijający maczugą głowy pojmanych jeńców -
z sobą mężczyz
ni, a poniżej statki dwóch rodzajów i ciała powalonych
staje siÄ™ w okresie dynastycznym jednym ze schematów przedstawie­
wojowników. Chociaż sam nóż, o nieporównywalnej precyzji obróbki
nia zwyciÄ™skiego wÅ‚adcy, szczególnie czÄ™sto wyobrażanym na pylo­
krzemiennego ostrza, wykonany zostaÅ‚ na pewno w Egipcie, dekora­
nach świątyń.
cja trzonka jest zadziwiająco bliska ówczesnej sztuce Mezopotamii.
W dziedzinie rzez
by w zasadzie nie poczyniono postępów, a nawet,
Obiekt ten stanowi główny argument w dyskusjach nad ewentualnym
jeśli chodzi o wyroby z kości, pod koniec okresu nastąpił pewien
wpływem kultury Mezopotamii na Egipt w tym wczesnym okresie,
regres. Znana jest niewielka liczba terakotowych figurek zwierzÄ…t
niektórzy badacze widzą w scenie walki wyobrażenie najazdu mezo-
domowych, głównie znalezionych w Hierakonpolis, dość dobrze cha­
potamskich zdobywców.
rakteryzowanych, ale ciężkich w proporcjach i sztywnych. Próby
26 27
Kościana rękojeść innego noża z tego samego okresu (Brooklyn,
Museum) ozdobiona jest po obu stronach regularnymi rzÄ™dami ma­
leńkich postaci zwierząt i ptaków, delikatnie wyrzez
bionych z wielkÄ…
dokÅ‚adnoÅ›ciÄ…. Nóż ten, w przeciwieÅ„stwie do poprzedniego, zakupio­
nego w Kairze w antykwariacie,znaleziony został w grobowcu i może
być niemal dokładnie datowany na około roku 3200 p.n.e.
Nieco wcześniejszy od niego jest grzebień z kości, o tej samej
tematyce i również pasowej kompozycji, znajdujÄ…cy siÄ™ w Metropoli­
tan Museum w Nowym Jorku.
Sceny bitewne i myśliwskie zdobią dwie palety przechowywane
w Efritish Museum. Pierwsza z nich. Paleta pola bitwy, przedstawia
związanych jeńców i zwłoki rozszarpywane przez sępy i Iwa, druga
ukazuje polowanie na Iwy i gazele. Z okresu bezpoÅ›rednio poprzedza­
jÄ…cego zjednoczenie Egiptu pochodzi fragmentarycznie zachowana
głowica buławy, przedstawiająca króla w koronie Górnego Egiptu
i z motyką w ręku, dokonującego ceremonialnego otwarcia kanału.
Wszystkie te płaskorzez
by cechuje drobiazgowa dokÅ‚adność wy­
konania i świetna charakterystyka postaci. Wówczas też ustalił się
schemat przedstawiania sylwetki ludzkiej w Jej najszerszej płaszczyz
­
nie: w profilu, z barkami i okiem wyobrażonym frontalnie. Schemat
ten obowiÄ…zywać bÄ™dzie aż do koÅ„ca sztuki egipskiej. Zasady kompo­
zycji nie zostały jeszcze poddane regułom kanonu: obok pasowych
układów spotykane są sceny rozmieszczone chaotycznie, w miarę
wolnego miejsca, i tak, aby nie pozostawiać pustych przestrzeni.
Nie znamy, niestety, z tego wczesnego okresu żadnych przekazów
dotyczących religii, wyznawanej przez mieszkańców Egiptu. Nie ulega
jednak wątpliwości, że w Okresie Predynastycznym ukształtować się
musiały podstawy póz
niejszych kultów i że podstawowe bóstwa
panteonu egipskiego już wówczas istniały. Najstarszy zbiór tekstów
religijnych, sÅ‚ynne Teksty Piramid, zapisane na Å›cianach wewnÄ™trz­
nych pomieszczeń dziewięciu piramid z czasów schyłku Starego
Państwa, zawiera niektóre motywy, które uczeni odnoszą do rytuałów
5. Rękojeść noża z Dżabal al-Arak,
okres Nagada II jeszcze z okresu predynastycznego, inni uważają je jednak za młodsze.
6. Paletka dwóch psów, okres Nagada II
Na niektórych paletach predynastycznych widnieją symbole bóstw,
29
Znacznie więcej, niż o budownictwie mieszkalnym i sakralnym
wiemy o predynastycznych grobach, choć zazwyczaj ich części na­
ziemne uległy całkowitemu zniszczeniu. Groby okresu predynastycz-
nego przeszÅ‚y podobnÄ… ewolucjÄ™ ksztaÅ‚tu, jak ówczesne domy miesz­
kalne: od okrągłych i owalnych, do prostokątnych. Znajdowały się
zazwyczaj na skraju pustyni, wykopane w warstwach żwiru. Jedynie
w Al-Umari odkryto pewną ilość pochówków w obrębie osiedla, ale
w czasach póz
niejszych z reguły osiedla i cmentarze były rozdzielone
od siebie.
Pierwsze znane groby - to po prostu wykopywane w żwirze doły,
do których skÅ‚adano zwÅ‚oki i zasypywano żwirem i odÅ‚amkami kamie­
ni, tworzÄ…c nad grobem kopczyk owalny, lub prostokÄ…tny. Z biegiem
czasu zaczęto wnętrze dołu wykładać trzciną lub matami, a także
A B
konstruować nad ciałem rodzaj stropu z drewnianych bali wspartych
7. Hieroglify przedstawiajÄ…ce kaplice: A - per-wer, B - per-nu
na palach. Aby zaś kopiec nad grobem nie rozpadał się, zaczęto go
wzmacniać kamieniami i gliną. Już na nekropoli w Al-Amira (okres
Nagada I) jama grobowa miała kształt prostokątny i przedzielona była
na przykład boga Mina z Koptos, a w legendach i mitach egipskich
plecionką na dwie części: w jednej umieszczano zwłoki, w drugiej
znajdujemy echo wydarzeń, które mogły mieć miejsce już w tych
wyposażenie zmarłego. Groby ze schyłku okresu Nagada II miały
odległych czasach.
komorÄ™ obramowanÄ… drewnem, co tworzyÅ‚o rodzaj sarkofagu. Wów­
Na temat wyglądu pierwotnych sanktuariów brak jest danych
czas też niektórych zmarÅ‚ych wkÅ‚adano do trumien w ksztaÅ‚cie wiel­
z wykopalisk. W świątyni z Okresu Archaicznego w Hierakonpolis
kich naczyń ceramicznych. Zawsze zresztą zwłoki układane były na
odkryto szczÄ…tki starszej konstrukcji, przypominajÄ…cej platformÄ™. SÄ…­
boku z podkurczonymi nogami. Zawijano je w skóry lub maty. Jako
dzi się, że w Okresie Predynastycznym na platformie wznosiła się
wyposażenie grobu dawano ceramikÄ™, czasem narzÄ™dzia, lub biżute­
jakaÅ› budowla sakralna. Podobne platformy odkryto również w Helio­
riÄ™: paciorki i bransolety.
polis i w Tell al-Yahudijja. Natomiast kształt tych sanktuariów próbuje
się rekonstruować na podstawie dwóch znaków hieroglificznych, Ulepszając zabezpieczenia grobu, jeszcze przed zjednoczeniem
przedstawiających kaplice zwane per-wer i per-nu. Egiptu, doprowadzono do powstania pierwszych grobowców typu
mastaba (po arabsku - ława, od kształtu części nadziemnej). Składały
Kaplica per-nu wyobrażona jest już w reliefach na paletkach
siÄ™ one z podziemnej komory wyÅ‚ożonej cegÅ‚Ä… suszonÄ…, oraz nadbudo­
z końca okresu Nagada I. Jej kopulasty dach wskazuje na konstrukcję
wy w ksztaÅ‚cie prostokÄ…tnego kopca obudowanego ceglanymi mura­
z trzciny, przed wejściem stoją żerdzie-maszty. Natomiast dach górno-
mi, w którym znajdowaÅ‚y siÄ™ dwie nisze oraz otwarta kaplica z przed­
egipskiej kaplicy per-wer, również skonstruowany z trzciny lub mat,
sionkiem.
zachował się - jako forma architektoniczna charakterystyczna dla
Nie ulega wątpliwości, że od najdawniejszych czasów groby
stropów kaplic z drewna i kamienia - przez cały okres trwania kultury
egipskie miały spełniać podwójną rolę, uwarunkowaną religijnymi
egipskiej do schyłku Okresu Rzymskiego.
30 31
z dwóch wymienionych przesłanek, ujawnionych już w okresie predy-
nastycznym, a prowadzÄ…cych do powstania monumentalnych bu­
dowli sepulkralnych w okresach następnych.
OkoÅ‚o roku 3100 p.n.e. doszÅ‚o do zjednoczenia dwóch niezależ­
nych uprzednio państw, jednego, obejmującego Deltę, drugiego -
Górny Egipt. Przypuszcza się, że schyłek Okresu Predynastycznego
obfitowaÅ‚ w walki prowadzone ze zmiennym szczęściem przez rywali­
zujące ze sobą królestwa, czego odbicie znajdujemy w mitologii
egipskiej. Władca, któremu powiodło się zjednoczenie całego Egiptu,
pozostawił po sobie wspaniały zabytek - słynną Paletę Narmera. Jest
to wykonana z szarogłazu płyta o wysokości 63 cm ozdobiona po obu
stronach reliefem. Kształt jej nawiązuje do owalnych palet póz
nopre-
dynastycznych. Król, którego imięzapisane hieroglifami umieszczono
z obu stron w górnej części palety, pomiędzy symbolami bogini
Hathor, przedstawiony jest raz w koronie Górnego Egiptu, drugi raz
w koronie Egiptu Dolnego. Tematem dekoracji sÄ… sceny wojenne.
CentralnÄ… partiÄ™ przedstawienia zajmuje wizerunek wÅ‚adcy rozbijajÄ…­
cego maczugą głowę pojmanego jeńca - motyw ten, znany już
z malowidła w Hierakonpolis, wchodzi odtąd do stałego repertuaru
schematów przedstawiania zwycięskiego władcy. W górnym pasie
reliefu po przeciwnej stronie palety w sposób lapidarny i jasny
przedstawiono pochód zwycięzców: z jednej strony wyobrażono,
porządnie ułożone rzędami, pozbawione głów ciała zabitych wrogów,
8. Paleta Narmera (awers i rewers), pocz. I dynastii
obok nich maszerują chorążowie wojska Narmera, za nimi wezyr
poprzedzający samego władcę, za którym z kolei kroczy dworzanin
wierzeniami. Po pierwsze, miały ochraniać ciało zmarłego i zastawę
niosący królewskie sandały.
grobowa, od uszkodzenia lub zniszczenia, a po drugie zapewniać
Centralną część poniżej tej sceny zajmują wyobrażenia dwóch
możliwość dostarczania zmarÅ‚emu koniecznych mu produktów w for­
fantastycznych zwierzÄ…t o splecionych szyjach, tworzÄ…cych razem
mie ofiar grobowych z pożywienia, napoju i odzieży. Pierwszemu
zagłębienie przeznaczone do rozcierania szminki. Trzeci pas, najniżej,
celowi sÅ‚użyÅ‚a komora podziemna, stopniowo coraz bardziej ulepsza­
zajmuje wizerunek byka (symbol wÅ‚adcy) atakujÄ…cego nieprzyjaciel­
na i zabezpieczana. Drugiemu - miejsce składania ofiar w konstrukcji
ską fortecę i depczącego jednocześnie rzuconego na kolana wroga.
nadziemnej, również rozbudowywane w procesie ewolucji grobowca.
Ogromny rozwój, jaki dokonał się w Egipcie pomiędzy wyrzez
bie­
Grobowiec - w przeciwieństwie do świątyń uważanych za mieszkania
niem rękojeści noża z Dżabal al-Arak czy Palety pola bitwy a Paletą
bóstw - nigdy nie miał nic wspólnego z domem mieszkalnym.
Narmera, polega nie tylko na uporządkowaniu kompozycji. Na ręko-
Architektura grobowa miała własną linię rozwojową, wynikającą
3 - Sztuka egipska 33
32
jeści noża ukazana była również scena wojenna - ale żaden napis, ani nej. Aby mogła spełniać tę rolę, przede wszystkim musiała być
sposób przedstawienia wojowników nie pozwala na rozszyfrowanie czytelna. Już w paletach z okresu bezpośrednio poprzedzającego
treści historycznej zawartej w przedstawieniu. Wiadomo tylko, że unifikację Górnego i Dolnego Egiptu widać wypracowanie pewnych
odbyła się jakaś bitwa, że brały w niej udział statki, że zabito jakichś zasad, które póz
niej weszły na stałe jako konwencje artystyczne
wojowników. Nic jednak nie wskazuje na to, kto i kogo pobił. niemal niezmiennie stosowane w następnych okresach. Jedną z tych
zasad była uporządkowana pasowa kompozycja scen w reliefie (póz
­
Paleta Narmera przekazuje nam więcej danych historycznych:
niej i w malarstwie), innÄ… - schemat przedstawiania sylwetki ludzkiej
znamy imię zwycięskiego władcy, znamy liczbę pojmanych wrogów.
tak, aby wszystkie jej zasadnicze,elementy były widoczne: obie ręce,
Ponad głową jeńca umieszczony został sokół - symbol Horusa, który
nogi, głowa i tułów. Ten rodzaj przedstawiania na płaszczyz
nie figury
prowadzi na postronku uwiÄ…zanego za szyjÄ™ nieprzyjaciela, opatrzo­
człowieka nie jest ograniczony do Egiptu, w zasadzie występuje
nego sześcioma łodygami. W piśmie hieroglificznym taka łodyga
wszędzie we wczesnym etapie rozwoju sztuki. W Egipcie natomiast
oznacza  tysiąc"; wzięto więc 6000 jeńców. Król raz nosi koronę
przetrwał ten etap, stając się konwencją artystyczną stosowaną stale,
Górnego, a raz Dolnego Egiptu, co Å›wiadczy, że wÅ‚adza jego rozciÄ…ga­
a w ciągu trzech tysięcy lat rozwoju sztuki egipskiej zaledwie kilka razy
ła się na obie połowy kraju.
zÅ‚amano tÄ™ zasadÄ™. StojÄ…cy lub kroczÄ…cy czÅ‚owiek zawsze przedstawia­
Nie jest dokładnie stwierdzone, z kim Narmer walczył. Niektórzy
ny był w profilu, nogi miał w wykroku, a barki dość nienaturalnie
uczeni uważają, że chodzi tu o walkę z wrogiem zewnętrznym,
wykrÄ™cone w taki sposób, aby oba ramiona widoczne byÅ‚y we frontal­
z Azjatami, inni sądzą, że król podbił Deltę i wrogami byli mieszkańcy
nym ujęciu. Oko również wyobrażano frontalnie. Siedząca postać
Dolnego Egiptu. Istnieje także kontrowersja co do tego, czy można
podlegała tej samej konwencji, a ponieważ w profilowym ujęciu nogi
Narmera uważać za pierwszego władcę I dynastii, czy też był on
nakładają się na siebie, przez co jedna staje się niewidoczna, artysta
jednym z tych, którzy tylko czasowo doprowadzili do zjednoczenia
egipski zawsze wysuwał tę na drugim planie tak, aby jednak było ją
zwaśnionych królestw. Za założyciela I dynastii część badaczy uważa
widać. Zasada frontalnego wyobrażania ramion nie była jednak
króla Hor-aha, identycznego z Menesem, znanym z przekazu Manet-
stosowana zawsze: w wizerunkach ludzi pracy charakter ich zajęcia
hona.
wymagaÅ‚ czÄ™sto profilowego ujÄ™cia ramion. Przyzwyczajeni do kon­
W każdym razie Paleta Narmera jest pierwszym znanym zabyt­
wencji artyści nigdy dobrze sobie nie umieli radzić z tym problemem
kiem sztuki egipskiej o jasno zdefiniowanym programie ideologicz­
i zazwyczaj takie ujęcia rażą pewną nieporadnością, zwłaszcza, że
nym. Wyższość władcy nad innymi ludz
mi przejawia się w wielkości
mimo profilowego ujęcia chcieli jednak ukazać oba ramiona.
jego postaci, daleko ustępują mu wzrostem dworscy dostojnicy,
wezyr i nosiciel sandałów, których wysoka pozycja spoÅ‚eczna podkre­ WykrÄ™cenie tuÅ‚owia w ten sposób, że górna jego część przedsta­
Å›lona jest z kolei przez kontrast z najmniejszymi postaciami chorÄ…­ wiona byÅ‚a frontalnie, podczas gdy brzuch byÅ‚ w profilu, jest już
żych. Połączenie treści o jasnej symbolice z wyjaśniającymi napisami nienaturalne, ale w reliefach i malowidłach Egipcjan istniały dalsze
hieroglificznymi, wkomponowanymi w pasy dekoracji i uzupeÅ‚niajÄ…­ niekonsekwencje. Piersi kobiet byÅ‚y wyobrażane w profilu, podczas
cymi wyobrażenia, tworzy dzieÅ‚o sztuki oficjalnej. gdy oba ramiÄ…czka szaty ukazywano w ujÄ™ciu frontalnym. Ale artys­
tom nie zależało specjalnie na logice. Dowodzą tego przedstawienia
Po zjednoczeniu Egiptu w jedno, centralnie rządzone państwo,
osób o dwóch lewych, lub dwóch prawych dłoniach, oraz (aż do XVIII
sztuka staje się elementem propagandy państwowej, służy przede
dynastii) przedstawianie obu stóp od strony wewnętrznej - krocząca
wszystkim gloryfikacji osoby władcy i utrwalaniu hierarchii społecz-
34
35
lub siedząca postać miała z reguły dwie lewe, lub dwie prawe nogi.
W Okresie Archaicznym, czyli w czasach panowania I i II dynastii,
Przedstawianie głowy zawsze w profilu wiązało się, być może,
reliefy wystÄ™pujÄ… nie tylko na paletach i buÅ‚awach. Jednym z najpiÄ™k­
z przekonaniem/że w tym ujęciu podobizna człowieka bardziej jest
niejszych przykładów monumentalnej płaskorzez
by jest Stela króla
charakterystyczna. Twarze ludzkie en face zaczęto sporadycznie
Wadzi, wykonana z wapienia, o wysokości 1,45 m. Przedstawiono na
przedstawiać dopiero w okresie Nowego Państwa, chociaż hieroglif
niej serech, symbol fasady pałacu królewskiego, który stał się jedną
oznaczający twarz już od początku ukazywał ją frontalnie.
z form zapisywania imienia władcy (imię Horusowe). Wizerunek
Wróćmy jednak do Palety Narmera. Napisy hieroglificzne wyrzez
­ sokoÅ‚a-Horusa, opiekuna paÅ„stwa, wyobrażony jest na serechu. Puste
bione na niej należą do najwczeÅ›niejszych, jakie zachowaÅ‚y siÄ™ w Egip­ pole w górnej części symbolu sÅ‚użyÅ‚o do wpisywania imienia, którym
cie. Nie jest chyba rzeczÄ… przypadku, że wÅ‚aÅ›nie w okresie zjednocze­ w tym przypadku jest hieroglif przedstawiajÄ…cy węża.
nia państwa zaistniała potrzeba rozwijania pisma, które stało się
Nie tylko władcy zaczęli korzystać z płaskorzez
by dla uwiecznienia
niezbÄ™dne dla funkcjonowania rozbudowanej już wówczas adminis­
swych czynów i imion. Już z okresu I dynastii znane są stele grobowe
tracji centralnej. Pierwsze zresztą napisy to krótkie notki informacyjne,
dostojników, umieszczane na nekropolach w Sakkara i Abydos, majÄ…­
zawierajÄ…ce imiona, tytuÅ‚y, liczby. Pismo wyszÅ‚o już wówczas z pier­
ce kształt płyty z wapienia z wyobrażeniem siedzącej postaci i czasami
wotnego stadium piktograficznego, znaki mają wartość fonetyczną.
opatrzonej inskrypcją zawierającą imię i tytuły zmarłego. Podobnych,
Nie zachowały się starsze przykłady napisów, jakie niewątpliwie
lecz stojÄ…cych znacznie wyżej pod wzglÄ™dem artystycznym, stel znale­
powstawać musiały w okresie przed założeniem I dynastii -a te, które
ziono więcej na nekropoli urzędników z czasów II dynastii w pobliżu
znamy z zabytków Narmera (prócz palety zachowała się także między
Hulwan oraz w Sakkara.
innymi płaskorzez
biona głowica buławy) wykazują wyższy stopień
W okresie archaicznym zaczęto stosować dekorację reliefową
ewolucji pisma. Najprawdopodobniej pasowość przedstawieÅ„ plasty­
w architekturze. NajwczeÅ›niejszym przykÅ‚adem jest niewielki frag­
cznych miała również związek z rozwojem pisma inskrybowanego
ment nadproża z grobowca królowej Her-neith (połowa panowania
w poziomych rzędach. Odtąd pismo towarzyszyć będzie płaskorzez
bie
I dynastii), na którym wyobrażono fryz z motywem leżących lwów.
egipskiej, stanowiąc z nią nierozłączną całość i dopowiadając te treści,
Pod koniec II dynastii płaskorzez
bami zdobiono jużgranitowewęgary
których wizerunki na płaszczyz
nie nie były w stanie oddać. Znaki
wejścia do grobowca króla Chasechema.
pisma hieroglificznego, same będące obrazkami przedmiotów, tak jak
Innym przykładem reliefów zdobiących niewielkie przedmioty są
przedstawione w wiÄ™kszych rozmiarach wyobrażenia w reliefie i ma­
przedstawienia zwierząt - częściowo inkrustowane, częściowo pła-
larstwie, musiały być lapidarne i jednoznaczne. Ta sama prostota,
skorzez
bione-wystÄ™pujÄ…ce na steatytowych dyskach, prawdopodob­
przy doskonałej charakterystyce przedmiotów cechuje hieroglify
nie służących do jakiejś nieznanej nam gry. Znaleziono je w Sakkara,
i płaskorzez
by, wyrażając tę samą ideę czytelności przedstawienia.
w grobowcu króla Udimu z I dynastii. Niektóre z nich wykazują bardzo
W Palecie Narmera treść przekazu ikonograficznego jest jasna dla
wysoki poziom artystyczny i doskonałą jakość wykonania.
każdego, nawet analfabety: hieroglify uściślają jedynie znaczenie
Podobnie jak płaskorzez
ba, wielki postęp wykazuje również rzez
ba
wyobrażeń, nadając osobom imiona i tytuły. Podobnie w dekoracji
pełna. Artyści osiągali doskonałe rezultaty rzez
biąc w kości i kamieniu
głowicy buławy Narmera postacie jeńców i bydła opatrzone są
niewielkie figurki zwierząt, zaczęto także modelować statuetki ludzkie,
hieroglifami określającymi ich ogólną liczbę: 120 tysięcy ludzi, 400
a nawet większe posągi władców. Jakw reliefie, tak i w pełnoplastycz-
tysięcy wołów, 422 tysiące kóz.
nym wizerunku człowieka zaczęły się kształtować kanony i schematy.
36
37