SZTUKA I ARCHITEKTURA BLISKIEGO WSCHODU
I EGIPTU
prof. Ciałowicz
SZTUKA BLISKIEGO WSCHODU I EGIPTU
WYKA
AD Z 10.X.2009
OKRES PRZEDHISTORYCZNY (VII-III w. p.n.e.)
Kultura Hassana  ceramika zdobiona rytem i malowidłami, dekorowana w sposób dość prosty. Przełom VII
lub schyłek VII i początek VI w. p.n.e.
Kultura Samara  ceramika dekorowana. Ta kultura rozwija się nieco póz
niej niż Hassana. Dekorowana
ciemnymi wzorami na jaśniejszym tle: fale wodne, trójkąty (wzory geometryczne), bardzo starannie wykonane
naczynia, dekorowane przedstawieniami ludzi i zwierząt. Wzory czasami sprawiają wrażenie ruchu wirowego np.:
kobiety z rozwianymi włosami, karły, oraz znak przypominający swastykę, był to symbol słońca i te
przedstawienia mogły dotyczyć jakiegoś obrzędu magicznego.
Antropomorfizacja naczyń  naczynie w kształcie ludzkiej twarzy.
Pierwsze nieco lepiej wykonane przedstawienia kobiet w postaci figurek, wykonywanych z różnych materiałów.
90% to przedstawienia kobiet a reszta to mężczyzn.
Stanowisko w Tell es  Sawwan  w najwcześniejszej fazie, znaleziono 133 groby, znajdujące się w jednym
domu i dwa kolejne domu, służące do zamieszkania. Osoba zmarła była traktowana, ciągle, jako członek
społeczności. W grobach znajdowały się dwie kategorie przedmiotów: naczynia z alabastru i figurki  ukazujące
kobiety siedzące i stojące. Cechą charakterystyczną figurek jest zaakcentowana twarz  oczy, nos, czarne
z
renice i brwi, zaznaczony nos, wydłużona czaszka to przedstawienie fryzury, oczy były inkrustowane i duże w
stosunku do reszty ciała.
Z innych stanowisk znane są figurki gliniane.
Kultura Harow/Haraw  jest jedną z ważniejszych kultur z pierwszej połowy szóstego tysiąclecia.
Ceramika - dominuje forma geometryczna. Naczynia były polerowane do połysku. Motywy ciemne (czarne i
czerwone) na jasnym tle. Pojawiają się naczynia wielo barwne. Ceramika malowana we wzory o charakterze
1
geometrycznym, ale także elementy malarskie jak np.: scena ukazująca moment polowania  drapieżnik rzucający
się na wojownika z łukiem. Te malowidła mogły być odwzorowaniem malowideł pojawiających się na ścianach
domostw. Pojawia się też, bardzo stylizowany obraz byczych rogów  przetrwa on bardzo długo.
W tej kulturze bardzo duże znaczenia miała hodowla bydła.
Ostatnią fazą jest ceramika wielobarwna. Pojawiają się też naczynia zoomorficzne. W tej fazie figurki kobiet,
nabierają obfitych kształtów (duże piersi).
Stanowisko Catal Huyuk z połowy siódmego tysiąclecia. Osada mogła liczyć kilka tysięcy ludności. Pojawia się tu
specjalizacja rzemieślnicza. 4% domostw jest budynkami zupełnie innymi pod względem malunków na ścianach.
Budynki stały jeden na drugim, zabudowa bardzo zwarta. Prawdopodobnie chodziło się po dachach. Te 40%
domów, było bogato zdobione freskami. Obrządek religijny  ciało zmarłego wynoszono na świeże powietrze
(zwierzęta rozszarpują ciała, rozkładają się), a dużo póz
niej, jak już zostały same kości, składano jej pod
podłogami domów. Stąd też niektóre freski przedstawiają sępy rozszarpujące zwłoki. Odkryto również
przedstawienia całego planu miasta, również malowidło przedstawiające polowanie na byka  byk był największym
przedstawieniem, dominującym nad łowcami, jak również sceny polowań na jelenie  zwierzęta te mają wydłużone
sylwetki. Na ścianach istniało również wiele przedstawień różnych sylwetek zwierząt.
Plastyka figuralna  bardzo proste wykonania kobiet i drugi typ to nieco bardziej rozbudowane, siedzące z
drapieżnikiem przy boku, czy pary stojące koło siebie. W tym można dopatrywać się związków z boginią matką.
Narzędzia wykonywane głównie z obsydianu np.: bronie o charakterze paradnym, sztylety ze zdobionymi
rękojeściami.
POA
UDNIE MEZOPOTAMI
Kultura Obeid  schyłek VI do IV tysiąclecia. Kultura ta rozwija się przez ponad 2 tyś. lat.
Dzielona na 5 głównych faz:
1-2  to ceramika wysokiej jakości. Dekoracja geometryczna z użyciem jednego lub dwóch kolorów (krzyże,
różnego rodzaju wzory geometryczne, otwarte trójkąty powiązane ze sobą). Stąd wywodzi się tradycja
plecionkarstwa.
3-4  zmiany w dekorowaniu ceramiki, bardziej dekoracyjna, zaczęto używać koło wieloobrotowe a póz
niej i
szybkoobrotowe. Elementy naturalistyczne, naczynia o cienkich ściankach, malowidła pokrywane gęstym wzorem.
Plastyka  nieliczne przykłady, najczęściej przedstawienia kobiet. Charakteryzowała je: szczupłość sylwetki,
głowy wężowe  mocno wydłużone, zaznaczone nozdrza i oczy. Pojawiają się też przedstawienia matki z dzieckiem
ssącym pierś. Niewiele figurek zwierzęcych, ale udało się znalez
ć przedstawienia ukazujące różne gatunki
zwierząt.
Sztuka Suzy A  schyłek Obeidu, przełom V i początek IV tysiąclecia. Koło wieloobrotowe. Pojawiają się wzory
ryte. Naczynia dekorowane w bardzo przemyślany sposób. Artysta operuje symbolami np. 3 postaci ludzi,
stojącymi nad falowanymi linami, które mogą wyobrażać wodę  to jest dekoracja kubka, i jest dość
interesująca. Dokładnie rozplanowany rozkład przez artystę.
Plastyka figuralna  niewielkich rozmiarów, przedstawiająca ludzi i zwierzęta. Figurki schematyczne i
zgeometryzowane. Gest splecionych jak do modlitwy rąk, jest to gest podporządkowania, może też być związany
z modlitwą lub wyrazem smutku, np. nad zmarłą osobą. Figurki zwierzęce składano prawdopodobnie w ofierze.
Kultura Uruk  IV tysiąclecie p.n.e. W centrach miast wydobywane są odciski pieczęci. Znajdują się wśród
nich pieczęcie prymitywne, kiepskie, ale i rozwinięte, których jest znacznie więcej, są bardziej rozwinięte,
posiadają wzory geometryczne i opowiadające jakąś historię.
Istnieją trzy ich grupy:
2
- Polowania  przedstawienia w postaci fryzów, znajdują się na nich przedstawienia realnych polowań na dzikie
zwierzęta. Był to rodzaj rozrywki, i odgrywały one także rolę propagandową  to przedstawienie na pieczęci miało
symbolizować osobę władcy  silny i zdrowy.
- Wojna  przedstawienie władcy strzelającego z łuku do nagich postaci pokonanych.
- Kultowe?  przedstawienia łodzi z mocno podwiniętymi bokami, na których znajdują się symbole bóstw, na łodzi
stoi postać  heros  w krótkiej spódniczce z rękami złożonymi na piersiach, ten typ łodzi pojawia się także w
Egipcie.
Głowa z Uruk  alabastrowa głowa, która stanowiła część posągu, którego pozostałe fragmenty zostały
porozdzielane, nawet szaty naleziono oddzielnie. Głowa miała oczy i brwi inkrustowane z innego materiału, mogła
to być masa perłowa. Włosy uformowane w regularne, geometryczne pola, a otwór sugeruje, że była tam blacha 
forma spiralki  blacha wykonana ze złota lub lapis-lazuli. Nos dość długi i szeroki, usta wąskie i zaciśnięte. Był to
typ posągu typowy dla Sumerów.
Kamienie Blaua?  zastosowanie nieznane. Ukazany na nich jest heros w trakcie polowania  dość typowe dla
Sumerów  stosowali oni typ opowiadający. Znajdują się tutaj też przedstawienia księcia  kapłana i kapłanki,
bginie. Znany też jest z nich tekst, a także połączenie rysunku i tekstu.
Ceramika  dekorowane przedstawienia zwierząt w formie naczyń, niekiedy sylwetki zwierząt pokrywają całe tło.
Głęboki relief lub rzez
ba płaska.
Waza z Uruk  jedna z pierwszych przykładów kompozycji pasowej. Na samym dole znajduje się woda i rośliny,
wyżej barany i owce zwrócone w prawo. Dalej niskie postacie niosące dary, docierają do najwyższego pasa 
moment ofiarowania tkaniny posągowi bóstwa  tors kobiety jest za krótki, nogi słupowate, ręce i ramiona
nadmiernie rozbudowane. Głowa  typowa dla całego kręgu Bliskiego Wschodu  pokazywanie nosa w obrysie w
profilu, oko w widoku na, wprost, choć reszta twarzy w profilu, mięsiste i grube wargi, uszy.
Plakietka  przedstawienie pana zwierząt, trzymającego za ogon lub chwytającego lwy. Ta gliniana plakietka
należy do prowincjonalnego zbioru, centrum. Głowa pokazana w widoku na, wprost  co nie zdarza się często.
Rozwija się diptyka?  większa doza wolnej przestrzeni.
OKRES WCZESNODYNASTYCZNY (2900-2400 p.n.e.)
Rozwijają się miasta i wiele ośrodków, jak np. Sumerowie. Ośrodki te rywalizują ze sobą, z politycznego punktu
widzenia był to bardzo nie spokojny okres.
Sumerowie  wierzyli, że nic od nich nie zależy, że bogowie wyznaczają im los i oni nic nie mogą zmienić, a
każda klęska czy niepowodzenie miało być karą boską. Aby zapewnić sobie przychylność bóstw składano im dary,
nie z potrzeby ducha, dla Sumerów to był tylko interes  coś za coś  chodziło im o korzyść osobistą. Rolę
naczelnego kapłana spełniał władca. Miał pod sobą kapłanów a sam był arcykapłanem. Arcykapłanką była najczęściej
siostra władcy. Cechowała ich pobożność dość wyrachowana.
Dla Sumerów nie było różnicy, pomiędzy człowiekiem a jego wizerunkiem  był on uważany za taki sam byt jak
sam człowiek i dlatego zaczęto tworzyć figurki  reprezentowały one daną osobę przed bóstwem. Figurka ta
miała być również drugim  ja , które może zastąpić człowieka przed bóstwem, będzie istniała setki tysięcy lat i
związku z tym figurka miała być także wizerunkiem osoby zmarłej. Sumerowie przynosili swoje posążki do
świątyni, by modliły się za nich  był to zwyczaj, który rozprzestrzenił się na niemalże całą Mezopotamie. Sposób
wykonania tych figurek był zróżnicowany.
Sumerowie zajmowali południe Mezopotamii i stąd wypływały różne prądy kulturowe.
3
Semici zajmowali północną część Mezopotamii a Kuryci pojawili się pod koniec III tysiąclecia.
OKRES HISTORYCZNY
Sztuka staro sumeryjska.
Figurki ofiarne  przedstawiają brodatych mężczyzn w spódniczkach do połowy łydek. Miały długie, splecione
włosy. Najbardziej podkreślone oczy   tęskniące za rozumem  wytrzeszczone. Ręce splecione w geście
modlitwy. Żadnych cech indywidualnych, rzez
biarz pokazuje tylko to, co figurka ma sobą wyrażać. W Egipcie
również pojawią się postacie anonimowych figurek, gdzie będą ważne czynności, jakie wykonują.
W Asmar, znaleziono kilka naście figurek, które wrzucono do studni  był to teren, na którym wierzono boga Anu.
Mogły to być wota, lub ich właściciel mógł umrzeć albo w świątyni było ich za dużo i stare figurki wrzucono do
studni. Dwie większe ukazują kobietę i mężczyznę, kolejno 60 i 70 cm. Pozostałe figurki nie mają więcej jak kilka
lub kilkanaście cm. Te dwie największe mogą być przedstawieniami bogów lub władcy i jego małżonki. Wszystkie
posągi są pokazane z bosymi stopami  jest to cecha wyróżniająca osady z kręgu innych  zamieszkiwały je osoby
wyspecjalizowane w sposobie pokazywania palców. To jest sztuka o charakterze religijnym.
Pod koniec okresu staro sumeryjskiego  sytuacja nieco się zmienia: pojawiają się coraz bardziej realistyczne
przedstawienia, oczy stają się bardziej owalne, nieco mniejsze. Fryzura ciągle stylizowana, podbródek cofnięty.
Semici  przedstawienia mocno stylizowane, pojawiają się cechy indywidualne lub nadawanie figurką imienia.
Jeżeli postać wykonana jest w siedzącej postaci i ustawiona przed bóstwem  oznacz to, iż należała do ważnej
osoby. Spódniczka ze skóry, twarz  oczy duże i wyraz
ne, broda dobrze uformowana, rysy twarzy zróżnicowane,
nos i policzki oddane w sposób naturalistyczny. Mari-Mato???
Figurka kobieca, przedstawiona w pozycji siedzącej  mogła być przedstawieniem arcykapłanki lub żony władcy.
Stylizowana fryzura i szata.
Urnina  śpiewaczka i tancerka dworska. Miała za zadanie umilanie uroczystości religijnych, jej taniec miał
obrzędowe, kultowe znaczenie. Musiała być postacią bardzo znaczącą  jej figurka posiadała zindywidualizowane
rysy twarzy.
WYKA
AD Z 17.X.2009
Płaskorzez
ba  pojawia się od okresu kultury Uruk. Relief najczęściej ukazuje kilka osób  ich wzajemne
relacje. Reliefy pojawiają się na małych zabytkach, jak pieczęcie, i monumentalnych  stele. Sztuka miała być z
założenia religijna. W tym okresie pojawia się wyraz
ne podporządkowanie bóstwom. Według ówczesnych ludzi
świat zamieszkany był przez pół mityczne stworzenia, które miały symbolizować coś, co jest trudne do objęcia
rozumem, umysłem, miały one budzić strach, dla tych ludzi były ucieleśnieniem różnych elementów.
Plakietka króla Urnansza/Urnasza??  wczesno sumeryjska, nie wiadomo, gdzie była mocowana, może w świątyni.
Tematyka o charakterze religijno-kultowym. Kompozycja pasowa, najczęściej dwa pasy.
Postacie wydobyte z jednolitego tła. Przedstawienie władcy i jego świty. W górnej scenie król trzyma na głowie
kosz wypełniony cegłami  funduje świątynię, odziany w spódniczkę z futra baraniego. W dolnej scenie król siedzi
z kubkiem w ręce a drugą ma położoną na piersi  rodzaj libacji związany z fundacją świątyni. Pozostałe postaci,
jeżeli czegoś nie trzymają w ręce, mają dłonie ułożone na piersi w geście modlitwy. Władca dominuje nad całością
4
sceny. Zasada odrzutowania  przedstawienia postaci, których torsy pokazane są frontalnie, a twarz z profilu i
tylko oko z przodu, stopy też ukazywane z boku  ta zasada będzie ważna przez cały okres ich twórczości.
Plakietka z Hawadii  bardzo schematycznie wykonana, kompozycja pasowa. Dwie najważniejsze osoby, siedzą na
krzesłach w górnym rzędzie  może to być tzw. święto małżeńskie zawierane pomiędzy królem a kapłanką w dniu
nowego roku. Dalej zwierzęta prowadzone na ofiarę.
Orzeł z lwią twarzą  symbol bogini Inhur.
Byk z ludzką twarzą.
Maczuga z Ur  należała do władcy, przedstawiająca szereg lwów atakujących się nawzajem. Ich oczy musiały być
inkrustowane.
Stela Eannatuma z Lagasz  jest ona najważniejszym zabytkiem sztuki wczesno sumeryjskiej, zachowana
fragmentarycznie, ukazująca zwycięstwo nad Ummą. Nazywana jest również stelą sępów  ptaki, które
rozszarpują poległych. Miała ponad dwa metry wysokości. Na drugiej scenie znajdowała się scena o charakterze
religijnym  bóstwo trzyma sieć ze schwytanymi jeńcami  bóstwo w roli zwycięscy. Na najlepiej zachowanych
fragmentach w górnej części  układ pasowy  oddział piechoty idący po ciałach martwych wrogów, na ich czele
stoi król. Niżej król jedzie rydwanem, za nim podąża piechota. Twórca zastosował tutaj pseudo perspektywie 
jedne postaci wyżej w stosunku do innych. Nie zachowało się więcej stel z tego okresu.
Cmentarzysko w Ur  zabytki, które zostały tutaj odkryte są wyrazem przemian artystycznych. Niektóre
grobowce zostały zachowane w stanie nienaruszonym. Odkryto nazwiska królów, które nie są znane ze z
ródeł
pisanych. Oprócz królów chowano też całą świtę króla, konie, służących  nie wiadomo czy ci ludzie szli
dobrowolnie na śmierć. Znajdowane zabytki, najczęściej wykonane są ze złota lub masy perłowej.
Złoty hełm  jest odbiciem fryzury i zarostu z charakterystycznym kokiem z opaską.
Złoty sztylet  z gałką? Z kości słoniowej.
Figurki baranów  mają ok. 50 cm wysokości. Stylizacja futra barana taka sama jak spódniczki sumeryjskie.
Wykonywane były z różnych kolorowych kamieni.
Harfy  dekorowane np. głowami byków, wykonane niezwykle szczegółowo. A
uki nad okiem bardzo dobrze ukazane.
Naprzodzie harfy pokazane są sceny mitologiczne, najważniejsze:
- Gilgamesz, zwyciężający byki z ludzkimi głowami.
- Lew i kot niosące dary.
- Mysz, która gra na harfie i tańczący niedz
wiedz
.
- Człowiek skorpion.
Tego typu harfy odkryte w grobowcu.
Sztandar z Ur  najważniejsze odkrycie. Nazwa jest fałszywa, była to bryła pusta w środku, mógł to być jakiś
emblemat. Nie ma możliwości sprawdzeni, jako to miało oryginalnie kształt. Na każdej ścianie znajdowała się
jakaś scena. Pierwsza strona:
- Scena mówiąca o wojnie i o wydarzeniach po niej następujących.
- Scena ukazująca ucztę po zwycięstwie. Bóstwo nie jest ukazane w całej postaci. Zdobione z wykorzystaniem
różnych kamieni: lapis-lazuli, złoto, masa perłowa i inne.
Przedstawienia pasowe:
- Na dole rydwan, przedstawiony w kolejnych fazach poruszania się. Krok po kroku, ukazanie kolejnych etapów 
narracyjność.
5
- Pas środkowy, przedstawienie jeńców i zwycięskiej armii  w hełmach i spódniczkach. Jeńcy prowadzeni przed
władcą, który jest największy. Najczęściej jeńców mordowano, oślepiano albo ucinano im ręce, aby nie stanowili
zagrożenia w przyszłości.
Druga strona przedstawia ucztę:
- Od dołu słudzy niosący podarki.
- W środku pędzenie zwierząt na ucztę.
- Ostatni jest moment uczty. Wszystkie postacie ustawione frontem do króla, z jedną ręką charakterystycznie
położoną na piersi.
Sztuka sumeryjska jest religijna i jednocześnie propagandowa.
Miedziany relief, został przeniesiony ze świątyni, w której się znajdował do Luwru. Była to mozaika dekoracyjna,
umieszczona w wąskim i długim panelu, przedstawiała orła z lwią głową i dwa stojące do siebie tyłem jelenie.
Postacie zwierząt rozciągnięte. Wypełnienie całego tła.
OKRES AKADYJSKI (2400-2200 p.n.e.)
Akadyjczycy byli podporządkowani kulturowo i religijnie Sumerom.
Sargon  pierwszy król akadyjski. Za jego panowania następuje zmiana koncepcji miasta  powstaje państwo
przestrzenne. Władca odgrywa większą rolę od bóstwa, stąd sztuka akadyjska kładzie nacisk na osobę króla. W
tym czasie pojęcie państwa nie istnieje  jest tylko władca. Okres ten trwał przez 200 lat i nie pozostawił po
sobie dużej ilości zabytków, zwłaszcza w architekturze.
Szutrdle-nathunte  złupił miasta Babilońskie i zabrał ze sobą reliefy z obrabowanych miast, ozdobił
własnymi. Dzięki niemu przetrwało wiele zabytków. Największym ocalonym przez niego zabytkiem jest fragment
diorytowej steli. Dioryt dzięki temu, iż był niezwykle twardy, był podstawowym budulcem dla rzez
b.
Stela diorytowa  o charakterze zwycięstwa, zastosowany tu został układ pasowy. Władca stoi na czele wojsk,
prowadzenie jeńców  ten motyw jest bardzo sumeryjski, ale pojawia się też zdecydowanie więcej pustych pól.
Wprowadzenie symbolizmu.
Kolejna stela  też z początku okresu akadyjskiego. Przedstawia wojownika prowadzącego jeńców. Jeńcy byli
nadzy, obdarci z odzieży  pozbawienie cech ludzkich. Twórca stara się dać więcej cech charakterystycznych
stroju, mięśni  coraz bardziej realistyczne przedstawienie postaci.
Następna stela  związana jest z synem Sargona  Rimuszem  scena zwycięstwa. Wojny z buntującymi się
państwami sumeryjskimi. Zastosowano tu układ pasowy. Ukazanych tu jest kilka postaci, dużo wolnej przestrzeni
pomiędzy nimi. Dobrze uformowane postaci. Z jednej strony Akadyjczyk strzelający z łuku i tuż pod nim
pokonany wróg z błagalnym gestem  symbolizujący pokonane wojska. Tuż obok scena po zwycięstwie. Dobrze
przedstawiona muskulatura postaci, ręce za długie. Proporcje ciała jeszcze się nie zgadzają.
Naramsin  wnuk Sargona. Ukazuje go skalny relief.
Stela z Sipar  jest ona najważniejszym zabytkiem związanym z jego panowaniem. Została wywieziona do Sury,
jako woto dla boga, wierzył, że bóg kazał mu zdobyć Sipar i przynieść dary w dowód zwycięstwa. Przedstawia ona
zwycięstwo, jakie odniósł Naramsin nad górskim ludem  Lulubi. Stela ma ok. 2 m wysokości i swoim wyglądem
6
przypomina stożek. Tutaj po raz pierwszy zerwano z układem pasowym  twórca wykuł jeden monument
dotyczący całego wydarzenia. Pojawiają się elementy krajobrazu: góra ukazana, jako pojedynczy szczyt,
ukształtowanie terenu i kilka drzew, jako lasy porastające zbocza góry. Armia akadyjska była przedstawiona w
postaci kilku wojowników, idących do góry. Wszyscy mają podobny układ nóg  z podciągniętym kolanem 
wchodzenie pod górę. Naramsin stojący na czele wojska, jest dwa razy większy od żołnierzy. Wrogowie ukazani
tylko obok króla  jedna postać wyciąga sobie strzałę z gardła, druga postać wznosząca ręce w geście błagania.
Bóstwo obecne jest w postaci dwóch symboli, a oprócz tego władca nosi tiarę z dwoma rogami, co oznacza, iż on
sam jest bogiem. Król sam decyduje o sobie i o zwycięstwie. Wyposażenie armii sumeryjskiej - ciężkie  tarcze,
hełmy i broń, Akadyjczycy  lekkie  hełmy, spódniczki i broń. Postaci w ruchu  twórca zastosował układ ukośny.
Sztuka sumeryjska jest sztuką narracyjną, a akadyjska bardziej symboliczną, ukazuje to, co najistotniejsze.
Sztuka akadyjska wprowadza opowiadania nawiązujące do wcześniejszych sumeryjskich legend.
Pieczęć  Gilgamesz  przedstawienia tego mitycznego bohatera są bardzo popularne, tak jak i Etana 
mitycznego króla sumeryjskiego, który dosiadł orła, bo chciał się wznieść w niebiosa, spadł i zginął (jak Ikar).
Rzez
ba okresu akadyjskiego
Posąg Manisztusza  był on bratem Rimusza, zachował się fragmentarycznie. Wykonany z diorytu  pozwala on na
drobiazgowe oddanie postaci, gry światłem. Posąg przedstawia tylko nogi i spódniczkę z fałdami i frędzle na
krawędzi szaty. Pod draperią widać zarys nóg. Zarys sylwetki dość dobrze widoczny.
Głowa Sargona lub Naramsina  raczej bardziej tego drugiego. Tradycyjnie oczy inkrustowane. Fryzura z
przepaską, włosy splecione. Wystylizowane loki brody. Stylizacja łuku brwiowego. Układ nosa, ust i oczu  może
sugerować, że mamy do czynienia z portretem.
Z tego okresu znamy nieliczne rzez
by. Głowy rzez
b różnią się znacznie od siebie. Rzez
by bogów były stylizowane.
OKRES NOWOSUMERYJSKI (renesans sumeryjski)
Lagasz było ważnym ośrodkiem w tamtych czasach. Starano się kontynuować tradycje sumeryjskie.
Gudea  jeden z władców Lagasz. Posągi ozdabiał różnego rodzaju opisami.
Okres ten cechuje poddanie się woli bóstwa  los z góry przesądzony. Posągi pod względem wykonania nawiązują
do czasów akadyjskich  modelowane detale szaty i budowy ciała. Akadowie sami chcieli rządzić, a sztuka miała
być tego potwierdzeniem.
Posągi Gudei  posąg z rękami w modlitewnej postawie. Wyższy poziom wykonania. Każdy posąg Gudei ma własne
imię, jest innym bytem. Z jednej strony władca cieszy się życiem, a z drugiej błaganie i adorowanie bóstwa.
Posągi płaskie o charakterze frontalnym. Pozbycie się (nie we wszystkich), szczególnie w szatach  wszystkich
szczegółów. Odsłonięte części dobrze wymodelowane  stopy z paznokciami. Dobry układ rąk i ukazane wszystkie
mięśnie ręki  podkreślenie siły osobistej władcy. Koncepcja ukazująca posąg władcy  on coś sobą reprezentuje,
jest dobrze zbudowany  jest silny. Istnieje ponad 30 posągów Gudei. Pokazanie twarzy  może mamy tu do
czynienia z portretem, gdyż posągi te są bardzo do siebie podobne. Stylizacja brwi. W jednym przedstawieniu
7
Gudea jest ukazany, jako ofiarnik, trzyma w rękach naczynie z wylewającą się wodą. Niestety nie we wszystkich
posągach zachowały się głowy.
Tzw. głowy młodzieńców  głowy z mocno stylizowanymi brwiami, rysy twarzy zindywidualizowane, oczy
inkrustowane.
Urningirsu  jest synem Gudei i przejmuje tron po ojcu. Posągi wyglądem zbliżone do tych z okresu panowania
Gudei, ale trochę inny sposób przedstawienia władcy. Pod względem ufryzowania, zarostu  zbliżone do posągów
Akadyjczyków  gładko ogoleni. Baza posągu dekorowana  symbolika zwycięstw. Układ rąk nawiązuje do figórek
ofiarników. Włosy splecione tak jak u Akadyjczyków.
Posągi kobiet  duża ilość podobna do posągów Gudei. Naszyjniki na szyi, indywidualny wyraz twarzy. Bardziej
dekoracyjny styl szaty.
Brak jest zabytków z innych miast niż Lagasz, jak np. z Ur, przypuszcza się że tendencje mogły być różne.
Isztupikur  był władcą Malii  pod względem stylistycznym, dużo słabsze dzieła. Broda i brwi mocno
stylizowane.
Puszurisztan  kolejny władca Malii. Za jego panowania niezwykle ważna była bogini Isztar. Znaczne nawiązanie
do stylistyki akadyjskiej.
Relief.
Powrót do tradycji z okresu staro sumeryjskiego  ale nie całkowicie. Przeładowanie sylwetek, narracja, stosuje
się tutaj też symbolizm. Inna tematyka  podporządkowanie się bóstwu  bóstwo najważniejsze. Król występuje
w pozycji proszącego.
Fragmentarycznie zachowana stela  ukazująca Gudeę prowadzonego przez dwa pomniejsze bóstwa. Jeden z
bogów ma węże wyrastające z ramion. Mogą go prowadzić na spotkanie z najwyższym bóstwem  moment
prezentacji. Bóstwa są większe niż postać władcy, a Inglista (bóg z wężami z ramion), prowadzi króla za rękę.
Szaty bóstw okazale przedstawione.
Stela Urnammu  jest najważniejszym zabytkiem tego okresu. Był on też jednym z ważniejszych władców.
Kompozycja pasowa. Stylizowana broda i nakrycie głowy  styl akadyjski. Na steli ukazany w szatach bardziej
religijnych. W najwyższym pasie  król stoi przed bóstwem i podlewa święte drzewo, lustrzane odbicie  bogini
Nama i bóg Ingal. Król idzie za bogiem, niosąc coś do budowania świątyni  służący delikatnie mu pomagają. Jedna
osoba symbolizuje całe wydarzenie, nie ma tłumów  symbolizm.
Sztuka nowosumeryjska, łączy ze sobą cechy staro sumeryjskie i akadyjskie.
Podlewanie świętego drzewa  jest przedstawieniem bardzo popularnym.
8
Plakietki  z okresu nowosumeryskiego pochodzi ich niewielka ilość, jak np. dziecko ssące pierś matki. Znane jest
też przedstawienie mężczyzny trzymającego baranka na rękach  popularne w chrześcijaństwie  człowiek
niosący ofiarę, dobry pasterz.
Sztuka niżej położonych warstw społecznych bardzo stylizowana: przedstawienia kobiet i mężczyzn. Sztuka
ludowa.
Bardzo mało przykładów brązowych statui. Urnamu  taką ufundował  kobieta z dzbankiem na głowie.
Pieczęci  sceny bardzo symboliczne, minimalna ilość postaci. Teksty zajmują coraz więcej miejsca.
SZTUKA EGIPTU
OKRES PREDYNASTYCZNY
Sztuka naskalna na terenie Mezopotamii, pojawia się bardzo sporadycznie, a w Egipcie bardzo mocno
reprezentowana. Klimat był inny  Sahara, to była sawanna ze sporą ilością zbiorników wodnych. Widać to w
rejonie jeziora, które już dzisiaj nie istnieje  Nagata Playa  żyły tutaj hipopotamy, żółwie i ptaki. Bardzo
bogata sztuka na skalna, niezwykle trudna do wydatkowania  pokazują także i inne sceny z życia  ludzie
polujący, myśliwi z psami, sztuka pasterna, żyrafy, stada różnych zwierząt. IV tysiąclecie cechuje
przemieszczanie się grup ludzkich, plemiona koczownicze, plemiona podróżujące w konkretnym celu  handel.
Dość wyraz
nie można dostrzec grupy ludzi, na których czele stoją osoby wyróżniające się wzrostem lub
ozdobami.
Ryty na ceramice  stoją u początków pisma. Czasami zbliżone do hieroglifów, a czasami zupełnie nie czytelne.
Serechy, zbliżone do prostokąta.
Misa z Nagada I  ukazane są na niej sceny polowania  człowiek zajmuje marginalne miejsce, chodzi tu tylko o
zaznaczenie, że jest postać ludzka. Scena przedstawia polowanie na krokodyla. Gad pokazany w widoku z góry,
ale głowa i szczęki pokazane z profilu, ogon też. Przedstawione hipopotamy i słoń. Trzciny przedstawione w
postaci poziomych i pionowych kresek.
Kolejna misa  przedstawienie świętej sadzawki, ma ona kształt prostokąta z falami. Dookoła ptaki pływające i
drzewa. Drzewa nie zasłaniają sadzawki.
Kolejna misa  przedstawienie osiołka z workami  dwa worki, ale jeden worek schowany z boku osiołka i dlatego
wygląda tak, jakby miał skrzydełka.
Malowidło z Hierakonpolis  próba ukazania tego, co się dzieje. Jest to jedno z pierwszych malowideł,
odnalezione w grobie nr. 100.
Cztery typy scen:
9
- Sceny polowania  człowiek wysyłający do ataku psy i mężczyzna łapiący byka na lasso - być może ta postać to
właściciel grobu, w tym wypadku to będzie przywilej władcy  pokazany w czasie polowania. Scena zwycięstwa nad
zwierzętami. Motyw pana zwierząt.
- Scena zwycięstwa nad ludz
mi. Człowiek z maczugą zamierza się na jeńców  powiązanych ze sobą  ten motyw
trwa 4 tysiące la.
- Scena z łodzią, z kabinami i na nich lekki kiosk  rodzaj szałasu, a w nim postać z insygniami władzy  mogła być
ubrana w skórę zwierzęcą. Święto Set/Hepset  jubileusz 30 lecia panowania władcy i potem powtarzany był, co
3 lata. Odrodzenie sił władcy.
- Scena z czarną łodzią  jest uważana za Mezopotamską barkę pogrzebową. Jest to przedstawienie namiotu
pogrzebowego. Jest to moment pogrzebu władcy.
Malowidła na ceramice dla Nagady I  kultura Giercańska  sceny o charakterze pasterskim, polowania lub z
łodziami. Symbole związane z rodzącymi się elitami.
Nóż z Diebilana  replika z Hierakonpolis. Kompozycja pasowa. Ukazanie pana zwierząt  identyczny jak ten
sumeryjski, taka sama spódniczka i broda. Przedstawienie bitwy i zwycięstwa. A
odzie  może to być święto
Set/Hepset, pół okrągły namiot na łodzi  scena pogrzebowa.
Z okresu Nagada III  nie ma malowideł na ceramice, ale są zabytki dekorowane reliefem, jak np. palety  ze
scenami zwycięstwa.
Paleta pola bitwy/Paleta Sępów  pokazuje władcę pod postacią lwa  rozszarpuje pokonanych wrogów,
towarzyszą mu dzikie ptaki. Jeńcy przedstawieni są nago. Z władcą są sprzymierzone różne plemiona.
Egipska sztuka jest bardzo rozwinięta.
Państwo Egipskie powstało w 3050 r. p.n.e. Obejmowało 30 dynastii. I i II  okres archaiczny, a pozostałe
obejmują stare państwo.
OKRES ARCHAICZNY
Z tego okresu znane są przedstawienia władców.
Figurka z Abydos  pokazuje króla w koronie górnego Egiptu. Wykonana z kości słoniowej. Wyrzez
biona szata 
dekoracyjna. Nagie ramiona wystają spod tkaniny. Król w czasie ceremonii Set (30 lecia wstąpienia na tron).
Głowa wysunięta do przodu. Podkreślone, wystające uszy, wyraz
nie zaznaczone. Oczy były inkrustowane innym
materiałem. Figurka ta pochodzi może z początków I dynastii.
Dwa posągi z Hierakonpolis  z okresu końca II dynastii. Przedstawiały króla Hazehem a (teść Dżosera).
Znalezione w różnych miejscach w tej samej świątyni, z darami wotywnymi. Władca w koronie górnego Egiptu.
Szata z wycięciem dekoltu. Uszy wygięte i odstające, oczy migdałowate, dostojny wyraz twarzy, palce u rąk i nóg
 bardzo naturalnie ukazane, również z paznokciami. Złączone nogi. Prawa ręka ściśnięta w pięść i wsparta na
kolanie  mogła coś trzymać, jakiś symbol władzy królewskiej.
10
Posągi z Koptos  fragmenty ponad 4 metrowej wysokości posągów. Ważyły po 4 tony. Ich datowanie wzbudza
spore problemy. Mogły to być pierwsze posągi bóstw. Mim  bóg płodności  jedna ręka wzdłuż ciała a druga
obejmująca fallusa, charakterystyczny pas. Jeden z posągów mógł przedstawiać jakiegoś władcę. Posągom tym
ofiarowano różne dary  muszle, pióra, a nawet jest tam głowa gazeli nabita na dzidę. Z posągów wycierano
proszek i używano, jako lekarstwo, dlatego posągi noszą liczne wgłębienia.
Figurki kobiece  ukazane nagie lub odziane. Czasami jedną rękę mają zgiętą  nagie, a ubrane  stojące.
Figurki mężczyzn  bardzo płaskie. Niekiedy przedstawienia brodatego mężczyzny z bardzo dużymi oczami
wpatrzonymi w przestrzeń. Włosy. Precyzyjnie wymodelowane paznokcie, stopy i ręce. Uszy wyraz
nie
zaznaczone. Nos odkuty  mógł to być rodzaj zemsty na przedstawionej osobie.
Przedstawienia jeńców - jako ucieleśnienie zwycięstwa nad złem. Ręce skrępowane z tyłu. Mogły być podporami
do mebli lub uwieńczeniem lasek.
Wizerunki karłów  z Tel El Fahra  znaleziono tam 13 figurek. Ogólnie odnaleziono około 30 figurek. Karły byli
błaznami, pełnili funkcje dyplomatyczne oraz zarządcami. Byli to ludzie bardzo cenieni. Jedna z figurek wykonana
jest z kłów hipopotama. Dobrze wykonana fryzura, krótkie, krzywe nóżki, muskularne ręce, duża głowa. Miała 5
cm wysokości.
Figurki dzieci  chłopców i dziewczynek  stojące, siedzące i siedzące na jednym kolanie. Cechą
charakterystyczną był palec przyłożony do ust oraz odstające uszy, długie palce u rąk. 12 z figurek ma 8 cm.
STARE PAC
STWO
Okres panowania III do IV dynastii. Był to wielki okres  okres budowy piramid. Niezwykły rozwój sztuki, wiązała
się ona z osobą władcy  finansowali oni sztukę i jak upadało państwo to i sztuka. Sztuka w tym okresie
powstawała na konkretne potrzeby.
Płaskorzez
by
Płaskorzez
ba z kompleksu Dżosera  90 cm wysokości. Ukazany władca w czasie święta Set. Król przedstawiony
w koronie górnego i dolnego Egiptu. Pokazany w czasie biegu, dostojnie zmierzający w stronę
charakterystycznego kiosku. Głowa i oko ukazane z przodu a reszta z profilu. Bardziej chodzi o ujęcie sylwetki,
niż o proporcje. Postać była przedstawiona według kanonu siatki  schemat prosty.
Świątynie ze starego państwa przetrwały w bardzo złym stanie.
Mastaby  składają się z dwóch części, tego, co nad i pod ziemią. Nad ziemią  kaplica, na dole  komora
grobowa. Do dekoracji grobu wybierano tematy, które były właściwe dla pozycji zmarłego. Śmierć jest to
przejście z jednego życia do drugiego, które jest takim samym lub lepszym życiem. Nawet najbiedniejszych,
których nie było stać na budowę tak dużego grobowca, to mieli powkładane do grobu niewielkie figurki, by
11
zapewnić sobie lepszy byt po śmierci. Okres IV dynastii  charakterystyczne mastaby  rozwijają się też
wspaniałe pałace.
Mastaba Mereruka  władca pochowany z synem i żoną. Największa  rozciągała się na 32 pomieszczenia. Okres
III i IV dynastii  symboliczne zaznaczanie pozycji zmarłego i tego, co było mu po śmierci potrzebne. Scena przy
stole ofiarnym to pierwsza scena. Zmarły siedzi przy stole ofiarnym, zastawionym chlebami. Jedna ręka złożona
na piersi a drugą sięga po chleb. W takich scenach przedstawiano najważniejsze elementy  kim był, co robił,
listy ofiar i inne. Drugim charakterystycznym elementem dla mastaby są ślepe wrota, które są nawiązaniem do
fasady pałacu. U Dżosera ślepych wejść jest kilkanaście w fasadzie. Na sarkofagach też zaczęto ryć ten motyw.
Na wrotach pojawia się wizerunek zmarłego, jego żony lub syna i stół ofiarny. Znajdowały się też na nich napisy
mówiące o tym, co jest istotne.
Im bardziej w głąb starego państwa, pojawia się więcej przedstawień  dwie kategorie: sceny właściciela domu z
dworem królewskim, druga to dary np. produkcja żywności. Mają one ilustrować życie zmarłego w zaświatach.
Wyobrażenia życia pozagrobowego nie są jednakowe np. życie w podziemiach, w kosmosie itd.
Dekoracja pasowa  cecha charakterystyczna. Pasy pokazują różne aspekty życia np. poświęcenie ofiary,
złożonej zmarłemu do grobu. Najważniejsze jest przedstawienie zmarłego w pełnej pozie i dopiero od niego
odchodzą poszczególne pasy. Zmarły stanowi centrum. Wizerunki te są nadnaturalnej wielkości. Niektóre sceny
są rozpisane, jak np. wszystkie etapy rolnictwa  nawadnianie pól, zbiory i produkcja wina, wycinanie trzciny
cukrowej i pod spodem krowy  niemające ze sobą związku przedstawienia.
Bardzo ważna jest ofiara z mięsa  głównie z wołowiny. Czasami pojawiają się też sceny z polowaniami.
Najważniejsze są udziec i serce zwierzęcia. Pokazane jest też schwytanie byka, obalenie i zarżnięcie  tępym,
kamiennym nożem i niesienie udz
ców do grobowca. Niekiedy pojawiają się nawet teksty takie jak np. przynieś mi
to, podaj mi tamto, wez
itd. Cała scena jest symbolicznym momentem przezwyciężenia zła (zabicie zwierzęcia),
sił chaosu. Tępy nóż jest po to by zwierzęta cierpiały.
Zmarły przedstawiony jest, jako dozorca. Siedzi lub stoi. Niekiedy przedstawiony jest koło niego skryba, który
zapisuje wszystko, co się dzieje  jest to wzór dla zmarłego  jak żyć w zaświatach.
Sceny ukazujące różnego rodzaju rzemieślników  byli oni poddani kontroli, rzez
biarze  sceny przesadzone w
stosunku do rozmiarów, metalurdzy, jubilerzy. Te przedstawienia pochodzą z dwóch grobów: Niandzchnum a i
Chnumhotep a  imiona związane z bogiem Nilu  byli pielęgniarzami królewskich paznokci. Rzemieślnicy działali w
oparciu o surowce importowane i wszystkie były własnością króla. Sceny te dośc wyraz
nie pokazują metody
wykonywania rzez
b, naczyń, narzędzi.
Malarstwo  ukazanie zmarłego tam, gdzie miał przebywać i ukazanie świata podziemnego. Grób z jednej
strony pokazany jest, jako dom zmarłego, a z drugiej strony ma tworzyć dla niego cały wszechświat. Malarstwo
wywodzi się z tej samej sceny, ale szczegóły jej przedstawienia są różne.
Król mógł w różny sposób dostać się do nieba: pierwszy i najbardziej tradycyjny sposób to przejście na
nekropolę i do świata zmarłych, prowadzony przez zmarłych, drugi to statki  podróż na piękny zachód  miejsce,
gdzie znajduje się cmentarzysko, łodzie z wiosłami lub z żaglami, zmarły po środku łodzi, wokół inni ludzie.
Nekropola po innej stronie niż osada.
Zmarły niesiony w lektyce, ludzie, którzy ją niosą śpiewają tzw. pieśń lektyki  narzekają na upał, ciężar. W
nielicznych przypadkach lektykę niosą woły. Na zmarłego czyhają różne niebezpieczeństwa. Na łodziach niekiedy
są przedstawienia walczących ludzi  może tu chodzić o konkurencyjne  zakłady pogrzebowe , lub pokonanie
różnego rodzaju wrogich sił.
Przedstawienia ptactwa wodnego, ale nie ma ryb, nie ma ich też składanych w ofierze. Mogły być uważane za coś
gorszego.
12
Na wewnętrznych ścianach mastab i wewnątrz, pojawiają się przedstawienia roślinności nadlinowej  trzcina
przedstawiona jest, jako pionowe linie.
Chemnis  mityczna kraina, gdzie miał się urodzić w wychować Horus. Był cały czas narażony na
niebezpieczeństwo, gdyż jego wrogiem był Set  wuj Horusa. Chemnis jest miejscem odrodzenia i bezpiecznego
schronienia.
Zagrożenia były przedstawione, jako hipopotamy i stąd sceny polowań na te zwierzęta. Hipopotam był też
traktowany, jako szkodnik niszczący pola uprawne. Połączenie hipopotama z Setem  bóstwo niesprzyjające
ludziom, a hipopotam był jego przedstawicielem na ziemi. Przedstawienie hipopotama jest realniejsze od
przedstawień ludzi. Całość malarstwa cechuje nadmierne akcentowanie szczegółów.
Mastaba z Medum  ukazane jest malowidło przedstawiające ptaki wodne  pokazane bardzo szczegółowo.
Pojawia się tutaj krajobraz, czego nie ma na Bliskim Wschodzie. Krajobraz nie pojawia się jednak w scenach
mitycznych np. pochód nagich mężczyzn  bóstwa, opiekunowie majątku władcy. Postacie mężczyzn ukazane w tej
procesji są dość obfitych kształtów.
Posągi  niezbyt dużych rozmiarów, część z nich mogła być drewniana.
Posąg Dżosera  odnaleziony w Serdanie, w kapliczce. Nawiązuje do posągów archaicznych. W szacie, z
zaciśniętą ręką na piersi, a drugą położoną na kolanie. Przez tkaninę widoczny jest zarys ciała. Głowa zbyt duża.
Nemes  chusta na Glowie. Oczy zostały wydłubane. Dość brutalny wyraz twarzy, bez cienia uśmiechu. Uszy
wyraz
nie zaznaczone.
Król z III dynastii  w koronie górno Egipskiej, oczka niewielkie, nieinkrustowane. Napięte brwi, szeroki nos,
wyraz
nie zaznaczone uszy.
y
ródła pisane pokazują Cheopsa, jako tyrana. Zachowała się tylko jedna figurka z kości słoniowej  9 cm
wysokości  obchodzący święto Set. Nie był popularny i może, dlatego nie ma jego posągów. Przez całe swoje
panowanie cieszył się złą sławą  mogło to być związane z budową wielkiej piramidy.
Posąg Dżedetra  krótko panował po Cheopsie. Posąg ten znaleziono przy jego świątyni, ale mogło ich być
kilkanaście. Świątynia ta była traktowana, jako kamieniołom. Znaleziono też rzez
by różnej wielkości,
przedstawienia króla w postaci siedzącej i stojącej. Duże oczy, łagodny wyraz twarzy  wyraz melancholii.
Posąg Chefren a  władca ten panował po Dżedetra. Posąg z diorytu  surowiec twardy obróbce. Mogło ich być
kilkadziesiąt, ale zachowało się kilkanaście. Posągi Chefren a stały w jego świątyni w niszach. Rzez
by ponad
naturalnej wielkości  1,70 cm. Władca siedzący na tronie z wysokim oparciem, na bokach tronu przedstawione
łączenie górnego i dolnego Egiptu. Władca w pozycji hieratycznej, wyprostowanej, wpatrzony w przestań, prawa
ręka położona na nodze, a lewa zaciśnięta w pięść. Pokazany, jako młody, zdrowy, muskularny mężczyzna  to dość
schematyczne traktowanie. Głowa ma cechy portretowe. Sokół stoi mu na ramionach i obejmuje go skrzydłami.
Rzez
by ustawione na widok na wprost. I w takiej perspektywie Horusa nie widać  jest opiekunem bardzo
dyskretnym. Głowy z kwarcu wykonane, oczy mogły być inkrustowane.
Sfinks  może być wizerunkiem Cheopsa, albo Chefrena. Ma 67 m długości.
Triady Mykerynos a  był on kolejnym władcą. Zachowały się po nim cztery słynne triady  relief i rzez
ba. W
jednej Mykerynos pokazany po środku w innej bogini. Pokazany był w towarzystwie bogini Izydy i Nomu. Mogło
13
ich być ponad 40. W pozie wykroku. Twarze zindywidualizowane. Król z reguły pokazany w spódniczce, a kobiety
w sukniach do poziomu łydek. Suknie są prześwitujące. Mykerynos jest większy i wysunięty do przodu w stosunku
do bóstw. Inny posąg ukazuje króla razem z żoną. Kobieta obejmuje mężczyznę ręką w pasie, rzadziej
odwrotnie. Kobieta w lekkim wykroku, ale mniejszym niż mężczyzna. Nie ma pomiędzy nimi więzi duchowej.
V dynastia
Uzerkaf  granitowa głowa. Głowa na ponad pół metra wysokości. Ten posąg musiał być kolosalny.
Sachura  przedstawiony w towarzystwie boga gromu  Koptos a, postać króla jest większa i centralnie ukazana.
Wyraz
ny spadek w proporcjach  nogi zbyt duże w stosunku do reszty ciała.
Neferefre  sokół siedzący z tyłu na ramionach. Zła jakość wykonania.
VI dynastia
Alabastrowy posążek  król siedzący na tronie z biczem i berłem hekka. Duży ton i sokół  wzrasta ranga bóstw.
Posążek z łupku  postać w pozycji klęczącej, kornej. Może to być rzez
ba prywatna. Niska pozycja w stosunku do
boga. Specyficzny wyraz twarzy z lekkim uśmieszkiem. Ciało władcy bardzo stylizowane, w sposób schematyczny
przedstawione.
Pepi I  przedstawiony w pozycji stojącej  1,60 cm wysokości, i drugi posąg nieco mniejszy  syn Pepi I. Możliwe
jest też, że oba przedstawiają tego samego władcę.
Pepi II  ukazany na kolanach matki, posążek wykonany z kości słoniowej. Matka obejmuje króla. Dziecko
przedstawione z pełnymi insygniami władzy (miał 6 lat jak wstąpił na tron).
Figurka boga jakiegoś nomu, ukazany bardzo schematycznie.
Kencje  młodość  stojąca lub siedząca. ???
Rzez
ba prywatna  wkładana do grobu. Nie chodziło o zaprezentowanie a o ukaranie. Pojawiają się od III
dynastii. Rzez
by zaczynają wypierać relief, a potem go zastępują, ale on całkowicie nie zanika. Przed ślepymi
wrotami ustawiano posągi właścicieli grobów  posąg nie musi być idealnym odzwierciedleniem zmarłego.
Posągi pary  Sep i Nesep  mąż i żona.
Czasami pojawiają się posągi dzieci.
Posogi grupowe  pary małżeńskie, zmarły z małżonką. Kobieta najczęściej obejmuje męża. Nieco z tyłu, mniejsza.
Odziana w suknię a mąż w spódniczkę. Rozbudowane fryzury. Mężczyz
ni kolor brązu, kobiety kolor biały.
Pojawiają się też pary obejmujące się  mąż też obejmuje żonę. Czasami kobieta stoi a mężczyzna siedzi, a
czasami na odwrót jak np. kobieta pochodzi z bogatszej rodziny.
Wizerunki męża, żony i dzieci  mąż i żona  posąg a dzieci pokazane w reliefie. Posąg przedstawiający karła 
Seleb a i jego rodzinę. Żona pochodziła z bogatej rodziny.
14
Posągi wykonane z drewna i kamienia.
Pseudo grupy  zestawienia tej samej postaci, czasami po 2, 3 razy.
Mężczyz
ni  wykonani w pozie kroczącej. Niekiedy nagie rzez
by mężczyzn. Posągi drewniane, niekiedy składane z
kilku części. Laska pokazywana tylko w rzez
bach drewnianych  rodzaj podpory. Rzez
by nagie mogły ukazywać
duszę  strefę duchową.
Figurka księcia Hermona  poza siedząca, identyczna jak władcy  siedzi na tronie w pozycji wyprostowanej z
jedną ręką na kolanie, a druga zaciśnięta w pięść.
Inne to postacie wyprostowane do pasa  schylone, pozy charakterystyczne do wykonywanej czynności np. osoba
pisząca  dostojnicy państwowi byli tak pokazywani. Jeszcze inne  postać klęcząca, albo z jednym podciągniętym
do góry kolanem i tak klęczącym. Na jednej z klęczących figurek zostały wyryte imiona władców II dynastii, a
figurka pochodzi z początków III dynastii.
Rzez
ba drewniana  rzez
by sług, niewielkie, ukazujące czynności. Są uzupełnieniem scen reliefowych, lub je
zastępują w grobach uboższych, np. kobieta mieszająca zacierkę na piwo, kobieta rozcierająca ziarno,
mężczyzna skrobiący kaczkę lub gęś. Ważne jest przedstawienie tego, co robią. Ten styl będzie się dalej
rozwijał.
Głowy rezerwowe  rzez
by naturalnej wielkości, wyłącznie z grobów IV dynastii. Z założenia są to same głowy,
odcięte na wysokości szyi i dość zindywidualizowane.
15